Mô hình phát triển đô thị - Nền tảng để đạt mục tiêu phát triển đô thị theo hướng tăng trưởng xanh
N G H I Ê N C Ứ U K H O A H Ọ C
nNgày nhận bài: 16/7/2021 nNgày sửa bài: 14/8/2021 nNgày chấp nhận đăng: 25/8/2021
Mô hình phát triển đô thị - Nền tảng để
đạt mục tiêu phát triển đô thị theo hướng
tăng trưởng xanh
Urban development model - The foundation to achieve the goal of urban development
towards green growth
> PHẠM XUÂN ANH1, PHẠM VĂN THÀNH2
1 Khoa Kinh tế và Quản lý xây dựng, Trường Đại học Xây dựng
TÓM TẮT
ABSTRACT
Phát triển đô thị theo hướng tăng trưởng xanh (TTX) ngày càng trở
nên phổ biến và đóng vai trò quan trọng để đạt được mục tiêu phát
triển bền vững nhanh hơn, hiệu quả hơn. Chiến lược phát triển đô
thị theo hướng TTX được nhiều quốc gia nỗ lực thúc đẩy và thực hiện,
trong đó Việt Nam cũng đã đặt ra chiến lược và kế hoạch theo đuổi
mục tiêu này. Để thực hiện mục tiêu phát triển đô thị hướng tới TTX
của quốc gia, bài báo đi từ giải pháp mô hình phát triển đô thị. Thông
qua những nghiên cứu lịch sử phát triển đô thị, những kết quả đạt
được cũng như những thách thức của phát triển đô thị có liên quan
đến mô hình phát triển và những xu hướng phát triển đô thị hiện nay
để giải quyết các vấn đề của đô thị hóa, bảo vệ môi trường, và đi
đến kết luận về sự cần thiết phải tập trung vào mô hình phát triển
đô thị bởi đó không chỉ là nền tảng định hướng các không gian chức
năng đô thị, đảm bảo hoạt động di chuyển của người dân từ đó tác
động hiệu quả đến sản xuất tiêu dùng và định hình thói quen và
phong cách sống của cộng đồng, góp phần dịch chuyển lối sống và
hoạt động kinh tế trong đô thị theo hướng giảm thiểu tác động đến
môi trường tự nhiên, bảo vệ nguồn lực tự nhiên và nâng cao hiệu
quả kinh tế cũng như chất lượng sống của cư dân đô thị. Bài báo
cũng bàn luận về các chỉ tiêu phát triển đô thị theo hướng TTX trong
các thể chế của Việt Nam để định hướng giúp chính quyền và nhà
quản lý phát triển đô thị hiểu rõ hơn về nội hàm để thúc đẩy mô hình
phát triển đô thị của Việt Nam trong bối cảnh mới.
Urban development towards green growth is gradually popular and
plays a key role in achieving sustainable development goals faster
and more efficiently. The urban development strategy towards green
growth has been promoted and implemented by many countries, in
which Vietnam has also set out strategies and plans to pursue this
goal. To realize the national goal of urban development towards
green growth, the article goes from the urban development model
solution. Through a study of the history of urban development, the
results as well as the challenges of urban development which are
related to development models and current urban development
trends to solve urbanization issues as well as environmental
protection, the article concludes that it is necessary to focus on the
urban development model. An urban development model is not only
the foundation for orienting urban functional spaces, ensuring the
movement of people, thereby effectively affecting production and
consumption, but also shaping the community's habits and lifestyle,
contributing to shifting lifestyles and economic activities in urban
areas towards minimizing impacts on the natural environment,
protecting natural resources, improving economic efficiency and
quality of urban residents' lives. The article also discusses some
green growth-oriented urban development indicators in Vietnamese
institutions to orient authorities and urban development managers
to better understand the nature to promote Vietnam's urban
development model in the new context.
Từ khóa: Mô hình phát triển đô thị, tăng trưởng xanh, phát triển bền
vững.
Keywords: Urban development model, green growth, sustainable
102
09.2021
ISSN 2734-9888
gian ở và làm việc cho cư dân. Thay vì phát triển đô thị trải rộng, mật độ
thấp, ngày nay các đô thị năng động nổi tiếng với các hình ảnh phát
triển theo chiều đứng, cảnh quan đô thị với những tòa nhà cao tầng san
sát nhau, mật độ cao. Cuộc cách mạng khoa học công nghiệp lần thứ 4
đang tạo cơ hội để đô thị có thể thực hiện các mô hình phát triển đô thị
theo hướng tích hợp, sử dụng hỗn hợp, nhỏ, gọn và nén cũng như việc
ứng dụng các công nghệ để hỗ trợ cho mô hình phát triển đô thị hiện
quả hơn.
Có thể nói rằng, việc lựa chọn mô hình phát triển đô thị trở nên vô
cùng quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng cuộc sống, phát triển
kinh tế và bảo vệ môi trường. Hiện nay, mô hình phát triển đô thị dựa
trên việc tiêu dùng xe hơi đã không còn phù hợp với bối cảnh gia tăng
áp lực của ô nhiễm môi trường, mối đe dọa của biến đổi khí hậu và các
vấn đề giảm sút năng suất lao động khác của đô thị. Trong bối cảnh này,
xu hướng phát triển TTX đã ra đời với hai trụ cột quan trọng là bảo vệ
môi trường và chuyển đổi cơ cấu phát triển kinh tế đô thị đang được
khởi xứng và đã thu được nhiều kết quả tại các nước phát triển. Nhiều
đô thị đã điều chỉnh cách thức bố cục không gian chức năng của thành
phố, đặc biệt là hệ thống giao thông trở thành một trục xương sống
quan trọng trong việc định hình, kết nối và tổ chức không gian chức
năng đô thị. Quy mô đô thị và mật độ tập trung cư dân trong đô thị cũng
là yếu tố cốt lõi để tạo ra một mô hình đô thị phát triển hiệu quả nhất.
1. MÔ HÌNH PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ ĐANG ĐỊNH HÌNH LỐI SỐNG
VÀ HOẠT ĐỘNG KINH TẾ CỦA CƯ DÂN ĐÔ THỊ CŨNG NHƯ CÁC VẤN
ĐỀ PHÁT TRIỂN KHÁC
Mỗi đô thị phát triển đều phát triển dựa trên một cấu trúc phân bố
không gian đô thị để đảm bảo sự hợp lý về chức năng và sử dụng trong
đô thị. Trải qua thời gian, cùng với những thành tựu trong lao động và
khoa học của con người, khoa học về đô thị đã dần hoàn thiện. Trước
khi sống ở khu vực gọi là “đô thị”, con người sống trong không gian
nông thôn, nơi có khu ở được bố trí gần khu sản xuất (thường là nông
nghiệp) để tiện đi lại. Khi con người đã tiến lên những bước mới trong
phát triển các công cụ sản xuất và đặc biệt là những phát minh về
phương tiện vận chuyển và phương tiện sản xuất có tính chuyên môn
hóa và năng suất hơn (đặc biệt từ cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ
1, 2, 3) thì mô hình phát triển đô thị đã dần được hoàn thiện theo hướng
tối ưu hóa các hoạt động sản xuất tiêu dùng trong đô thị, giúp không
chỉ phân phối của cải thặng dư được sản xuất ngày càng nhiều trong đô
thị mà còn giúp cải thiện chất lượng dịch vụ, nâng cao cuộc sống. Từ
đó, đô thị là một thành tựu sáng tạo của con người, nơi cung cấp không
chỉ không gian ở, có thể dung nạp một số lượng lớn dân cư đô thị và các
hoạt động sản xuất, trao đổi lớn mà vẫn đảm bảo sự thông suốt và chất
lượng sống tốt, kinh tế tăng trưởng đều đặn.
Đô thị trở thành trung tâm của văn hóa, giáo dục, thương mại, dịch
vụ và sản xuất, trở thành điểm đến đáng mơ ước của rất nhiều người
dân và thu hút các luồng dịch cư từ nông thôn vào đô thị để tìm kiếm
việc làm và cơ hội phát triển cũng như hưởng thụ các dịch vụ và chất
lượng cuộc sống tốt nhất. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 1, 2
cùng với sự ra đời của ô tô - một phương tiện giúp con người có thể di
chuyển nhanh chóng đã tạo đà cho các khu vực đô thị ngày càng phát
triển mở rộng và giải phóng sự lựa chọn định cư cũng như làm việc của
cư dân đô thị ra đến khu vực xa xôi hơn. Người dân không nhất thiết
phải sống ở trung tâm đô thị mà có thể chuyển ra vùng rìa đô thị để có
thể hưởng không khí trong lành và cuộc sống gần gũi tự nhiên trong
khi có thể di chuyển rất nhanh vào trung tâm để làm việc. Mô hình phát
triển đô thị lan tỏa hiện nay vẫn còn rất thịnh hành ở nhiều nơi trên thế
giới và đặc biệt ở những nước đang phát triển. Mô hình phát triển lan
tỏa đã giúp giải quyết vấn đề ở, làm việc, môi trường sống của một bộ
phận những người dân trung lưu trở lên - những người có khả năng chi
trả chi phí giao thông đắt đỏ bằng xe hơi, trong khi mô hình này cũng
giúp các chính quyền đô thị dễ dàng hơn trong việc thu hút đầu tư giá
rẻ ra khu vực ngoại vi.
Hình 1. Sự phát triển của đô thị cùng với thành quả của khoa học (Nguồn: [3])
2. MÔ HÌNH PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ VÀ CÁC DẠNG THỨC PHỔ BIẾN
HIỆN NAY
Theo Alain Bertaud, một đô thị muốn vận hành hiệu quả cần phải
dựa trên một cấu trúc đô thị đảm bảo một bộ khung gồm ít nhất 3 yếu
tố [1-2]:
Tuy nhiên, càng ngày mô hình phát triển lan tỏa càng trở thành một
gánh nặng đối với đô thị và xã hội, khi mô hình này ngày càng thâm
dụng nặng nề vào tài nguyên đất đai và làm giảm hiệu quả của đầu tư
phát triển đô thị. mô hình này được cho là ủng hộ chủ sở hữu xe hơi và
phân biệt đối xử chống lại người nghèo thành thị, những người có chi
phí vận chuyển và giảm khả năng tiếp cận cơ hội việc làm. Mô hình này
cũng khuyến khích việc tiêu thụ và sử dụng quá mức các phương tiên
giao thông cá nhân, đặc biệt là xe hơi trong đô thị. Hàng ngày những
luồng xe đi vào thành phố vào buổi sáng và đi ra thành phố vào buổi
chiều đã gây nên những cảnh tượng ách tắc giao thông thường xuyên
ở các thành phố, đô thị lớn. Thời gian ách tắc gia tăng cùng với quy mô
đô thị và sự phát triển năng động của đô thị không chỉ làm giảm hiệu
suất sản xuất trong đô thị mà còn gia tăng áp lực, căng thẳng tinh thần,
lãng phí thời gian chờ đợi di chuyển và đặc biệt làm gia tăng ô nhiễm
môi trường trầm trọng hơn ở các thành phố lớn. Bên cạnh mô hình phát
triển lan tỏa, mô hình phát triển đô thị phổ biến thứ hai là phát triển đô
thị dọc các hành lang giao thông, thường làm phân mảnh cảnh quan
phá vỡ các hệ thống tự nhiên.
i)
ii)
Mật độ trung bình (tiêu thụ đất mỗi người);
Sự phân bố theo không gian của mật độ và dân số;
iii) Mô hình của các chuyến đi (hay sự di chuyển của cư dân trong
đô thị) hàng ngày.
Theo đó, cấu trúc của đô thị sẽ không thể hiệu quả khi khoảng cách
đi lại (sự di chuyển) đối với một bộ phận đáng kể dân số đô thị là quá
lâu hoặc với một chi phí không hợp lý. Cấu trúc đô thị cũng được cho là
chưa hoàn hảo nếu sự phân bố dân cư theo không gian và mô hình của
các hoạt động dịch chuyển không tương thích với phương thức vận tải
chính phù hợp túi tiền của đại đa số cư dân, đặc biệt là người nghèo
trong đô thị.
Mật độ dân số của một thành phố là một chỉ số liên quan đến hiệu
quả sử dụng đất đô thị. Mật độ càng thấp nghĩa là khu vực xây dựng của
thành phố càng lớn, càng rộng và khiến khoảng cách đi làm/di chuyển
bị kéo dài ra. Không có "tối ưu" mật độ, nhưng mật độ thấp thường
không tương thích với phương tiện công cộng (vì không tối ưu hóa
được mức độ và lượng vận chuyển lớn của phương tiện công cộng) và
mật độ cao không tương thích với tình trạng sử dụng phương tiện giao
thông cá nhân như ô tô, xe máy là phương tiện vận tải chính trong
Sau đó, áp lực dân số ở các đô thị ngày càng cao khiến các đô thị
phải thay đổi quy mô, cách thức và bố cục để có thể đáp ứng không
09.2021
103
ISSN 2734-9888
N G H I Ê N C Ứ U K H O A H Ọ C
thành phố [44]. Giải pháp giao thông thường có vị trí quan trọng dogóp
phần can thiệp vào 3 vấn đề phát triển đô thị quan trọng hiện nay:
Quyết định quy mô đô thị cũng như khả năng mở rộng đô thị, ảnh
hướng đến giải pháp ứng phó với BĐKH và tạo điều kiện tiếp cận bình
đẳng với các dịch vụ và nơi làm việc của cư dân.
thành phố với các tòa nhà dân cư và văn phòng và những con đường
[4]
Trong bối cảnh chuyển hướng phát triển đô theo hướng xanh và
bền vững, nhiều mô hình phát triển đô thị đã ra đời trên cơ sở cấu trúc
cơ bản của đô thị và cách thức tổ chức không gian chức năng đô thị và
hướng đến hình thành hệ sinh thái đô thị, gồm:
a. Mô hình đô thị nén, nhỏ, gọn
Đô thị nén, nhỏ, gọn là một đô thị có cấu trúc đô thị hướng đến mục
tiêu phục vụ và dung nạp một số lượng lớn dân cư, tổ chức dưới dạng
mật độ dân cư cao và tích hợp nhiều chức năng trong sử dụng đất đô
thị (sử dụng đất hỗn hợp). Mục đích của mô hình dạng này là tăng mức
độ tích tụ của dân số và các hoạt động đô thị trong một không gian cụ
thể để tận dụng hiệu quả của nền kinh tế tích tụ (economic
agglomeration), giảm thời gian giao thông trong khi tăng sự tương tác,
kết nối giữa các chức năng đô thị nhờ đó mà năng suất đô thị được tăng
lên, tiết kiệm trong đầu tư cơ sở hạ tầng và nâng cao chất lượng phục
vụ các dịch vụ trong đô thị.
Các đô thị nén, nhỏ, gọn thường phát triển dựa trên một hệ thống
giao thông công cộng hiệu quả cho phép chở được một số lượng lớn
người dân và một hệ thống giao thông trung chuyển dày đặc cho phép
phân bổ giao thông nhanh chóng tiện lợi nhất. Mô hình này cũng
khuyến khích đi bộ, đi xe đạp trong đô thị và các không gian công cộng
lớn là điểm nhấn để tạo cảm giác gần gũi với tự nhiên, giảm cảm giác
bức bối về mật độ bê tông dày đặc bởi các khối công trình cao tầng
trong đô thị [5].
Đô thị phát triển theo mô hình nén luôn được đánh giá cao về hiệu
quả đầu tư trong khi gia tăng cơ hội tăng trưởng kinh tế và tăng sức
sống của đô thị nhờ những không gian công cộng và sử dụng đất hỗn
hợp, giảm tiêu thụ năng lượng và ô nhiễm môi trường.
Hình 2: Cấu trúc không gian đô thị (Nguồn: [1])
Hiện nay, các đô thị trên thế giới được tổ chức theo một số dạng mô
hình hay cấu trúc không gian, phổ biến ở 4 dạng: mô hình trung tâm
đơn, mô hình đa trung tâm phiên bản làng đô thị, mô hình đa trung tâm
phiên bản chuyển động ngẫu nhiên và mô hình kết hợp đơn-đa trung
tâm (Hình 2).
Giải pháp giao thông là tối quan trọng để kết nối các chức năng đô
thị, đáp ứng nhu cầu di chuyển cá nhân và vận chuyển hàng hóa. Hình
3 minh họa một số mô hình đô thị với mật độ nén khác nhau. Thương
Hải có mật độ nén rất cao với 7,397,000 người trong một diện tích
244km2. Paris triển khai một số trung tâm CBD mới mật độ cao và nén
dày đặc bên cạnh duy trì trung tâm cũ mật độ thấp.
Một số nguyên tắc của đô thị nén là: Thúc đẩy, bảo tồn và mở ra các
không gian tự nhiên; Tích hợp và trang bị thêm cơ sở hạ tầng; Xây dựng
chiến lược giao thông đô thị bền vững (thường được gọi là chiến lược
giao thông TOD (Transit-oriented development); Xác định và tăng
cường các nút trung chuyển đô thị; Tăng diện tích xây dựng và mật độ
dân cư; Nâng cao vai trò của đường phố; Thúc đẩy phát triển sử dụng
hỗn hợp và tăng cường các hoạt động; và thực hành quản trị tốt, chia
sẻ kiến thức, các phương pháp tiếp cận hợp tác. Hình 4 mô tả về cách
thức làm tăng mật độ trong một số không gian đô thị thông qua cách
bố cục không gian và thay đổi sử dụng đất.
Mô hình đơn tâm là dạng mô hình đô thị có quy mô vừa phải, cho
phép sự di chuyển nhanh chóng đến một trung tâm duy nhất của đô
thị nơi tập trung cung cấp các chức năng dịch vụ thương mại đô thị
(CBD- Central Business District). Mô hình đa trung tâm là mô hình phù
hợp cho cho đô thị có quy mô lớn hơn và cần phải phân bổ đều các
trung tâm tổng hợp trên khắp đô thị để tạo điều kiện cho cư dân đô thị
dễ dàng tiếp cận các dịch vụ, đồng thời phân bổ hợp lý luồng giao
thông trong đô thị để tránh ùn tắc và giảm tải cho hạ tầng đô thị trung
tâm. Mô hình đa trung tâm phiên bản chuyển động ngẫu nhiên là cách
sắp xếp các trung tâm đô thị theo các chức năng chuyên biệt do đó tạo
ra chuyển động ngẫu nhiên nhiều hơn do nhu cầu khác nhau của cư
dân. Mô hình kết hợp đơn-đa trung tâm là một cách tổ chức đô thị kết
hợp đặc điểm ưu việt của hai dạng mô hình đơn và đa trung tâm, tạo ra
sự sống động và chuyển động năng động trong đô thị nhưng vẫn đảm
bảo hạn chế ách tắc giao thông đô thị.
Mỗi nhà khoa học nhìn nhận mô hình phát triển đô thị khác nhau.
Dưới con mắt của nhà sinh thái học, họ coi trọng hệ sinh thái đô thị cần
được tạo ra ở các mô hình phát triển đô thị. Họ định nghĩa về hệ sinh
thái đô thị như một "bức tranh khảm cảnh quan", trong đó có sự đan
xen giữa các vùng đất có chức năng khác nhau. Mô hình không gian này
cho phép cả con người và thiên nhiên cùng phát triển, bởi vì một số khu
vực được chỉ định để xây dựng phát triển trong khi một số khu vực cần
được bảo tồn như môi trường sống, và hệ thống tự nhiên cũng được
khuyến khích trong mô hình đô thị đó. Hệ sinh thái của đô thị cần đảm
bảo sự kết hợp hài hòa của các khu vực i) Một khu vực "tự nhiên", ví dụ:
khu vực tự nhiên hoang dã hoặc rừng; ii) Khu vực "bán tự nhiên" (“semi-
natural” area) là khu vực trông giống như một khu vực tự nhiên, tuy vậy,
hệ sinh thái của khu vực này thường bị suy thoái, ví dụ một công viên
thành phố; iii) “Không gian xanh được sử dụng nhiều” (“intensive-use
green space”) là một cảnh quan xanh có sử dụng và thích nghi cho
nhiều hoạt động, ví dụ một sân gôn hoặc một trang trại/nông thôn
nông nghiệp; và iv) Khu vực “xây dựng” là cảnh quan điển hình của
Hình 3: Mô tả 3D về sự không gian phát triển đô thị tại một số đô thị được biểu diễn cùng một
quy mô (Nguồn: [6])
104
09.2021
ISSN 2734-9888
nuôi dưỡng hệ sinh thái địa phương và hàng hóa công cộng toàn cầu,
chẳng hạn như môi trường, cho các thế hệ tương lai [9]. Các chiến lược
thiết kế thành phố sinh thái sử dụng các công nghệ bền vững mới nhất
như năng lượng mặt trời, năng lượng gió, tái chế nước mưa và xử lý
nước thải / khử mặn nước biển và kết hợp hệ thống đường sắt nhẹ cho
giao thông như một chiến lược để giảm phát thải carbon. Các chương
trình của thành phố Sinh thái tập trung vào việc thiết kế như một cách
để cho phép mọi người xác định lại việc sử dụng các nguồn tài nguyên
hàng ngày của họ như năng lượng, nước và thực phẩm, tái chế chất thải
và quản lý nhiệt, ô nhiễm không khí - CO2, mêtan và ô nhiễm nước.
Một số đặc điểm của đô thị sinh thái: Hoạt động trên nền kinh tế
khép kín, các nguồn lực cần thiết được tìm thấy tại địa phương; Sản xuất
năng lượng tái tạo và hoàn toàn không chứa carbon; Có một hệ thống
giao thông công cộng và bố trí thành phố được quy hoạch tốt để có thể
thực hiện các phương thức giao thông ưu tiên như sau: đi bộ trước, sau
đó đi xe đạp và sau đó là phương tiện công cộng; Bảo tồn tài nguyên -
tối đa hóa hiệu quả của tài nguyên nước và năng lượng, xây dựng một
hệ thống quản lý chất thải có thể tái chế chất thải và tái sử dụng, tạo ra
một hệ thống không chất thải; Phục hồi các khu vực đô thị bị hủy hoại
về môi trường; Đảm bảo nhà ở tốt và giá cả phải chăng cho tất cả các
nhóm cộng đồng và kinh tế xã hội, đồng thời cải thiện cơ hội việc làm
cho các nhóm yếu thế, chẳng hạn như phụ nữ, dân tộc thiểu số và người
tàn tật; Hỗ trợ nông nghiệp và sản xuất địa phương; Thúc đẩy sự đơn
giản tự nguyện trong các lựa chọn lối sống, giảm tiêu thụ vật chất và
nâng cao nhận thức về các vấn đề môi trường và bền vững [10].
Thành phố sinh thái Thiên Tân (Tianjin Eco-City) là một khu vực phát
triển hấp dẫn, rộng 30 km2, được thiết kế để giới thiệu các công nghệ
xanh mới nhất và là hình mẫu cho các thành phố đang phát triển của
Trung Quốc trong tương lai. Thành phố đang được xây dựng cách các
khu kinh doanh tại khu vực Phát triển Kinh tế Thiên Tân 10 phút, giúp
cho việc đi lại trở nên dễ dàng với hệ thống vận chuyển đường sắt hạng
nhẹ tiên tiến của khu vực phát triển. 350.000 cư dân dự kiến của cộng
đồng sẽ có thể chọn các cảnh quan khác nhau, từ cảnh quan đơn sắc có
ánh nắng mặt trời đến cảnh quan mặt đất phủ đầy cây xanh để tận
hưởng cuộc sống. Thành phố sinh thái này thể hiện khái niệm về một
thành phố nhỏ gọn, nhiều lớp, không gian cảnh quan đô thị sẽ là cốt lõi
của thành phố sinh thái, bao gồm nhiều lớp không gian xếp chồng lên
nhau được kết nối với nhau bằng các cây cầu trên cao ở nhiều tầng để
sử dụng hiệu quả không gian thẳng đứng (Hình 5).
Hình 4: Một số phương pháp gia tăng mật độ đô thị (Nguồn: [7])
b. Mô hình đô thị thông minh
Đây là giải pháp phát triển đô thị dựa trên ứng dụng thành quả của
cuộc khoa học công nghiệp lần thứ 4, do đó đô thị này được vận hành
và ra quyết định dựa trên sự hỗ trợ của hệ thống cơ sở dữ liệu của đô thị
và các giải pháp công nghệ tiên tiến nhất được tích hợp trên hệ thống
cơ sở hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng đô thị. Mô hình đô thị thông minh
được kỳ vọng lớn tại nhiều quốc gia trên thế giới như một mô hình phát
triển đô thị có thể giải quyết được tận gốc và tinh tế các vấn đề phát
triển đô thị hiện nay như ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường, ứng
phó với biến đổi khi hậu và các rủi ro thiên tai không báo trước. Hệ
thống các cơ sở dữ liệu đô thị và các ứng dụng công nghệ là một thành
phần không thể thiếu của đô thị này. Nhờ khả năng thu thập dữ liệu từ
các thiết bị công nghệ, các thiết bị cảm ứng bố trí khắp nơi trong đô thị
và sự cung cấp thông tin từ các thiết bị công nghệ của cộng đồng cùng
với khả năng “tự đọc” “tự học”, phân tích dữ liệu của các thiết bị công
nghệ tối tân (như ứng dụng mô phỏng, nền tảng trí tuệ nhân tạo…thúc
đẩy tổng hợp tri thức khoa học đô thị, thay thế giải pháp phát triển đô
thị dựa trên phỏng đoán bằng các mô phỏng có độ chính xác cao), đô
thị thông minh có thể nhanh chóng học hỏi, xử lý dữ liệu để nhận biết,
kiểm soát được các vấn đề của đô thị và từ đó đưa ra các quyết định giải
pháp quy hoạch, bố trí không gian, bố cục giao thông, bố cục không
gian phục vụ của đô thị… một cách hoàn hảo hơn để tiết kiệm năng
lượng, giảm áp lực lên hệ thống hạ tầng đô thị và môi trường.
c. Mô hình đô thị carbon thấp
Đô thị carbon thấp là một cách tiếp cận để chuyển đổi từ nền văn
minh công nghiệp sang nền văn minh sinh thái, bao gồm những thách
thức của quá trình đô thị hóa xem xét các hoạt động carbon thấp. Tiết
kiệm năng lượng và phát thải các-bon thấp là lĩnh vực ưu tiên trong quá
trình phát triển kinh tế, vốn phải đối mặt với những thách thức do chính
trị toàn cầu, biến đổi khí hậu, tiêu thụ và khủng hoảng năng lượng và
đô thị hóa. Một trong những mục đích chính của đô thị carbon thấp là
giảm tiêu thụ năng lượng và phát thải carbon, tức là năng lượng carbon
thấp có liên quan đến phát triển đô thị carbon thấp. Đô thị các-bon thấp
cũng là một mô hình phát triển đô thị nhằm kích thích việc khởi xướng
và phát triển loại hình kinh tế đô thị mới nhằm giảm tiêu thụ năng lượng
và phát thải các-bon.
Để giải quyết vấn đề năng lượng và phát thải, mô hình đô thị carbon
cũng chú trọng đến các giải pháp giao thông đô thị hiệu quả vì giao
thông là nguyên nhân lớn nhất của phát thải và tiêu hao năng lượng
cũng như nhiên liệu thiếu bền vững. Đô thị này cũng kết hợp nhiều giải
pháp công nghệ, phi công nghệ nhằm thúc đẩy sử dụng và tái tạo các
nguyên liệu đầu vào, năng lượng sạch, khuyến khích sản xuất sử dụng
vật liệu và năng lượng theo cơ chế tuần hoàn và theo hướng sinh thái.
Đồng thời mô hình này ưu tiên cho các giải pháp phát triển các không
gian đi bộ cho cộng đồng. Mô hình đô thị không carbon là mô hình đô
thị hoàn hảo phát triển từ mô hình này, theo đó một thành phố không
tạo ra khí nhà kính và chỉ sử dụng năng lượng từ các nguồn tái tạo [8].
Mô hình đô thị sinh thái (ecocity): Mô hình đô thị nơi con người có
thể tồn tại hài hòa với thiên nhiên, do đó làm giảm đáng kể dấu chân
sinh thái. Đó là đô thị tạo ra các cơ hội kinh tế cho công dân của họ một
cách toàn diện, bền vững và tiết kiệm tài nguyên, đồng thời bảo vệ và
Hình 5: Đô thị sinh thái Thiên Tân (Nguồn [11]
d. Mô hình đô thị xanh
Chủ nghĩa đô thị xanh (Green Urbanism) Chủ nghĩa đô thị xanh đòi
hỏi sự hợp tác của cảnh quan kiến trúc sư, kỹ sư, nhà quy hoạch đô thị,
nhà sinh thái học, nhà quy hoạch giao thông, nhà vật lý, nhà tâm lý học,
nhà xã hội học, nhà kinh tế học và các chuyên gia khác, ngoài các kiến
trúc sư và các nhà thiết kế đô thị. Chủ nghĩa đô thị xanh nỗ lực hết sức
để giảm thiểu việc sử dụng năng lượng, nước và vật liệu ở từng giai
09.2021
105
ISSN 2734-9888
N G H I Ê N C Ứ U K H O A H Ọ C
đoạn trong vòng đời của thành phố hoặc khu vực đô thị, bao gồm cả
năng lượng phục vụ việc khai thác và vận chuyển vật liệu, chế tạo, lắp
ráp chúng vào các tòa nhà và cuối cùng là sự dễ dàng và giá trị của việc
tái chế chúng. Chủ nghĩa đô thị xanh thúc đẩy phát triển bền vững về
mặt xã hội và môi trường của các khu vực đô thị, thường có sự gần gũi
với mục tiêu thích ứng BĐKH, thành phố không rác thải, giao thông bền
vững, sử dụng đất hỗn hợp và hình thành các không gian đô thị năng
động hiệu quả.
một không gian tại Hammarby Sjöstad của Stockholm bao gồm sản
xuất năng lượng tại chỗ với pin mặt trời và mái nhà xanh, cũng như các
nguyên tắc quản lý nước đô thị nhạy cảm.
Mô hình đô thị xanh nhằm giải quyết các vấn đề xuyên suốt trong
kiến trúc và thiết kế đô thị với mục tiêu đề cập đến các khía cạnh khác
nhau có liên quan đến cách thức đạt được sự hài hòa và tối đa hiệu quả
của các không gian chức năng đô thị. Ví dụ: các công nghệ tiên tiến
trong hệ thống năng lượng, hệ thống giao thông xanh, quản lý chất thải
và nước, và các chiến lược thụ động và chủ động trong thiết kế đô thị
đương đại nhằm cải thiện hiệu suất môi trường của các thành phố có
tính đến việc bảo tồn hệ thống sinh thái của nó. Steffen Lehmann đưa
ra khái niệm “Đô thị xanh” vào cuối những năm 1990 trong đó nhấn
mạnh về mô hình cho đô thị không phát thải và không rác thải, thúc đẩy
phát triển đô thị nhỏ gọn tiết kiệm năng lượng, tìm kiếm để chuyển đổi
và thiết kế lại các khu vực đô thị hiện hữu và tái phát triển các trung tâm
thành phố hậu công nghiệp [12]. Để đạt được các mục tiêu trên, các khu
vực đô thị xanh cần dựa trên 15 nguyên tắc sau:
Hình 6: Ba trụ cột của Chủ nghĩa đô thị xanh và mối quan hệ giữa các trụ cột. (Nguồn: [13])
i) Đáp ứng tốt với khí hậu, vị trí, định hướng và bối cảnh, tối ưu hóa
các tài sản tự nhiên như ánh sáng mặt trời và luồng gió;
ii) Yên tĩnh, sạch sẽ và hiệu quả, với sức khỏe vi khí hậu;
Hình 7: Khu xanh Hammarby Sjöstad của Stockholm (Nguồn: Image: courtesy City of
Stockholm, Sweden, 2008. http://urbantheoryhammarbysjostad.blogspot.com/.)
iii) Đã giảm hoặc không có phát thải CO2, đô thị có những nhà sản
xuất năng lượng tự cung tự cấp, được cung cấp bởi năng lượng tái sinh;
iv) Loại bỏ khái niệm lãng phí, vì đô thị được phát triển dựa trên một
hệ sinh thái vòng khép kín với tái chế, tái sử dụng, tái sản xuất và ủ phân;
v) Có chất lượng nước cao, quản lý nước tốt;
vi) Tích hợp cảnh quan, khu vườn và mái nhà xanh để tối đa hóa đa
dạng sinh học đô thị và giảm thiểu hiệu ứng nhiệt đô thị;
vii) Chỉ sử dụng tài nguyên tự nhiên phù hợp, sử dụng các nguyên
tắc của sinh thái đô thị;
viii) Áp dụng các công nghệ mới như đồng bộ thế hệ công nghệ,
làm mát bằng năng lượng mặt trời và; động cơ điện;
ix) Cung cấp khả năng tiếp cận và tính di động dễ dàng, được kết
nối với nhau và cung cấp một hệ thống giao thông công cộng hiệu quả;
x) Sử dụng vật liệu địa phương và trong vùng, áp dụng hệ thống
xây dựng mô-đun đúc sẵn;
xi) Tạo ra một cảm giác sống động về địa điểm và văn hóa đích thực,
tạo thương hiệu đô thị, các khu vực đô thị hiện hữu cần được tăng
cường và tận dụng các dự án lấp đầy với chức năng hỗn hợp;
xii) Hình thành các cộng đồng nhỏ gọn hơn xung quanh nút vận
chuyển (“TOD xanh- phát triển dựa trên định hướng giao thông xanh”),
với một mối quan tâm đối với nhà ở giá cả phải chăng và mục đích sử
dụng hỗn hợp chương trình;
xiii) Sử dụng các chiến lược thiết kế thụ động xanh có chiều sâu và
các kiến trúc dùng năng lượng mặt trời cho tất cả các tòa nhà, với khối
lượng nhỏ để giảm nhiệt tăng vào mùa hè, được bố trí và định hướng
theo cách giữ các tòa nhà mát mẻ vào mùa hè, nhưng tận dụng mặt trời
vào mùa đông;
Như vậy, có thể thấy có sự gần gũi giữa các mô hình phát triển đô
thị hiện nay trong nỗ lực hạn chế tiêu thụ năng lượng hóa thạch và phát
triển tiêu dùng năng lượng sạch, giảm phát thải, kiến tạo hệ sinh thái
đô thị gần gũi với tự nhiên hơn, bảo vệ và sử dụng hiệu quả tài nguyên
đất đai đô thị. Có thể thấy dạng mô hình tăng trưởng dựa trên các trung
tâm “nén, nhỏ, gọn” và các trung tâm vệ tinh có lợi cho cả con người và
các hệ thống tự nhiên, do khả năng có thể bảo tồn một số lượng lớn
hơn các mảng lớn và màu xanh lá cây không gian cho các hệ sinh thái
trong khi vấn đồng thời cung cấp môi trường sống và làm việc hiệu quả
cho con người. Giao thông công cộng hiệu quả là chìa khóa để hỗ trợ
các hình thức đô thị hiệu quả, gọn, nhẹ và giảm thiểu khí thải và cần
được cung cấp ở cả hai quy mô không gian đô thị hóa và không gian
vùng đô thị. Xu hướng phát triển đô thị theo hướng tăng trưởng xanh
có thể đạt được phần lớn nhờ vào việc lựa chọn các mô hình phát triển
đô thị hiệu quả và phù hợp với đặc điểm của đô thị địa phương.
Mô hình phát triển đô thị nào nhằm thúc đẩy phát triển TTX tại
Việt Nam
Năm 2012, Việt Nam đã đưa phát triển kinh tế xanh vào vị trí cốt lõi
của chương trình nghị sự kinh tế - xã hội, và đặt nền tảng cho việc thực
hiện TTX đô thị thông qua việc ban hành Chiến lược TTX quốc gia [14].
Để cụ thể hóa Chiến lược TTX quốc gia, ngày 20/3/2014, Thủ tướng
Chính phủ ban hành Quyết định 403/QĐ-TTg ngày về Kế hoạch hành
động quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2014 - 2020 [15]. Kế hoạch
đã xác định 4 chủ đề chính, 12 nhóm hoạt động và 66 nhiệm vụ. Các
hành động của lĩnh vực đô thị là một trong những hành động được ưu
tiên cao, trong đó nhấn mạnh đến: việc xây dựng khung chính sách đô
thị hóa xanh và kế hoạch hành động TTX của ngành Xây dựng giai đoạn
2014 - 2020 hướng đến đảm bảo 2 chỉ tiêu cơ bản về giảm tiêu hao năng
lượng tính trên GDP và giảm cường độ phát thải khí nhà kính trong
những ngành sản xuất chính; Rà soát, kiến nghị điều chỉnh quy hoạch
và lập kế hoạch cải tạo đô thị, tập trung rà soát kiến nghị điều chỉnh quy
hoạch tổng thể các đô thị từ cách tiếp cận đô thị bền vững; Nghiên cứu
và ban hành hệ thống tiêu chuẩn về quy hoạch, kiến trúc đô thị. Năm
2018, Thông tư 01/2018/TT-BXD của Bộ Xây dựng được ban hành quy
xiv) Có nguồn cung cấp thực phẩm địa phương thông qua hệ thống
vườn cộng đồng và nông nghiệp đô thị và đạt được hiệu quả an ninh
lương thực;
xv) Sử dụng phương pháp tiếp cận đa lĩnh vực, phương pháp tốt
nhất để quản trị đô thị và các giải pháp mua sắm bền vững.
Hình 6 mô tả chủ nghĩa đô thị xanh tập trung vào 3 trụ cột và trong
3 trụ cột này vai trò của quy hoạch đô thị và giao thông được nhấn
mạnh. Điều này thể hiện sự quan trọng của việc xác định cấu trúc phát
triển đô thị hay còn gọi là mô hình phát triển đô thị. Hình 7 giới thiệu về
106
09.2021
ISSN 2734-9888
định về chỉ tiêu xây dựng đô thị tăng trưởng xanh [16] . Thông tư đã làm
rõ một số nội hàm liên quan đến phát triển đô thị tăng trưởng xanh.
Trong đó định nghĩa Đô thị TTTX là đô thị đạt được tăng trưởng và phát
triển kinh tế thông qua các chính sách và hoạt động đô thị nhằm giảm
những tác động có ảnh hưởng bất lợi đối với môi trường và nguồn tài
nguyên thiên nhiên. Xây dựng đô thị TTX là các hoạt động xây dựng,
quy hoạch đô thị; lập và thực hiện chương trình phát triển đô thị; đầu tư
phát triển đô thị hướng tới đô thị TTX.
Như vậy xây dựng đô thị TTX luôn được thực hiện trên một nền tảng
quy hoạch để xác định mô hình phát triển đô thị có lợi đối với môi
trường và nguồn tài nguyên thiên nhiên trong khi vẫn đảm bảo tăng
trưởng kinh tế. Hoạt động ưu tiên thực hiện xây dựng đô thị TTX được
quy định tại Điều 7 Thông tư 01/2018/TT-BXD về quy định chỉ tiêu xây
dựng đô thị TTX xác định một số nền tảng liên quan đến định hình mô
hình phát triển đô thị gồm [16]:
i) Rà soát, điều chỉnh các chỉ tiêu quy hoạch đô thị, lồng ghép các
mô hình phát triển đô thị phù hợp với định hướng phát triển đô thị TTX
như đô thị xanh, đô thị kinh tế - sinh thái, đô thị thông minh, đô thị các
bon thấp và các giải pháp thuộc các lĩnh vực ưu tiên;
ii) Phát triển giao thông đô thị xanh, giao thông công cộng và các
hình thức giao thông phát thải thấp, hạn chế sử dụng nhiên liệu hóa
thạch;
tiện giao thông cá nhân hạn chế phát thải, Tỷ lệ đường giao thông dành
riêng cho xe đạp), Không gian công cộng (Số lượng không gian công
cộng) - chỉ tiêu khuyến khích mô hình phát triển đô thị dựa trên định
hướng giao thông và sử dụng đất hỗn hợp, khuyến khích không gian
công cộng để kết nối cộng đồng tạo sức hấp dẫn của mô hình đô thị
mới theo hướng tăng trưởng xanh.
Như vậy, đối với đô thị Việt Nam, việc xây dựng mô hình phát triển
đô thị đã được xác định là một nhiệm vụ quan trọng để đạt được mục
tiêu phát triển theo hướng TTX.
3. KẾT LUẬN
Xu hướng phát triển đô thị theo hướng TTX ngày càng trở nên phổ
biến và đóng vai trò quan trọng để đạt được mục tiêu phát triển bền
vững nhanh hơn, hiệu quả hơn. Có nhiều giải pháp được đưa ra để thúc
đẩy xu hướng này, nhưng có thể nói việc lựa chọn một mô hình phát
triển đô thị phù hợp là giải pháp quan trọng nhất và cơ bản nhất. Vì giải
pháp này có liên quan đến phần lớn công tác sử dụng và tiêu thụ năng
lượng trong đô thị, ảnh hưởng đến tất cả các hoạt động sản xuất và tiêu
dùng của người dân cũng như tạo dựng thói quen, phong cách sống,
phong cách sinh hoạt của cộng đồng trong đô thị. Để thực hiện mục
tiêu phát triển đô thị hướng tới TTX của quốc gia, các đô thị của Việt
Nam không chỉ cần cân nhắc việc lựa chọn các mô hình đô thị phù hợp
mà còn phải có những giải pháp cơ chế triệt để, quyết liệt để tạo điều
kiện cho các thành phần cùng tham gia phát triển đô thị thực hiện các
giải pháp này một cách đồng bộ và toàn diện.
iii) Phát triển khu đô thị xanh, sinh thái;
iv) Tăng cường năng lực chống chịu biến đổi khí hậu (BĐKH) đối với
các đô thị;
v) Phát triển đô thị thông minh…
Thông tư này có đưa ra một số quy định về chỉ tiêu xây dựng đô thị
TTX trong đó có 2 chỉ tiêu đáng chú ý có liên quan đến xác định mô hình
phát triển đô thị:
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bertaud, A., (2004). The spatial organization of cities: deliberate outcome or
unforeseen consequence? (English). Washington, D.C. : World Bank Group
2. Bertaud, A., (2014). Converting land into affordable housing floor space. World Bank
Policy Research Working Paper, (6870)
3. A.N. Sarkar (2021), Smart Cities: A Futuristic Vision, The Smart City Journal, truy cập
4. Forman, R.T.T. (2008). Urban Regions: Ecology and Planning Beyond the City.
Cambridge University Press
+ Chỉ tiêu về kiểm soát đất đai đô thị (tỷ lệ thu ngân sách nhà nước
từ sử dụng tài nguyên tự nhiên). Chỉ tiêu này được xếp vào Nhóm chỉ
tiêu về kinh tế, tuy nhiên bản chất của nhóm chỉ tiêu này cũng phản ánh
mức độ sử dụng hiệu quả tài nguyên đất đai và kiểm soát đất đai đô thị.
Hiện nay các đô thị phát triển tại Việt Nam phần lớn đang dựa trên mô
hình phát triển đô thị lan tỏa, mật độ thấp và phát triển thâm dụng vào
tài nguyên đất đai thông qua việc chuyển đổi đất nông nghiệp thành
đất đô thị, phát triển các vùng ngoại vi và thu hút đầu tư tại khu vực
ngoại vi có giá trị đất rẻ. Nguồn thu đất ngân sách của địa phương phụ
thuộc rất nhiều vào nguồn thu từ đất. Do vậy việc hạn chế và giảm
nguồn thu phụ thuộc từ đất đai trong khi gia tăng nguồn thu từ việc sử
dụng hợp lý và khai thác hiệu quả của giá trị thặng dư từ đầu tư phát
triển hạ tầng đô thị một cách tối ưu sẽ giúp chuyển đổi mô hình tăng
trưởng lan tỏa sang mô hình phát triển đô thị nén và hiệu quả sử dụng
đất tăng cao.
+ Chỉ tiêu thứ hai là Tỷ lệ tăng dân số toàn đô thị so với tỷ lệ tăng
diện tích đất phi nông nghiệp. Chỉ tiêu này được xếp vào chỉ tiêu xã hội.
Tuy nhiên chỉ tiêu này cũng có bản chất thể hiện mối quan hệ giữa quá
trình đô thị hóa dân số và đô thị hóa đất đai của đô thị, từ đó có thể đánh
giá được mô hình phát triển đô thị có tích tụ mật độ dân cư cao và phát
triển đô thị nén hay không. Nhiều đô thị tại Việt Nam đang có hiện
tượng đô thị hóa đất đai nhanh hơn đô thị hóa về dân số. Hiện tượng
này che dấu thực tế về đô thị hóa tại nhiều đô thị phần lớn trên cơ sở
sát nhập đơn vị hành chính và mở rộng đơn vị hành chính. Do vậy mà
đạt được quy mô về dân số và diện tích nhưng lại giảm mật độ tích tụ
dân cư trong đô thị. Đây là mô hình phát triển đô thị chưa đạt được
động lực thực chất, thiếu sự tích tụ dân cư- lực lượng sản xuất trong đô
thị và thiếu tích tụ các hạ tầng kỹ thuật đô thị - phương thức sản xuất
cần thiết.
5. Elizabeth, B., J. Mike, and W. Katie, (1996). The Compact City: A Sustainable Urban
Form?: Routledge.
6. Blake, R. (2012). Urban Patterns For A Green Economy: Leveraging density. UNON,
Publishing Services Section, NairobiISBN: 978-92-1-132463-1
7. MCA Urban and Environmental Planners. (2007). Settlement Restructuring: An
explanatory manual in terms, Western Cape Provincial Spatial Development Framework
8. Sarker, M. Et al, (2018). Low Carbon City Development in China in the Context of New
Type of Urbanization. Low Carbon Economy, 9, 45-61. doi: 10.4236/lce.2018.91004
9. Suzuki, H., Dastur, A., Moffatt, S., Yabuki, N. and Maruyama, H. (2010). Eco2 Cities Ecological
10. Sarkar AN (2016), Eco-Innovations in Designing Ecocity, Ecotown and Aerotropolis. J
Archit Eng Tech 5: 161. doi:10.4172/2168-9717.1000161
11. Tianjin Eco City is a Futuristic Green Landscape for 350,000 Residents, truy cập
350000-residents/tianjin-eco-city-11/]
12. Lehmann, S., (2010). The principles of green urbanism: Transforming the city for
sustainability: Earthscan London
13. Lehmann, S. (2011). What is green urbanism? Holistic principles to transform cities
for sustainability. Climate Change-Research and Technology for Adaptation and Mitigation.
14. Thủ tướng Chính phủ (2012), Quyết định số 1393/QĐ - TTg ngày 23/9/2012 về phê
duyệt Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh cho thời kỳ 2013 - 2020 và tầm nhìn đến 2050,
Hà Nội
15. Thủ tướng Chính phủ (2014), Quyết định 403/QĐ-TTg ngày về Kế hoạch hành động
quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2014 - 2020, Hà Nội
16. Bộ Xây dựng (2018), Thông tư 01/2018/TT-BXD của Bộ Xây dựng được ban hành quy
định về chỉ tiêu xây dựng đô thị tăng trưởng xanh, Hà Nội.
Ngoài ra, một số chỉ tiêu khác cũng được nhắc đến trong Thông tư
01 phản ánh tính chất của mô hình phát triển đô thị như chỉ tiêu về giao
thông công cộng (Tỷ lệ vận tải hành khách công cộng, Tỷ lệ phương
09.2021
107
ISSN 2734-9888
6 trang
18/05/2022
1000
Bạn đang xem tài liệu "Mô hình phát triển đô thị - Nền tảng để đạt mục tiêu phát triển đô thị theo hướng tăng trưởng xanh", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- mo_hinh_phat_trien_do_thi_nen_tang_de_dat_muc_tieu_phat_trie.pdf
