Tiểu văn hóa đô thị: Khái niệm và lý thuyết
36 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
Tiểu văn hóa đô thị: Khái niệm và lý thuyết
Urban subculture: Concept and theory
Lâm Thị Ánh Quyên1*
1Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
*Tác giả liên hệ, Email: quyen.lta@ou.edu.vn
THÔNG TIN
TÓM TẮT
DOI:10.46223/HCMCOUJS.
soci.vi.15.1.594.2020
Không có định nghĩa thống nhất về “tiểu văn hóa”. Tuy
nhiên, đa số học giả đều nhất trí tiểu văn hóa là những nhóm
người với những mối quan tâm chung và thực hành chung. Các
tiểu văn hóa có những mức độ khác nhau so với văn hóa chủ đạo.
Ngày nhận: 26/04/2020
Ngày nhận lại: 18/05/2020
Duyệt đăng: 07/07/2020
Nghiên cứu về tiểu văn hóa đô thị tập trung vào 3 lối tiếp
cận/lý thuyết chính: lối tiếp cận sinh thái học của Trường phái
Chicago về những “khu vực tự nhiên/natural areas”; lý thuyết
thành phần/nhấn mạnh các yếu tố như giai cấp, nghề nghiệp, họ
tộc, dân tộc…; “Lý thuyết tiểu văn hóa về tính đô thị” của Claude
Fischer nhấn mạnh môi trường đô thị thúc đẩy sự cố kết, sự sáng
tạo thể hiện ở các tiểu văn hóa nhờ khối lượng tới hạn.
Từ khóa:
đô thị, tiểu văn hóa, tính đô
thị
ABSTRACT
There is no unified definition of subculture. However, most
scholars agree that subcultures are groups of people that have
something in common with common interests and common
practices. The subcultures have different levels compared to the
mainstream culture.
The study of urban subculture focuses on three main
theories: the ecological approach of Chicago School about
“natural area”; the Compositional Theory which emphasizes
factors such as class, occupation, clan, ethnicity, etc; the
Subcultural Theory of Urbanism by Claude Fischer with an
emphasis on the urban environment that promotes cohesion and
creativity in subcultures thanks to the critical mass.
Keywords:
urban, subculture, urbanism
1. Dẫn nhập
Văn hóa là tổng hợp tri thức, giá trị, chuẩn mực và lối sống được con người tiếp thu qua
học hỏi. Trong một nền văn hóa chủ đạo, có nhiều tiểu văn hóa tồn tại, ví dụ tiểu văn hóa nghề
nghiệp, tiểu văn hóa tiêu dùng, tiểu văn hóa nghiện, tiểu văn hóa Internet hay tiểu văn hóa tội
phạm công nghệ cao… Đa số các tiểu văn hóa được hình thành ở đô thị, bởi vì đô thị với số
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 37
lượng người đông, mật độ dày đặc và cư dân khác biệt nhau về mặt xã hội (Wirth, 1938) là
những điều kiện tạo nên sự đa dạng của xã hội đô thị, trong đó có sự đa dạng các tiểu văn hóa.
Tác giả sẽ điểm lại các định nghĩa về tiểu văn hóa, lịch sử nghiên cứu các tiểu văn hóa
dưới lối tiếp cận xã hội học và trình bày ba lối tiếp cận/lý thuyết giải thích hiện tượng đa dạng
các tiểu văn hóa ở đô thị: lối tiếp cận sinh thái học của Trường phái Chicago; lý thuyết thành
phần của Herbert Gans và tập trung vào lý thuyết tiểu văn hóa về tính đô thị của Claude Fischer.
2. Tiểu văn hóa: Khái niệm và khái quát lịch sử nghiên cứu
2.1. Khái niệm
Khái niệm “tiểu văn hóa/Subculture” bắt nguồn từ tiếng Latinh. Nói đến nghiên cứu tiểu
văn hóa, đặc biệt ở đô thị, phải kể đến các nghiên cứu của các Nhà Nhân học văn hóa và Xã hội
học tại Mỹ trong những năm 1920-1960 thuộc Trường phái Chicago.
Milton Gordon (Trường phái Chicago), năm 1947, định nghĩa tiểu văn hóa/Sub-culture
là sự phân chia/Sub-division trong văn hóa quốc gia. Khái niệm tiểu văn hóa cho phép chúng
ta sử dụng khi cần đề cập đến những phân khúc dân cư bằng cách xác định những hệ thống tổ
chức xã hội đóng hoặc tương đối gắn kết, dựa trên sự khác biệt cơ cấu (giai cấp, dân tộc, chủng
tộc, liên kết tôn giáo) … tạo nên chức năng hội nhập cho các cá nhân (Berzano & Genova,
2015).
Arnold (as cited in Vascovics, 1989) đề cập 3 mô hình về tiểu văn hóa, trong đó mô
hình thứ ba được ủng hộ nhiều nhất. Tiểu văn hóa có những giá trị, chuẩn mực, khuôn mẫu
hành động mang tính phổ quát đối với tất cả các thành viên của một xã hội; một vài giá trị và
chuẩn mực khác biệt nhưng vẫn được xem là phù hợp. Nhưng có những chuẩn mực và giá trị
trong một xã hội chỉ có ý nghĩa đối với một số nhóm nhất định. Có những tiểu văn hóa có rất ít
những thành tố của văn hóa chủ đạo; và có những tiểu văn hóa hầu như ít có sự khác biệt với
văn hóa chủ đạo. Như vậy, giữa 2 cực này có rất nhiều biến thể tiểu văn hóa. Theo Bell (as cited
in Vascovics, 1989) thanh niên có tiểu văn hóa của riêng mình, mang trong mình những thành
tố quan trọng trong lĩnh vực giáo dục và kinh tế của văn hóa chủ đạo, nhưng trong lĩnh vực thời
gian nhàn rỗi lại có những biểu tượng văn hóa riêng (trang phục, âm nhạc, ngôn ngữ).
Hartfiel và Hilmann (1982) cho rằng tiểu văn hóa là hệ thống các giá trị, chuẩn mực,
biểu tượng và phương thức hành vi, được công nhận và chia sẻ (các thành viên có những đặc
điểm tương đồng như giới tính, tuổi, nhóm nghề nghiệp hoặc tầng lớp xã hội). Hệ thống này
nằm trong hệ thống của văn hóa chủ đạo, có một cuộc sống riêng và có thể có những vấn đề
như hành vi lệch lạc, xung đột. Trong những xã hội đa dạng và nhiều khác biệt sẽ hình thành
nhiều tiểu văn hóa hơn là những xã hội giản đơn. Tiểu văn hóa có những đặc điểm riêng để
nhận dạng, đẩy mạnh sự đoàn kết của nhóm riêng, nhưng có nguy cơ hình thành xung đột giữa
các nhóm. Phân tích tiểu văn hóa có ý nghĩa đặc biệt trong phạm vi thiểu số bị xã hội phân biệt
đối xử và cô lập.
Theo Hebdige (1979), tiểu văn hóa có thể nằm trong sự phát triển của văn hóa chủ đạo,
có thể kháng cự lại văn hóa chủ đạo.
38 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
Theo Haenfler (2014), tiểu văn hóa có những đặc điểm sau: (1) Mạng lưới khuếch tán
(Diffuse Networks); (2) Chia sẻ những ý nghĩa khác biệt (Shared Distinct Meanings); (3) Bản
sắc được chia sẻ (Shared Identity); (4) Kháng cự (Resistance); (5) Ngoài lề (Marginalization);
(6) Phân tầng, các giá trị và các từ ngữ đặc biệt.
Theo Vascovics (1989), tiểu văn hóa chính là văn hóa thành phần, có thể lệch ra khỏi
văn hóa chủ đạo/văn hóa quốc gia ở một số khía cạnh, ở một số khía cạnh khác trùng hợp. Tiểu
văn hóa là một mô hình hành động của một nhóm xã hội hay một phạm trù xã hội (social
category) (e.g., tuổi). Những chuẩn mực của tiểu văn hóa này khá xa lạ với các thành viên của
xã hội nói chung. Đối với các nhóm xã hội hay nhóm theo phân loại xã hội, hành vi của họ bị
điều khiển bởi các giá trị và chuẩn mực trong những lĩnh vực nhất định, những chuẩn mực và
giá trị này chỉ có tính ràng buộc giữa các thành viên của nhóm, và như vậy, có thể công nhận
sự hiện hữu của một tiểu văn hóa. Đây là mối quan hệ ngang giữa văn hóa chủ đạo và tiểu văn
hóa. Đối với mối quan hệ dọc, văn hóa chủ đạo thể hiện cái “thông thường”, tiểu văn hóa thể
hiện cái “lệch lạc”.
Giddens (as cited in Wuggenig, 2003) định nghĩa tiểu văn hóa là những phân khúc dân
cư, được phân biệt qua khuôn mẫu văn hóa với xã hội tổng thể. Bên cạnh sự khác biệt theo hoàn
cảnh giai cấp, dân tộc, thành phố và làng quê hoặc các vùng, Giddens còn nhắc đến các nhóm
lối sống hay thế giới nghệ thuật- văn hóa cao hay văn hóa đại chúng.
Các tiểu văn hóa có những cấp độ khác nhau về tổ chức tập thể và sự gắn kết (e.g., các
băng đảng được tổ chức chặt chẽ, còn các mạng lưới theo trào lưu văn hóa đại chúng lỏng lẻo
hơn) (Wuggenig, 2003).
Tiểu văn hóa-Văn hóa đối kháng
Nếu các giá trị, chuẩn mực, lối sống... của các thành viên một tiểu văn hóa khác biệt
đáng kể với đa số trong xã hội, Giddens (as cited in Wuggenig, 2003) gọi là tiểu văn hóa lệch
lạc hoặc không phù hợp (nonconformal). Khi các nhóm với những giá trị và chuẩn mực chủ
đạo của nhóm từ chối văn hóa chủ đạo là văn hóa đối kháng/Counterculture. Ví dụ, liên quan
đến thẩm mỹ, Yinger (as cited in Wuggenig 2003) đề cập đến nghệ thuật avant-garde (trong
những năm 1960 và 1970). Và âm nhạc có tiềm năng tạo nên văn hóa đối kháng. Trong các
nghiên cứu tiểu văn hóa ở Anh, ý nghĩa tiêu dùng âm nhạc được nhấn mạnh. Storey (as cited in
Wuggenig, 2003) cho rằng âm nhạc là một công cụ đặc biệt quan trọng để giúp hình thành bản
sắc và đánh dấu sự khác biệt với những người khác. Âm nhạc tạo nên ý nghĩa cho một cộng
đồng thực hoặc tưởng tượng/ảo, được tạo lập nên qua hành động tiêu dùng.
Tóm lại: Không có định nghĩa thống nhất về tiểu văn hóa. Tuy nhiên, đa số học giả đều
nhất trí rằng tiểu văn hóa là những nhóm xã hội được tổ chức với những mối quan tâm chung
và thực hành chung (Gelder & Thornton, 1997)1. Nhưng cũng có những tiểu văn hóa có mạng
lưới khuếch tán.
1 Tiểu văn hóa có phải là một cộng đồng? (Cộng đồng: dân số, lãnh thổ). Tiểu văn hóa có thể phi lãnh thổ, sự lựa chọn cá nhân.
Tiểu văn hóa (Subculture) khác với “Cộng động” (Community) - là những cư dân gắn kết mang tính hàng xóm và gia đình là
thiết chế chủ đạo. Tiểu văn hóa thường được nghiên cứu dưới góc độ tách biệt khỏi kết nối gia đình (Gelder & Thornton, 1997)
Brewer and Gardner (as cited in Haenfler, 2014) cho rằng cần phân biệt giữa các nhóm xã hội vốn phát triển từ nền tảng liên
kết chung (common bonds) (attachment to other group members) và các tiểu văn hóa bao gồm những người chia sẻ một bản
sắc chung (common identity).
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 39
Tiểu văn hóa là văn hóa bộ phận, với những thiết chế, giá trị, chuẩn mực, nhu cầu,
phương thức hành vi và biểu tượng khác (distinct) với văn hóa chủ đạo, các thành viên của tiểu
văn hóa này khác với tiểu văn hóa khác theo hoàn cảnh giai cấp, tuổi, nghề nghiệp hoặc nguồn
gốc xuất thân. Các tiểu văn hóa có những lệch chuẩn so với văn hóa chủ đạo nhưng tùy theo
cường độ biểu hiện, vì vậy, có thể hay không được xã hội chấp nhận.
2.2. Lịch sử nghiên cứu
Có thể phân ra 3 giai đoạn nghiên cứu về tiểu văn hóa (Berzano & Genova, 2015; Gelder
& Thornton, 1997; Wuggenig, 2003).
(1) Giai đoạn 1: 1920-1960, Trường phái Chicago: Tiểu văn hóa- lệch lạc.
Trường phái Chicago (hay còn được gọi là Trường phái sinh thái học) sử dụng tiểu
văn hóa lệch lạc, nhấn mạnh vào lối tiếp cận dân tộc học và thực nghiệm, tập trung vào người
nhập cư, người Mỹ gốc Phi và tầng lớp lao động, đặc biệt là các nhóm thanh niên lệch lạc.
Trường phái Chicago nghiên cứu các tiểu văn hóa lệch lạc ở đô thị- hình thành tại những
khu vực nhất định - đó là do sự thất bại về mặt thiết chế để xã hội hóa một vài khu vực dân cư
về những chuẩn mực và giá trị chung. Và như vậy các tiểu văn hóa hình thành một thế giới xã
hội khác biệt (distinct) về cách thức hành động, nói năng, suy nghĩ…, có khái niệm riêng về
những gì có ý nghĩa trong cuộc sống và lược đồ riêng. Lệch lạc là kết quả của các vấn đề xã hội
và môi trường hơn là nhân cách cá nhân, do thiếu cơ hội lựa chọn, hoặc rối loạn tâm lý, liên
quan đến những nhóm đứng ngoài dòng chảy của xã hội.
Lý thuyết của Trường phái Birmingham mang tính chính trị, phân tích các tiểu văn hóa
thanh niên (thông qua nghi thức/ritual) như là phản ứng/sự kháng cự biểu tượng (symbolic
resistance) đối với áp bức giai cấp, phát triển trong khung qui chiếu tân macxit (neomarxism)
và các nghiên cứu của Trường phái Chicago và bị ảnh hưởng nhiều bởi Howard Becker với
“Người ngoài”/ “Outsiders” (1963), Erving Goffman, Durkheim về “Phi chuẩn mực”/anomie,
Trường phái Frankfurt về xã hội đại chúng và lý thuyết cấu trúc chính trị Pháp (French
structuralist political theory).
Trung tâm nghiên cứu văn hóa đương đại/Centre for Contemporary Cultural Studies
(CCCS) (thuộc trường đại học Birmingham/University of Birmingham) (được thành lập năm
1970-1980 đã định nghĩa lại tiểu văn hóa trong mối quan hệ với giai cấp, dân tộc và giới, với
mục tiêu giải thích sự xuất hiện của các tiểu văn hóa thanh niên với kiểu lối và âm nhạc như
Teddy boys, Mods, Skinheads, và Rockers trong thời kỳ hậu chiến tranh Thế giới II ở Anh. Và
từ thời điểm này (những năm 1970), tiểu văn hóa được nghiên cứu dưới các lối tiếp cận lịch sử
xã hội, nhân học, văn học, văn hóa và truyền thông.
CCSS nhìn nhận các tiểu văn hóa dựa trên nền tảng giai cấp, vì đa số các tiểu văn hóa
thuộc về nam thanh niên da trắng, tầng lớp thấp, kháng cự lại những giá trị văn hóa chủ đạo và
cơ cấu giai cấp, với mong muốn đạt được mức sống cao hơn. Sự kháng cự này thể hiện rõ trong
40 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
lối và nghi thức của các thành viên (Haenfler, 2014). Tuy nhiên, CCSS cho rằng sự kháng cự
này ít đem lại biến đổi thực sự. Họ quá nhấn mạnh đến sự kháng cự, giai cấp và kiểu lối.
(3) Giai đoạn 3 từ những năm 1980: nghiên cứu tiểu văn hóa chịu ảnh hưởng tiếp tục
bởi Trường phái Birmingham, nhưng có những phản ứng khác nhau của các học giả về các công
trình nghiên cứu của Birmingham (e.g., tại sao chỉ tập trung vào tiểu văn hóa và phản kháng),
thậm chí có học giả quay trở lại với Trường phái Chicago (Gelder & Thornton, 1997). Nghiên
cứu tiểu văn hóa tập trung vào sự khác biệt (Berzano & Genova, 2015).
Giữa ba giai đoạn này, các nhà nghiên cứu sử dụng hoặc là các lối tiếp cận xã hội
học/nhân học (với phương pháp quan sát tham dự, nghiên cứu tổ chức và tương tác) và lối tiếp
cận văn hóa - ký hiệu học (các hình thức văn hóa như trang phục, biểu tượng và ý nghĩa) (Gelder
& Thornton, 1997). Hiện nay, đã có những nghiên cứu hậu tiểu văn hóa/Post-Subcultural
Studies với hội nghị khoa học đầu tiên được tổ chức tại Vienna 11-12/5/2001.
3. Tiểu văn hóa và đô thị
Bàn về tiểu văn hóa và đô thị, chúng ta tiếp tục nhắc đến Trường phái Chicago với lối
tiếp cận sinh thái học, lý thuyết thành phần với Herbert Gans và tập trung vào lý thuyết tiểu văn
hóa về tính đô thị của Claude Fischer.
3.1. Trường phái Chicago với Lối tiếp cận sinh thái (Ecological Approach): “Các khu
vực tự nhiên”/ “Natural Areas”
Robert E. Park (1864-1944) và Ernest W. Burgess (1886-1966), Trường phái Chicago,
trong những năm 1920, đã phát triển Chương trình nghiên cứu đô thị trong Khoa Xã hội học tại
trường đại học Chicago (Robert Park là người sáng lập Trung tâm nghiên cứu đô thị đầu tiên
tại Mỹ). Bài viết “The City: Suggestions for the Study of Human Nature in the Urban
Environment” năm 1915 của Robert Park đóng vai trò quan trọng đối với các nghiên cứu về
tiểu văn hóa sau này.
Park và Burgess đưa ra lý thuyết sinh thái học đô thị: đô thị là môi trường giống môi
trường tự nhiên, bị quản lý bởi nhiều lực. Các mối quan hệ xã hội chịu sự chi phối bởi bốn
nguyên tắc: hợp tác, cạnh tranh, thích ứng và đồng hóa. Lực thúc đẩy quan trọng nhất chính là
cạnh tranh. Cạnh tranh để giành lấy những nguồn lực hiếm hoi ở đô thị, đặc biệt là đất đai, dẫn
đến cạnh tranh giữa các nhóm và cuối cùng dẫn đến sự phân chia không gian đô thị thành
“những khu vực tự nhiên”/ “natural areas”, ở đó con người chia sẻ những đặc điểm xã hội giống
nhau bởi vì họ là đối tượng của cùng sức ép sinh thái. “Tự nhiên”/ “Natural” bởi vì chúng được
hình thành do sự thích nghi giữa môi trường và cư dân vốn là kết quả của cuộc cạnh tranh “tự
nhiên”. “Natural areas” là những tiểu cộng đồng- thúc đẩy tự do ở đô thị cũng như phi tổ chức
ở đô thị. Thành phố là tấm khảm của những cộng đồng nhỏ, nhiều trong số đó khác biệt nhau.
Mỗi thành phố đều có khu trung tâm thương mại, khu ngoại vi, nhưng cũng có khu ổ chuột, khu
người da đen/the ghettos, khu người nhập cư, khu phố xa xỉ, những khu vực có văn hóa ít nhiều
khác lạ… là những khu vực có sự đồng nhất văn hóa.
Thành phố tăng trưởng bằng sự mở rộng, nhưng thành phố mang đặc điểm của sự chọn
lựa và phân tách của cư dân, mỗi cá nhân tìm cho mình một nơi chốn mà họ có thể hoặc buộc
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 41
phải sống (Park, Burgess & McKenzie, 1925)2. Khu vực tự nhiên hình thành bởi vì chúng cho
phép cư dân thỏa mãn những nhu cầu của mình và giải quyết các vấn đề. Có những khu vực với
những đặc điểm nhất định để hấp dẫn và phát triển những loại nhân cách nhất định, và tiếp tục
khu biệt hóa (Park, Burgess & McKenzie, 1925). Mỗi khu vực tự nhiên có truyền thống riêng,
tập quán, qui ước riêng, có thể có ngôn ngữ riêng.
Wirth (1928) trong “The Ghetto” cũng có quan điểm tương tự: Mỗi một khu vực trong
thành phố đều mang lại chức năng (là ranh giới tự nhiên, kiến trúc, giao thông, khuôn mẫu văn
hóa) và mỗi cư dân sẽ tìm kiếm khu vực nào phù hợp với họ (tương đồng với nguồn lực kinh
tế) để thỏa mãn nhu cầu của họ. Một mặt, cư dân có thể lựa chọn để hội tụ tại một khu vực nhất
định trong thành phố để theo đuổi thực hành văn hóa; mặt khác, tìm kiếm sự hỗ trợ, giúp đỡ từ
những người giống họ; hoặc tránh sự phân tán.
Harvey Zorbaugh (as cited in Lin & Mele, 2005) cũng mô tả thành phố là một hiện
tượng tự nhiên. Các “natural areas” là sản phẩm phi qui hoạch, có xu hướng là những khu vực
văn hóa khác biệt, mỗi khu vực bao gồm phức hợp các thiết chế, tập quán, niềm tin, truyền
thống, thái độ, tình cảm và mối quan tâm. Chúng có thể là biểu hiện khác biệt về chủng tộc/dân
tộc, có thể ốc đảo, và khu nhà trọ cho thuê. Đôi khi, “natural areas” và khu phố có nghĩa tương
đồng; cũng có thể khu phố là tiểu đơn vị của “natural areas”. Theo Zorbough, thị trường nhà
đất đã sàng lọc cư dân vào những khu vực- tạo nên tách biệt văn hóa. “Natural areas” hình thành
thông qua sự trùng khớp ngẫu nhiên của ranh giới vật lý và lực văn hóa.
Tóm lại: Những tiểu văn hóa hình thành trong những khu vực tự nhiên/natural areas là
kết quả của trạng thái gần gũi sinh thái của các cá nhân với những đặc điểm tương đồng về văn
hóa xã hội và tách biệt với những khu vực khác. Không gian đô thị sẽ được phân chia thành
những khu vực mà cư dân khu vực này khác biệt với cư dân khu vực khác theo thị hiếu, mối
quan tâm, tính cách.
3.2. Lý thuyết thành phần: Herbert Gans và tấm khảm đô thị/urban mosaic
Trong những năm 1960 và 1970, các nghiên cứu cộng đồng chỉ ra mâu thuẫn trong giả
thuyết về phi tổ chức xã hội của những nghiên cứu thuộc Trường phái Chicago và đề cao những
mối quan hệ sơ cấp quan trọng, khỏe mạnh và đời sống cộng đồng tích cực trong những khu
phố ở đô thị.
Đặc biệt, nghiên cứu của Herbert Gans và Oscar Lewis hay còn gọi là Lý thuyết thành
phần đô thị (Compositional Theory of Urbanism). Các khu vực ở thành phố tạo nên “tấm khảm
của thế giới xã hội”/ “mosaic of social worlds”. Thế giới xã hội là những nhóm xã hội dựa trên
họ tộc, dân tộc, hàng xóm, nghề nghiệp... Nghiên cứu của Gans (1962) về những dân làng đô
thị/Urban Villagers- những người Mỹ gốc Ý trong khu ổ chuột/slum ở Boston cho thấy đời
sống trong cộng đồng của giai cấp lao động được tổ chức khá chặt chẽ.
2 Tác phẩm “The City” (1925) của Robert Park, Ernest Burgess và McKenzie thường bị đặt tựa đề sai theo tên tác
phầm “The City: Suggestions for Investigation of Human Behavior in the Urban Environment", vốn là tác phẩm
của Robert Park (1915). Trong “The City” (1925), bài viết của Park năm 1915 là Chương 1 (trang 1-46). Và tên
McKenzie có khi được đưa vào, có khi không.
42 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
Và thành phố cũng là một tấm khảm của nhiều lối sống3, chỉ có một vài loại lối sống
giống với “người thế giới”/ “cosmopolitan” được mô tả bởi Louis Wirth4. Gans giúp chúng ta
hiểu về sự phức hợp của đời sống đô thị. Tất nhiên, một số ít lối sống chỉ có ở thành phố và yếu
tố quyết định lối sống là những đặc điểm giai cấp hơn là chỉ thành phố tự nó. “Người thế giới”
sống như họ sống bởi vì họ giàu có và trình độ giáo dục cao. Đời sống của người ngoài lề phản
ánh nghèo đói, thiếu kỹ năng và đào tạo và nạn phân biệt chủng tộc.
3.3. Lý thuyết tiểu văn hóa của Claude Fischer
3.3.1. Định nghĩa “đô thị”, “tiểu văn hóa” và tóm tắt lý thuyết
“Đô thị/urban” được định nghĩa theo sự tập trung dân số - số lượng người được tập
hợp tại một nơi định cư càng nhiều thì nơi đó càng “đô thị/urban” (Fischer, 1975). Để xác định
một “thành phố”/ “city” cần xác định theo bốn định nghĩa về nhân khẩu (thành phố là một nơi
có dân số tương đối lớn), thiết chế, văn hóa và hành vi.
“Tiểu văn hóa” “là một một tập hợp lớn những người có chung một đặc điểm xác định,
liên kết với nhau, tuân theo một bộ giá trị riêng biệt, chia sẻ một bộ công cụ văn hóa và có
chung cách sống”. Các thành phố kích thích tính độc đáo. Tập trung dân cư tạo ra sự đa dạng
tiểu văn hóa (Fischer, 1995).
Fischer (1975) chấp nhận một số qui tắc của Lý thuyết quyết định luận/Determinist
theory của Louis Wirth, đề cập đến tác động của qui mô, mật độ và sự không đồng nhất. Fischer
không coi trọng những hệ quả tiêu cực mà lý thuyết phi chuẩn mực/anomie của Durkheim đưa
ra về tội phạm, sức khỏe tâm thần và các vấn đề xã hội ở các đô thị lớn. Fischer đồng ý với
Wirth: thành phố và con người thành phố có những điểm khác biệt, đặc biệt các tiểu văn hóa
mà Fischer gọi đó là lý thuyết phân hệ/tiểu văn hóa về tính đô thị (subcultural theory of
urbanism), và khác với Wirth, Fischer nhấn mạnh môi trường đô thị thúc đẩy sự cố kết, và
chúng không phải là những thành tố tiêu cực tạo ra tha hóa, phi tổ chức hoặc phi cá nhân, không
phá hủy mối quan hệ nhóm. Trong thành phố, những người với những mối quan tâm-giá trị,
hành vi giống nhau hoặc thậm chí bất thường giống nhau- tìm kiếm nhau để gặp gỡ. Khi họ
cùng nhau tạo nên độ lớn và mật độ, họ đã tạo ra một đại chúng, hấp dẫn những người có
3 Có sự khác biệt giữa “Tiểu văn hóa” và “Lối sống”? Hiện nay vẫn còn nhiều tranh cãi. Tumin (as cited in Lüdtke,
1989) nhấn mạnh 3 yếu tố giống nhau giữa Tiểu văn hóa và Lối sống: (1) Chỉ báo về tiêu chuẩn đánh giá; (2) Sự
tưởng thưởng hay là kết quả của bất bình đẳng (thu nhập, giáo dục); (3) Đòi hỏi về sự đánh giá giá trị và biểu
tượng để chi ra khoảng cách thông qua bề ngoài hoặc tiêu dùng.
Theo Berzano và Genova (2015), nghiên cứu lối sống với cách tiếp cận rộng, tìm hiểu các nhân tố tác động đến sự
hình thành các phân khúc dân cư. Nghiên cứu Tiểu văn hóa với cách tiếp cận hẹp, giải thích và phân tích sự tồn
tại của các nhóm trong dòng chảy của văn hóa chủ đạo.
4 Lý thuyết của Wirth được xem là thuyết Quyết định luận. Wirth (1938) định nghĩa đô thị và nhấn mạnh 3 yếu tố
đặc trưng: Đô thị là nơi định cư tương đối lớn (qui mô dân số), mật độ dày đặc của những con người khác biệt
nhau về xã hội và văn hóa. Ba yếu tố này tạo nên tính đô thị/urbanism. Tính đô thị/Urbanism là kiểu mẫu đời sống,
lối sống- tương đồng với tăng trưởng của thành phố. Ở đô thị, những quan hệ sơ cấp được thay thế bởi những quan
hệ thứ cấp, những mối quan hệ họ hàng bị suy yếu, sự xuống cấp ý nghĩa xã hội về gia đình, sự biến mất quan hệ
hàng xóm và những cơ sở truyền thống về đoàn kết xã hội bị hủy hoại. Tuy nhiên, đô thị lại là trung tâm của tự do
và vị tha, ngôi nhà của sự phát triển, của phát minh, của khoa học, của tính duy lý. Cư dân đô thị khoan dung đối
với sự khác biệt giữa các cá nhân. Vì họ khác nhau và vì thế có ích cho lẫn nhau, hơn là bởi vì họ tương đồng với
nhau và suy nghĩ giống nhau.
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 43
khuynh hướng giống nhau: e.g., đó là cộng đồng giải trí/entertainment community ở
Hollywood, những người yêu thích nhạc đồng quê ở Nashville, cộng đồng đồng tính nam ở
Philadelphia (Mỹ). Những địa điểm như vậy hiếm khi tồn tại ở những khu vực nông thôn (bởi
vì họ đã di chuyển đến thành phố để được lợi từ khối lượng tới hạn (critical mass)5. Và đấy
chính là các tiểu văn hóa. Sự hình thành các tiểu văn hóa lại tiếp tục khuyến khích sáng tạo
thêm các tiểu văn hóa mới thông qua sự va chạm, tương tác giữa những cư dân khác biệt nhau
và các cộng đồng không đồng nhất. Tức là qui mô và mật độ sẽ khuyến khích sự không đồng
nhất. (Tương tự, Robert Park (as cited in Fischer, 1975) đã dùng khái niệm: thành phố hiện đại
là tấm khảm của các thế giới đời sống/a mosaic of social worlds). Thành phố càng lớn, thì càng
có nhiều tiềm năng sản sinh ra những cộng đồng tiểu văn hóa/subcultural communities. Khi các
thành phố vừa không đồng nhất, vừa nhiều người hơn những địa điểm khác, các tiểu văn hóa
này sẽ phát triển hơn và với cường độ cao hơn. Những tiếp xúc giữa các tiểu văn hóa sẽ dẫn
đến tác động lẫn nhau thông qua khuếch tán văn hóa - e.g., hip hop và nhạc rap đã vượt ra khỏi
văn hóa của người da đen đô thị và trở thành văn hóa đô thị chủ đạo. Khi những thành tố của
tiểu văn hóa không điển hình thâm nhập vào xã hội đô thị, thành phố phát triển một cách khác
biệt trong so sánh với những thành phố khác.
Fischer (1995) không đồng ý với Lý thuyết thành phần/Compositional theory của Oscar
Lewis và Herbert Gans - nhấn mạnh các đặc điểm về văn hóa, dân số (tuổi tác, dân tộc, vòng
đời) và giai cấp của thị dân. Những lối sống đô thị khác nhau được hình thành không ngẫu
nhiên, mà những nhóm lối sống đó - dân tộc thiểu số, nghệ sĩ … - chọn để sống ở thành phố,
và kết quả là, lối sống của họ mang đặc trưng thành phố. Liên quan đến lĩnh vực của niềm tin
và hành vi, cư dân đô thị thường khác biệt đáng kể so với cư dân ở những nơi không phải là
thành phố. So với cư dân nông thôn, họ thường cư xử theo kiểu tách rời khỏi quy tắc trung tâm
và truyền thống của xã hội tổng thể. Một số hành vi mà người đô thị dễ được xã hội chấp nhận
(e.g., đổi mới nghệ thuật). Fischer (1975, 1995) sử dụng thuật ngữ “độc đáo” để chỉ những dạng
hành vi và niềm tin khác biệt này. Có mối quan hệ giữa cư dân đô thị và tính không theo qui
ước/tính độc đáo, vốn xuất hiện trong nhiều nền văn hóa, trong các giai đoạn lịch sử khác nhau.
Lý thuyết tiểu văn hóa của Fischer ít liên quan đến bản sắc chính trị mà khá rộng, đề
cập đến các nhóm - khác biệt cũng như lệch lạc, tội phạm, nghệ thuật, bohemians, các giáo phái
tôn giáo mới, hippies, công nhân xây dựng…
Trong “Hướng đến lý thuyết tiểu văn hóa về tính đô thị”/ “Toward a Subcultural Theory
of Urbanism” (1975), Fischer đưa ra 7 mệnh đề (position). 1995, Fischer phát biểu lại trong 4
mệnh đề:
5 Fischer (1975, 1995) sử dụng khái niệm khối lượng tới hạn/critical mass (nghĩa là độ lớn và mật độ của cư dân
đô thị cần phải đạt tới con số cần thiết để duy trì) nhằm nói đến điều kiện để hình thành tiểu văn hóa khi có đủ số
lượng người với những mối quan tâm giống nhau nhưng khác lạ. Dân số của một tiểu văn hóa càng lớn, "sự hoàn
thiện về thể chế" của nó càng lớn (Breton as cited in Fischer, 1975). Theo cơ chế thị trường, khi đạt đến kích thước
nhất định sẽ cho phép hình thành một tiểu hệ thống xã hội và khuyến khích các thiết chế với cấu trúc, bao bọc, bảo
vệ và nuôi dưỡng tiểu văn hóa. Những thiết chế này (e.g., phong cách ăn mặc, báo chí, hiệp hội) thiết lập các nguồn
thẩm quyền và các điểm tập hợp và phân định ranh giới xã hội. Bên cạnh các con số, chúng còn khuyến khích và
làm thành có thể những liên kết xã hội trong nhóm. Ví dụ các tiểu cộng đồng tội phạm, tiểu cộng đồng nghệ thuật,
tiểu văn hóa sinh viên, nhóm những người “độc thân trẻ tuổi” … (Fischer, 1975)
44 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
Mệnh đề 1: Các địa điểm càng lớn càng phát triển nhiều tiểu văn hóa chuyên biệt hơn
các địa điểm ít dân cư, và như vậy sẽ có nhiều sự không đồng nhất về văn hóa, bởi vì có 2 quá
trình: (a) Các địa điểm lớn cuốn hút nhiều người nhập cư từ những vùng sâu - xa, họ mang theo
văn hóa của họ; (b) Các địa điểm này có sự khác biệt thông qua chuyên môn hóa kinh tế, không
gian, thiết chế và văn hóa.
Mệnh đề 2: Các địa điểm càng có đông dân cư sẽ phát triển không chỉ các tiểu văn hóa
khác biệt mà các tiểu văn hóa có cường độ mạnh hơn các địa điểm ít dân cư. Có 2 lý do: (a) Địa
điểm càng lớn càng có xu hướng có những tiểu văn hóa lớn, kết quả là dễ dàng có các thiết chế,
ngăn cản những ảnh hưởng từ bên ngoài và phát triển mạng lưới xã hội giữa các thành viên.
Kích cỡ đặc biệt quan trọng để đạt được khối lượng tới hạn; (b) Bởi vì các thành phố tương đối
khác biệt, cư dân sẽ chạm trán nhiều hơn với các thành viên của các tiểu văn hóa khác so với ở
nông thôn. Những cuộc chạm trán như vậy thường dẫn đến căng thẳng và xung đột, kết quả là
củng cố ranh giới nhóm.
Mệnh đề 3: Trong cùng thời gian, các tiếp xúc giữa các nhóm dẫn đến tác động lẫn
nhau. Khi các nhóm lớn hơn tác động đến nhóm nhỏ hơn (e.g., các giá trị gia đình Anglo truyền
tải đến thanh niên nhập cư người Việt Nam), tính không theo qui ước/độc đáo giảm xuống. Khi
các tiểu văn hóa nhỏ hơn tác động cái lớn hơn (e.g., các tư tưởng của bohemian lan truyền đến
tầng lớp trung lưu), tính không theo qui ước/độc đáo sẽ tăng trưởng- cho đến khi cái khác
thường tự nó trở thành chuẩn mực.
Mệnh đề 4: Địa điểm càng đô thị, tỷ lệ không theo qui ước càng cao trong mối quan hệ
với xã hội lớn, bởi vì: (a) Các địa điểm càng lớn càng khuyến khích nhiều tiểu văn hóa khác
biệt và chuyên biệt; (b) Khối lượng tới hạn và tiếp xúc liên nhóm thường xuyên hơn ở những
địa điểm lớn, nơi sản sinh ra các tiểu văn hóa cường độ mạnh, đặc biệt đối với những cư dân
không điển hình (atypical); (c) Tiếp xúc liên nhóm càng rộng ở những địa điểm lớn sẽ khuếch
tán các thành tố văn hóa của tiểu văn hóa không điển hình đến những tiểu văn hóa khác trong
khu vực.
Nói chung, tính đô thị có tương quan với tính không theo qui ước/độc đáo, một phần,
bởi vì nó kích thích sự phát triển của các tiểu văn hóa.
3.3.2. Kiểm nghiệm lý thuyết
Trong bài luận 20 năm sau để đánh giá lại lý thuyết tiểu văn hóa về tính đô thị, Fischer
chỉ ra sự mơ hồ trong các định nghĩa. Ví dụ, làm thế nào để một nhà nghiên cứu xác định một
tiểu văn hóa hoặc thậm chí xác định khi nào một tiểu văn hóa xuất hiện? Làm thế nào một tiểu
văn hóa phải đạt được khối lượng tới hạn?... Fischer đặt ra những vấn đề khó khăn để kiểm
nghiệm lý thuyết tiểu văn hóa về tính đô thị về đối tượng nghiên cứu, cấp độ nghiên cứu, tiếp
cận tiểu văn hóa và bối cảnh lịch sử và văn hóa (Fischer, 1995).
3.3.3. Kết luận của Fischer
Tính đô thị và sự không đồng nhất tiểu văn hóa: Xét về mặt trung bình, các thành
phố đa dạng hơn những địa điểm nhỏ. Càng đông dân, tỷ lệ dân tộc thiểu số và chủng tộc càng
lớn. Các thành phố có xu hướng có sự khác biệt lớn về các nhóm nghề nghiệp, cấu trúc giai cấp
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 45
và một loạt các nhóm có mối quan tâm đặc biệt được tổ chức xung quanh các hoạt động như sở
thích (Fischer, 1995).
Tính đô thị và cường độ tiểu văn hóa/Subcultural Intensity: Cần chỉ ra được sự liên
kết giữa tính đô thị với cấp độ mà các nhóm tập trung trong thành phố, nghĩa là cấp độ mà tính
đô thị và sự không đồng nhất tương quan với nhau; cần quan tâm đến cường độ của các tiểu
văn hóa, không phải cấp độ trung bình của sự tham gia của các cá nhân, mặt dù hai yếu tố này
liên quan đến nhau (Fischer, 1995).
Tiểu văn hóa dân tộc: Không giống như các tiểu văn hóa đô thị hình thành từ nghề
nghiệp, lối sống, các tiểu văn hóa dân tộc thường hình thành từ cơ sở nông thôn. Nhân tố chìa
khóa thúc đẩy đoàn kết dân tộc chính là sự tập trung nhóm, không phải tính đô thị. Môi trường
đô thị vừa thúc đẩy vừa làm suy yếu văn hóa dân tộc, phụ thuộc vào các nhân tố chủ chốt
(Fischer, 1995). Đối với các nhóm dân tộc nhỏ, kết hôn và đạo đức quan trọng hơn ngôn ngữ
hoặc trang phục. Thành phố nuôi dưỡng các tiểu văn hóa mới - cạnh tranh với văn hóa dân tộc.
Một vài thành tố văn hóa khuếch tán từ đa số đến thiểu số sẽ làm suy yếu văn hóa dân tộc. Tuy
nhiên, đa số các nghiên cứu không khảo sát sự thiết chế hóa mà khảo sát sự cam kết của các cá
nhân đối với nhóm dân tộc - cấp độ phân tích sai. Theo Fischer (1995), lý thuyết tiểu văn hóa
bàn về các địa điểm, không phải về con người, nhưng phần lớn nghiên cứu thực nghiệm - của
riêng Fischer cũng như của bất kỳ ai khác - là về các cá nhân, cách mọi người khác biệt nhau
theo quy mô của địa điểm. Ngoài ra, các nhà nghiên cứu thường đo lường các thuộc tính của
các địa điểm được tổng hợp từ các thuộc tính của cư dân - e.g., đo lường sự độc đáo/không theo
qui ước của địa phương bằng cách thu thập câu trả lời trung bình của cư dân đối với các câu hỏi
khảo sát. Tuy nhiên, lý thuyết tiểu văn hóa, cốt lõi, là một lý thuyết sinh thái, không phải là lý
thuyết về con người. Nghiên cứu về các nhóm dân tộc đưa ra những kết quả hỗn hợp và gây
nhầm lẫn phụ thuộc vào cấp độ phân tích (địa điểm so với cá nhân) và chiều kích cụ thể của
cường độ tiểu văn hóa (xã hội, tổ chức, ý thức hệ). Nói chung, tập trung dân số - tính đô thị -
dường như duy trì các thiết chế dân tộc, nhưng không nhất thiết duy trì sự gắn bó dân tộc của
các cá nhân.
Dân tộc và tôn giáo, nền tảng truyền thống cho sự liên kết là những trường hợp khó đối
với lý thuyết tiểu văn hóa. Điều này được thừa nhận trong việc xây dựng lý thuyết, bởi vì những
sự liên kết như vậy bị thách thức ở các thành phố bởi sự xuất hiện của tiểu văn hóa cách tân.
Tính đô thị và sự độc đáo: Ít có nghiên cứu hệ thống về lệch lạc phi tội phạm
(noncriminal deviance) so với tội phạm. Dự đoán tốt nhất là các địa điểm đô thị thường là các
địa điểm của sự độc đáo/không theo quy tắc.
Theo Fischer (1995), lý thuyết của Louis Wirth “Tính đô thị như một lối sống”/
“Urbanism as a Way of Life” và lý thuyết của Claude Fischer “Hướng đến một lý thuyết Tiểu
văn hóa về tính đô thị”/ “Toward a Subcultural Theory of Urbanism” được xếp hạng ngang
nhau trong nhiều sách giáo khoa. Tính đô thị có thể thúc đẩy sự hình thành của nhiều tiểu văn
hóa đa dạng và khác biệt trong cộng đồng. Liệu tính đô thị có thúc đẩy các tiểu văn hóa mạnh
hơn hay không vẫn chưa có bằng chứng chắc chắn. Lý thuyết tiểu văn hóa của ông có lẽ là lý
thuyết triển vọng về tính đô thị, nhưng vẫn chưa là lý thuyết về tính đô thị (vì thế ông gọi là
“Hướng đến một lý thuyết Tiểu văn hóa về tính đô thị”).
46 Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47
4. Kết luận
Truyền thống nghiên cứu tiểu văn hóa thường tập trung vào giao tiếp mặt đối mặt trong
cùng không gian địa lý. Tuy vậy, giao tiếp qua truyền thông/mediated communication đã hội
nhập khá lâu vào nghiên cứu tiểu văn hóa. Cohen (2011) nghiên cứu sự quyết định của việc
loan tin của báo chí đến sự hình thành bản sắc và các hoạt động của Mods và Rockers trong
những năm 1960 ở Anh. Ngày nay, bên cạnh lối tiếp cận truyền thống, các nghiên cứu đã tập
trung vào các tiểu văn hóa thông qua truyền thông và ảo/Mediated and virtual subcultures. Ví
dụ nghiên cứu về Geek của McArthur (2009) và nghiên cứu của Blevins và Holt (2009) về tiểu
văn hóa trực tuyến/online lệch chuẩn.
Fischer (1995) đề nghị, đối với các nghiên cứu trong tương lai, để trả lời câu hỏi liệu lý
thuyết này có hợp lý hơn các lý thuyết khác không, các nhà nghiên cứu phải cải tổ lý thuyết.
Cần sử dụng các địa điểm làm đơn vị phân tích; trực tiếp đo lường các quá trình tiểu văn hóa,
chẳng hạn như sự tập trung của nhóm, quyền tiếp cận, khối lượng tới hạn, sự liên kết giữa các
nhóm và tự lựa chọn; kiểm tra một loạt các tiểu văn hóa (không chỉ các nhóm dân tộc) và một
loạt các độc đáo (không chỉ tội phạm); và mở rộng các địa điểm nghiên cứu sang các quốc gia
và thời đại khác. Mặc dù sự phát triển của công nghệ đã xóa bỏ khoảng cách không gian, nhưng
Fischer khẳng định “những công nghệ này không phổ biến hay hiệu quả như chúng ta tưởng;
bởi vì con người vẫn có nhu cầu gặp gỡ mặt đối mặt”.
Hiểu các tiểu văn hóa ở đô thị sẽ kết nối với mối quan tâm ngày càng tăng về đời sống
văn hóa và sáng tạo của các thành phố. Chúng ta tiếp tục nghiên cứu các tiểu văn hóa để khám
phá tại sao các tiểu văn hóa hình thành, các hoạt động của tiểu văn hóa có thể nói gì về xã hội.
Tài liệu tham khảo
Berzano, L., & Genova, C. (2015). Lifestyle and subcultures. New York, NY: Routledge.
Blevins, K. R., & Holt, T. J. (2009). Examining the virtual subculture of Johns. Journal of
Cohen, S. (2011). Folk devils and moral panics: The creation of the Mods and Rockers.
London, UK: Routledge.
Fischer, C. (1975). Toward a subcultural theory of urbanism. American Journal of Sociology,
Fischer, C. (1995). The subcultural theory of urbanism: A twentieth-year assessment. American
York, NY: Free Press.
Gelder, K., & Thornton, S. (1997). The subculture reader. London, UK: Routledge.
Haenfler, R. (2014). Subcultures: The basics. London, UK: Routledge.
Lâm Thị Ánh Quyên. Tạp chí Khoa học Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh, 15(1), 36-47 47
Hartfiel, G., & Hillmann, K.-H. (1982). Subkultur [Subculture]. In G. Endruweit, G.
Trommsdorff, & N. Burzan, Wörterbuch der soziologie [Dictionary of sociology].
Stuttgart, Germany: völlig überarbeitete Auflage.
Hebdige, D. (1979). Subculture: The meaning of style. New York, NY: Routledge.
Lin, J., & Mele, C. (2005). The urban sociology reader. New York, NY: Routledge.
Lüdtke, H. (1989). Expressive ungleichheit [Expressive inequality]. Opladen, Germany:
Leske+Budrich.
McArthur, J. A. (2009). Digital subculture: A geek meaning of style. Journal of Communication
Park, R. E., Burgess, E. W., & McKenzie, R. D. (1925). The city. Chicago, US and London,
UK: The University of Chicago Press.
Schwendter, R. (1993). Theorie der subkultur [Theory of subculture]. Hamburg, Germany:
Europäische Verlags Anstalt, Taschenbuch Nr. 210.
Vascovics, L. A. (1989). Subkulturen-ein überholtes analytisches Konzept? [Sub-cultures - an
outdated analytical concept?]. In M. Haller, N. Hoffmann, Hans-Joachim, W. Zapf, &
Deutsche Gesellschaft für Soziologie (DGS) (Eds.), Kultur und gesellschaft:
Verhandlungen des 24. Deutschen soziologentags, des 11. Österreichischen
soziologentags und des 8. Kongresses der schweizerischen gesellschaft für soziologie in
Zürich 1988 [Culture and society: Negotiations of the 24th German sociological
conference, the 11th AustHrian sociological conference and the 8th congress of the Swiss
society for sociology in Zurich in 1988]. Frankfurt am Main, Germany: Campus Verl.
Wirth, L. (1928). The ghetho. Chicago, IL: The University of Chicago Press.
Wirth, L. (1938). Urbanism as a way of life. The American Journal of Sociology, 44(1), 1-24.
Wuggenig, U. (2003). Subkultur [Subculture]. In H.-O. Hügel (Ed.), Handbuch populäre
kultur: Begriffe, theorien und diskussionen [Popular culture handbook: terms, theories,
and discussions]. Verlag, Germany: J.B. Metzle.
12 trang
18/05/2022
820
Bạn đang xem tài liệu "Tiểu văn hóa đô thị: Khái niệm và lý thuyết", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tieu_van_hoa_do_thi_khai_niem_va_ly_thuyet.pdf
