Giáo trình Tâm lý học hướng nghiệp (Phần 1)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA TÂM LÝ HỌC

-----------O0O-----------

TẬP BÀI GIẢNG

TÂM LÝ HỌC HƯỚNG NGHIỆP

Người biên soạn : Ths. Phạm Mạnh Hà

Hà nội 2009

MỤC LỤC

Mục lục

Trang

5

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌC

HƯỚNG NGHIỆP

1. Đối tượng nghiên cứu của TLH hướng nghiệp

2. Nhiệm vụ của TLH hướng nghiệp

3. Lịch sử ra đời của TLH hướng nghiệp

4. Các phương pháp nghiên cứu trong TLH hướng nghiệp

CHƯƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ TÂM LÝ HỌC CỦA HỌAT

ĐỘNG HƯỚNG NGHIỆP.

5

6

7

20

26

1. Khái niệm hướng nghiệp

26

32

33

2. Bản chất tâm lý của hoạt động hướng nghiệp

3. Đặc điểm của hoạt động hướng nghiệp.

4. Vai trò của hướng nghiệp đối với sự lựa chọn nghề của thanh

niên và xã hội

5. Nhiệm vụ của hoạt động hướng nghiệp.

6. Những vấn đề lý luận cơ bản của công tác hướng nghiệp trong

trường phổ thông.

34

41

6.1. Các quan điểm tổ chức họat động hướng nghiệp trong trường

phổ thông

41

52

58

63

6.2. Các con đường thực hiện hướng nghiệp trong trường phổ

thông

6.3. Các nguyên tắc cơ bản của hoạt động hướng nghiệp trong

giáo dục

CHƯƠNG 3. NHỮNG VẤN ĐỀ TÂM LÝ HỌC CỦA HOẠT

ĐỘNG CHỌN NGHỀ

1. Khái niệm nghề

1

2. Họa đồ nghề

72

78

98

3. Những vấn đề tâm lý học trong họat động chọn nghề

4. Các nhân tố khách quan ảnh hưởng đến hoạt động chọn nghề

của học sinh.

5. Những nguyên tắc cơ bản trong chọn nghề và những sai lầm

thường gặp trong chọn nghề

110

5.1. Các nguyên tắc cơ bản.

110

112

113

117

5.2. Những sai lầm trong lựa chọn nghề

6. Sự phù hợp trong lựa chọn nghề của cá nhân.

CHƯƠNG 4. MỘT SỐ YẾU TỐ TÂM LÝ CÁ NHÂN TRONG

HỌAT ĐỘNG CHỌN NGHỀ

1. Nhận thức nghề và họat động chọn nghề

2. Nguyện vọng nghề nghiệp

117

118

120

122

124

133

136

142

3. Hứng thú nghề nghiệp

4. Động cơ chọn nghề

5. Tính cách và thiên hướng nghề

6. Khí chất và thiên hướng nghề

7. Năng lực và thiên hướng nghề

CHƯƠNG 5: CHUYÊN ĐỀ TƯ VẤN NGHỀ VÀ CÁC VẤN

ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN

1.Khái niệm tư vấn nghề

142

147

149

166

176

194

198

2. Phân loại tư vấn nghề

3. Một số lý thuyết tư vấn nghề nghiệp

4. Các mô tư vấn nghề

5. Tổ chức tư vấn nghề trê thế giới và Việt Nam

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

2

CHƯƠNG 1

NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌC HƯỚNG

NGHIỆP

Tâm lý học hướng nghiệp là một phân ngành của Tâm lý học, nó

nghiên cứu những đặc điểm tâm lý cá nhân nảy sinh trong các hoạt động

chọn nghề, đồng thời nghiên cứu các yếu tố tâm lý – xã hội ảnh hưởng

đến hoạt động này của học sinh nói riêng và của thanh niên nói chung, từ

đó đề xuất các mô hình tư vấn, hỗ trợ cá nhân trong quá trình định hướng

và lựa chọn nghề nghiệp nhằm đảm bảo sự phù hợp giữa lợi ích cá nhân

và lợi ích chung của xã hội. Như vậy, tâm lý học hướng nghiệp có đối

tượng và nhiệm vụ nghiên cứu như sau:

1. Đối tượng nghiên cứu của TLH hướng nghiệp

Khi bàn đến cơ sở Tâm lý học của hoạt động hướng nghiệp, các tác

giả Phạm Minh Hạc, Lê Khanh, Trần Trọng Thuỷ (1989) cho rằng bản

chất tâm lý của công tác hướng nghiệp là "hệ thống các hoạt động nhằm

điều khiển các động cơ chọn nghề của học sinh"¹. Hệ thống điều khiển

này bao gồm: Các chủ thể của sự điều khiển (nhà trường, gia đình, cơ

quan nhà nước…); Các phương tiện và phương pháp điều khiển (Công tác

hướng nghiệp của nhà trường, sự giáo dục của gia đình, sự thông tin nghề

nghiệp của các cơ quan truyền thông…); Đối tượng điều khiển (động cơ

và định hướng giá trị của học sinh); Kết quả điều khiển (Sự sẵn sàng lựa

chọn nghề nghiệp của học sinh trong việc chọn nghề phù hợp với những

^1,Phạm Minh Hạc, Lê Khanh, Trần Trọng Thuỷ, Tâm lý học, tập 2. NXB Giáo dục

1989, trang 148

3

yêu cầu của nghề nghiệp, đúng với khả năng nguyện vọng của cá nhân và

hợp với yêu cầu xã hội).

Với tư cách là một phân ngành của Tâm lý học, Tâm lý học hướng

nghiệp là khoa học về hành vi chọn nghề của con người trong quá trình

định hướng nghề nghiệp. Theo quan điểm hoạt động, điều đó có nghĩa là:

Khái niệm TLH Hướng nghiệp hàm chứa trong nó hai khái niệm gắn bó

chặt chẽ với nhau: Khái niệm giáo dục hướng nghiệp và khái niệm hoạt

động chọn nghề của học sinh (và của con người nói chung). Như vậy,

TLH hướng nghiệp phải nghiên cứu đồng thời cả hai hoạt động này trong

mối quan hệ biện chứng, không tách rời. Đây là hai hoạt động cho nhau và

vì nhau, không có hoạt động này thì không có hoạt động kia. Nói cách

khác, TLH Hướng nghiệp nghiên cứu cả hai hoạt động giáo dục hướng

nghiệp và hoạt động chọn nghề như một hoạt động kép nhằm phát hiện ra

những hiện tượng, quá trình và quy luật tâm lý chi phối sự tác động qua

lại giữa hai hoạt động này để có kết quả cuối cùng là cá nhân chọn dược

một nghề phù hợp với bản thân mình và yêu cầu của xã hội.

2. Nhiệm vụ của TLH hướng nghiệp

Tâm lý học hướng nghiệp có những nhiệm vụ cơ bản sau:

Đối với hoạt động chọn nghề của học sinh:

Nghiên cứu, tìm hiểu những yếu tố tâm lý thúc đNy quá trình lựa

chọn nghề nghiệp của học sinh: hứng thú nghề nghiệp, động cơ nghề

nghiệp, định hướng giá trị nghề nghiệp, dự định nghề nghiệp, xu hướng

nghề nghiệp...

N ghiên cứu, tìm hiểu những yếu tố, điều kiện tạo nên sự phù hợp và

thích ứng của cá nhân đối với nghề nghiệp lựa chọn.

4

N ghiên cứu, tìm hiểu những yếu tố chủ quan, khách quan có ảnh

hưởng đến quá trình định hướng và lựa chọn nghề của cá nhân

Đối với hoạt động giáo dục hướng nghiệp

N ghiên cứu các giải pháp tổ chức hoạt động giáo dục hướng nghiệp

cho học sinh nhằm giúp các em học sinh định hướng lựa chọn được nghề

phù hợp với các đặc điểm cá nhân, gia đình và phù hợp với nhu cầu xã

hội.

N ghiên cứu các phương tiện đánh giá, chNn đoán tâm lý dùng cho

hoạt động tư vấn hướng nghiệp.

3. Lịch sử ra đời của TLH hướng nghiệp

Giữa thế kỷ XIX, khi nền sản xuất tư bản chủ nghĩa ngày càng phát

triển, các nhà Tâm lý học làm việc trong các doanh nghiệp khi nghiên cứu

sự thích ứng của người công nhân đối với công việc đã đi đến kết luận

rằng, để con người có thể làm tốt một công việc cụ thể, không chỉ phụ

thuộc vào việc tổ chức dạy nghề như thế nào mà còn phụ thuộc vào người

đó có những năng lực phù hợp với nghề hay không. Từ phát hiện này, các

nhà Tâm lý học đề xuất đối với các nhà tuyển dụng rằng trước khi nhận

một ai đó vào một vị trí lao động cần phải tìm hiểu anh ta có những năng

lực phù hợp hay không, sau đó mới tiến hành đào tạo. N hư vậy, nhu cầu

hướng nghiệp, đặc biệt là tư vấn, tuyển chọn nghề nghiệp xuất hiện từ

giữa thế kỷ XIX từ chính sự đòi hỏi của cuộc sống.

Lịch sử cho thấy, các nhà Tâm lý học là những chuyên gia

trước tiên quan tâm tới việc xây dựng hệ thống cơ sở lý luận cũng

như những phương pháp hướng nghiệp: năm 1880, nhà Tâm lý học

Mĩ. M. Kettell là người đầu tiên đề nghị đưa phương pháp Test (Trắc

5

nghiệm tâm lý) vào công tác tuyển chọn nghề thì năm 1883, nhà Tâm

lý học Anh F. Gallton lần đầu tiên sử dụng Test để chNn đoán nhân

cách nhằm mục đích tư vấn nghề nghiệp. N ăm 1895, F. Galton cùng

với nhà Tâm lý học Pháp A.Binet đã thành lập Sở tư vấn nghề nghiệp

đầu tiên tại Pháp. Đến đầu thế kỷ XX các cơ sở dịch vụ tư vấn,

hướng nghiệp lần lượt ra đời ở Mỹ, Anh , CHLB Đức….

N ăm 1908 giáo sư của Trường Đại học Tổng hợp Harvard (Mỹ)

là F. Parsons đã thành lập Hội đồng hướng nghiệp ở Boston. N ăm

1910 một Hội đồng hướng nghiệp tương tự được thành lập ở N ew

York. N hiệm vụ của các hội đồng hướng nghiệp này là nghiên cứu

các yêu cầu của nghề đối với con người, tìm hiểu một cách chi tiết về

năng lực của học sinh từ đó giúp học sinh lựa chọn cho mình một

nghề phù hợp. Các phương pháp được sử dụng là test và anket. Kinh

nghiệm của các Hội đồng này được phổ biến rộng khắp ở Mỹ, Tây

Ban N ha, Phần lan, Thụy sĩ, Tiệp khắc…

Chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914 – 1918) đã tạo nên nhu cầu

tiếp tục mở rộng các công xưởng sản xuất vũ khí, khí tài do đó việc xác

định sự phù hợp nghề để tuyển trọn và định hướng nghề nghiệp cho những

người có phNm chất trí tuệ và thể lực cần thiết phục vụ chiến tranh trở nên

cần thiết. ở Đức, năm 1922 nhà nước đã thông qua luật về hệ thống hướng

nghiệp. Thể theo luật này quy chế về nguyên tắc lãnh đạo hệ thống hướng

nghiệp đã được khẳng định. Theo quy chế này, Hội đồng tư vấn nghề

nghiệp nghiệp thuộc các sở giới thiệu tìm việc làm (sở giao dịch lao động)

cần phải thực hiện những nhiệm vụ sau:

6

- ChuNn bị một cách có kế hoạch cho thanh thiếu niên chọn nghề

(trong thực tế việc này bắt đầu từ bốn đến năm tháng trước khi học sinh

tốt nghiệp).

- Cung cấp thông tin liên quan đến việc chọn nghề trước khi bước

vào nghề hoặc khi chuyển nghề và cho những lời khuyên cần thiết giúp

quá trình lựa chọn nghề đi đến thành công.

- N ghiên cứu các đặc tâm lý, phNm chất nhân cách, năng lực của

học sinh.

- Giới thiệu đến làm việc hoặc tiếp tục theo học tại cơ sở dạy nghề.

Từ sau Hội nghị quốc tế về hướng nghiệp tổ chức tại Bacelona (Tây

Ban N ha) năm 1938, hướng nghiệp và tư vấn nghề nghiệp bắt đầu trở

thành xu thế chung rộng rãi trên thế giới.

Hiện nay, ở các nước tư bản, hướng nghiệp được coi là một tập

hợp các biện pháp như thông tin nghề nghiệp, xác định xu hướng và

sự phù hợp nghề của thanh niên với nghề này hay nghề khác, giúp

đỡ thanh niên đối với nghề này hay nghề khác, giúp đỡ thanh niên

chọn nghề. Trong hệ thống hướng nghiệp ở các nước tư bản, tư vấn

nghề nghiệp và tuyển chọn nghề là những khâu chủ chốt.

Ở Mỹ, thời kỳ đầu thế kỷ XX, có những Công ty hướng nghiệp

tư nhân bên cạnh các trung tâm hướng nghiệp của N hà nước tại các

trường cao đẳng và các trường đại học tổng hợp. N goài ra, có rất

nhiều trung tâm hướng nghiệp và tuyển chọn nghề trực thuộc Bộ Lao

động.

7

Lý luận và thực tiễn của hoạt động hướng nghiệp ở Liên xô

(cũ) và các nước XHCN trước đây dựa trên cơ sở phương pháp luận

của học thuyết Mác - Lênin về giáo dục lao động và kỹ thuật tổng

hợp cho học sinh.

Theo Mác, để hình thành những người phát triển toàn diện; có

khả năng định hướng trong hệ thống sản xuất, cần phải thực hiện giáo

dục kỹ thuật tổng hợp, nghĩa là liên kết giữa giáo dục trí tuệ, thể lực

và dạy kỹ thuật, Phương pháp chủ yếu để thực hiện nguyên tác giáo

dục kỹ thuật tổng hợp là cải tiến giáo dục trong nhà trường. Đó chính

là lý luận giáo dục lao động và kỹ thuật tổng hợp, và là cơ sở phương

pháp luận của hoạt động hướng nghiệp.

Đầu thế kỷ XX, các nhà sư phạm tiền bối Xô viết (N .C.

Krupxkaia, A.V, Lunatraxki, P.P.Blonxki, A.C. Makarenkô, X.T.

Saxki…) đã phát triển lý luận hướng nghiệp và đưa tư tưởng giáo dục

kỹ thuật tổng hợp vào cuộc sống. Họ lập luận một cách khoa học

rằng: Hướng nghiệp phải được thực hiện trong quá trình dạy học,

giáo dục. Họ cho rằng, trong hướng nghiệp, giáo dục kỹ thuật tổng

hợp lao động có tổ chức đúng đắn giữ vị trí rất quan trọng. Vì vậy,

trong quá trình hướng nghiệp cần phải sử dụng rộng rãi môi trường

sản xuất để giáo dục và định hướng nghề nghiệp cho học sinh.

Các nhà sư phạm tiền bối Xô viết (đặc biệt là N .C.Krupxkaia

và P.P.Blonxki) rất coi trọng vấn đề chọn nghề của thanh niên trong

hoạt động hướng nghiệp.Trong bài báo "Chọn nghề" (1925)

Krupxkaia phê phán tính chất thực dụng của kỹ thuật tâm lý sử dụng

trong hướng nghiệp ở một số nước tư bản, và chỉ ra nhiệm vụ hàng

đầu của kỹ thuật tâm lý XHCN là: khi giải quyết vấn đề tuyển chọn

8

nghề; phải chú ý sao cho thanh niên chọn được nghề có thể giúp họ

phát triển nhân cách hài hòa, đem lại cho họ sự thỏa mãn và niềm

vui.

Trong việc chọn nghề của thanh niên, bà đề nghị chú trọng đến

những đặc điểm cá nhân của họ như hứng thú, năng lực. Bài báo "N ói

về chọn nghề" (1929) của bà đã đề cập đến vai trò của sự kết hợp

hứng thú và năng lực đối với hiệu quả lao động nghề nghiệp. Bà viết:

sản xuất đòi hỏi phải tuyển chọn những người phù hợp hơn với nghề.

Sự tuyển chọn đó cần phải được thực hiện trước hết trên cơ sở nghiên

cứu một cách khoa học năng lực của từng cá nhân và cân nhắc đến

hứng thú của họ.

Tóm lại các nhà sư phạm tiền bối Xô viết đã soạn thảo cơ sở

khoa học sư phạm cho hoạt động hướng nghiệp, đồng thời họ chỉ ra

được vai trò quan trọng của hướng nghiệp, tư vấn, tuyển chọn nghề

đối với việc giải quyết các nhiệm vụ kinh tế - xã hội của đất nước.

Họ rất đúng và nhân đạo khi coi hướng nghiệp không chỉ là giúp

thanh niên định hướng nghề nghiệp đúng đắn mà còn là phương tiện

để phát triển hài hòa nhân cách của họ. Đó chính là điểm ưu việt của

hướng nghiệp xã hội chủ nghĩa. Song hướng nghiệp vẫn chỉ mới có lý

luận, chưa có được hệ phương pháp hoàn chỉnh; cơ sở vật chất còn

yếu và chưa có đội ngũ chuyên gia tư vấn, tuyển chọn nghề.

Thực tiễn nghiên cứu và tiến hành hướng nghiệp nói chung và

tư vấn nghề nghiệp nói riêng ở Liên Xô (cũ) thực chất bắt đầu từ cuối

những năm 20.

Đầu những năm 20 tại thủ đô Mátxcơva và một số nơi bắt đầu

hình thành hệ thống các cơ quan khoa học có nhiệm vụ nghiên cứu

9

các vấn đề hướng nghiệp cho học sinh. N ăm 1921 trong Viện N ghiên

cứu Lao động Trung ương đã thành lập phòng thí nghiệm tâm lý

chuyên nghiên cứu nhân cách học sinh phục vụ cho hướng nghiệp.

Các vấn đề khác của hướng nghiệp dần được nghiên cứu tại Viện

N ghiên cứu Lao động toàn Ucraina (thành phố Khắc- cốp), Phòng thí

nghiệm chọn nghề thuộc Phòng Tâm sinh lý của Hội đồng tổ chức lao

động khoa học Cadan, Viện nghiên cứu bệnh nghề nghiệp Mátxcơva

và nhiều tổ chức khác. N ăm 1922, ủy ban Giáo dục quốc dân xem

xét việc thành lập hội đồng chọn nghề cho thanh niên.

Đến cuối những năm 20, nhiều nhà khoa học đã nhận thấy được

sự cần thiết nghiên cứu đặc điểm hoạt động chuyên biệt của các nghề,

xác định những yêu cầu về tâm sinh lý của chúng và phân loại chúng.

Hàng loạt các cơ quan khoa học nghiên cứu hướng nghiệp tiếp tục ra

đời. N ăm 1927 Hội đồng Hướng nghiệp ở Lêningrat được thành lập.

Cùng năm, tại Mátxcơva đã diễn ra Hội nghị toàn Liên bang về tâm

sinh lý lao động và tuyển chọn nghề. Hội nghị đã tổng kết những kết

quả đầu tiên thu được trong việc nghiên cứu các vấn đề trên, bàn luận

về các nguyên tắc tổ chức và phương pháp của việc nghiên cứu, tiền

hành tuyển chọn nghề. N ăm 1929 thành lập Hội đồng hướng nghiệp

liên ngành trong ủy ban Lao động quốc dân N ga. N ăm 1930 Phòng

thí nghiệm trung ương về tư vấn, tuyển chọn nghề ra đời. Đến năm

1932 toàn Liên xô đã có 54 Hội đồng tư vấn nghề nghiệp. Sau một

thời gian, các hội đồng tư vấn nghề nghiệp này đã tích lũy được một

số kinh nghiệm bước đầu khá phổ biến. Song, do chúng nằm dưới sự

điều hành của các ủy ban quốc dân khác nhau, nên chúng không đảm

bảo được mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Uỷ ban Lao động quốc dân

không đảm bảo được sự tác động và phối hợp cần thiết trong công tác

10

này. Do đó các nhà nghiên cứu đã đề nghị thực hiện toàn bộ hoạt

động hướng nghiệp thông qua ủy ban Công nghiệp quốc dân trong

khuôn khổ các trường dạy lao động kỹ thuật tổng hợp.

Từ năm 1930 hệ thống hướng nghiệp ở các trường phổ thông

được hình thành. Ban tham mưu chuyên đề thực hiện phối hợp nghiên

cứu hướng nghiệp cho học sinh ra đời.

Từ những năm 50, nhu cầu tuyển lựa, bố trí cán bộ trong các

lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân rất lớn. Do vậy, trong hoạt động

hướng nghiệp, người ta chú trọng đNy mạnh công tác tuyên truyền,

định hướng nghề và tuyển chọn nghề cho học sinh. Hàng loạt các tổ

chức tư vấn nghề nghiệp tiếp tục xuất hiện trên khắp đất nước. N hiều

Viện nghiên cứu đã góp phần tích cực vào việc giải quyết các nhiệm

vụ của hướng nghiệp, tư vấn nghề nghiệp cho học sinh và thanh niên.

Qua nghiên cứu lý luận và từ thực tiễn việc tổ chức các hoạt

động hướng nghiệp, các nhà khoa học Liên Xô (cũ) đã khẳng định,

muốn tiến hành các nhiệm vụ hướng nghiệp (định hướng, giáo dục

nghề nghiệp tư vấn nghề nghiệp, tuyển chọn nghề) có hiệu quả thì

phải trên cơ sở tiếp cận hệ thống với tuyển chọn nghề nghiệp. Bởi vì

hướng nghiệp là vấn đề lớn, đa diện, liên quan đến nhiều mặt của

cuộc sống.

Quan điểm tiếp cận hệ thống với hướng nghiệp bao gồm:

hướng tiếp cận kinh tế xã hội (hướng này xem xét, phân tích nhu cầu

nghề nghiệp của xã hội và nêu rõ triển vọng của các nghề); hướng

tiếp cận tâm sinh lý, (hướng này rất trọng và là cơ sở của tư vấn nghề

nghiệp và tuyển chọn nghề. Giữa các cá nhân có sự khác biệt về các

đặc điểm tâm sinh lý: hứng thú, xu hướng, năng lực, tính cách, khi

11

chất,…Vì vậy cần nghiên cứu đặc điểm nhân cách để giúp học sinh

chọn được nghề phù hợp với bản thân (tư vấn nghề nghiệp) hoặc để

chọn được những cá nhân có sự phù hợp nghề cao hơn vào học, làm

trong 1 nghề nhất định (tuyển chọn nghề); hướng tiếp cận sư phạm

(nhằm tuyên truyền, giáo dục cho học sinh lòng yêu lao động, hình

thành trong các em hứng thú đối với những nghề mà xã hội đang

cần); hướng tiếp cận y học (xem xét, phân tích các chỉ định và các

chống chỉ định của học sinh đối với nghề đã chọn phù hợp với tình

trạng sức khỏe của học sinh)…

Ở Việt N am, khái niệm hướng nghiệp được nói đến từ những

năm 60. Lý luận và thực tiễn hướng nghiệp ở nước ta được bắt đầu và

phát triển chủ yếu dựa trên cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn

hướng nghiệp của Liên xô (cũ).

Thời kỳ đầu, quan niệm hướng nghiệp đi đôi với giáo dục lao

động, để qua đó giáo dục cho học sinh thái độ sẵn sàng bước vào các

hoạt động lao động nghề nghiệp. Quan điểm này thể hiện rõ trong

cuốn "Một số vấn đề giáo dục lao động" (N XB giáo dục, Hà N ội

1965). Từ cuối những năm 60 có một số công trình hướng nghiệp của

Ban Tâm lý học thuộc Viện Khoa học Giáo dục Việt N am, trong đó

có tác giả Phạm Tất Dong. Một trong những vấn đề ông quan tâm là

hướng nghiệp cho nữ học sinh và phụ nữ. Luận án phó tiến sĩ của ông

là đề tài "Hướng nghiệp cho nữ sinh phổ thông trung học" (1973).

Vài năm học sau, ông hoàn thành cuốn "Phụ nữ và nghề nghiệp"

(N XB phụ nữ, 1978).

Đến đầu những năm 80, khi xuất hiện nhu cầu đNy mạnh giáo

dục lao động, kỹ thuật tổng hợp và hướng nghiệp nhằm chuNn bị kỹ

12

năng cho học sinh phổ thông đi vào cuộc sống thì hướng nghiệp mới

thực sự được N hà nước chú trọng đến. N ăm 1980 theo sáng kiến của

Bộ giáo dục và dược sự giúp đỡ của UN ICEF các Trung tâm kỹ thuật

tổng hợp hướng nghiệp (KTTH - HN ) đầu tiên được thành lập. Đến

cuối năm học 1980- 1981 chúng ta đã xây dựng được 20 Trung tâm

KTTH - HN do UN ICEF tài trợ về trang thiết bị ⁽²⁾. Các trung tâm

này có nhiệm vụ hướng nghiệp, dạy nghề cho thanh niên, bồi dưỡng

giáo viên, làm dịch vụ khoa học kỹ thuật và nghiên cứu khoa học kỹ

thuật (từ 8/1991, các trung tâm này được gọi là Trung tâm kỹ thuật

tổng hợp - hướng nghiệp - dạy nghề). Song, trên thực tế các trung

tâm này tiến hành dạy nghề cho thanh niên là chủ yếu, chưa quan tâm

đến việc định hướng, tư vấn nghề nghiệp để giúp thanh niên học sinh

chọn nghề phù hợp với bản thân.

Sau khi Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định 126- CP về

việc đNy mạnh hoạt động hướng nghiệp và sử dụng hợp lý học sinh

tốt nghiệp phổ thông (19-3-1981) thì hoạt động hướng nghiệp mới

được coi là nhiệm vụ của toàn xã hội, là một phần của công tác dạy

học và giáo dục trong nhà trường phổ thông, Tổng cục Dạy nghề đã

tổ chức Hội nghị chuyên đề "N gành dạy nghề với hoạt động hướng

nghiệp". Các báo cáo của Hội nghị đã nêu rõ cơ sở lý luận của hoạt

động hướng nghiệp, đề nghị xúc tiến việc xây dựng nội dung, (đề

nghị xúc tiến việc xây dựng nội dung), phương pháp tư vấn, tuyển

chọn nghề…, và một số kết quả, kinh nghiệm bước đầu nghiên cứu

và thực hiện hướng nghiệp ở các trường dạy nghề và các trường phổ

thông. Hội nghị này có ý nghĩa như một tiếng chuông kêu gọi các nhà

²Theo tài liệu Hội nghị Trung tâm. KTTH - HN -DN toàn quốc lần thứ VII Bộ giáo dục đào tạo, nội

(3-5/11/1993)

13

trường, các cơ quan, các ngành, các cấp có liên quan đNy mạnh hoạt

động hướng nghiệp về nhiều mặt trong phạm vi cả nước. Sau sự kiện

này các phòng truyền thống hướng nghiệp tại các trường phổ thông ra

đời. Sự giúp đỡ trực tiếp của các Ban giáo dục chuyên nghiệp, việc

soạn thảo các tài liệu hướng nghiệp, cho học sinh trong các phòng

truyền thống hướng nghiệp rất được chú trọng. Báo cáo khoa học của

Đặng Thành Hưng "Phương pháp xây dựng các tài liệu của phòng

hướng nghiệp ở trường phổ thông" tại Hội nghị giáo dục học toàn

quốc lần II (1982) ở Hà N ội đã phản ảnh điều đó. Hình thức hướng

nghiệp được các phòng hướng nghiệp phổ thông sử dụng là trưng bày

các tài liệu, hình ảnh, tổ chức các buổi tham quan, nói chuyện, xuất

bản các sách báo giới thiệu chung về nghề. Trong các công trình về

hướng nghiệp ở giai đoạn này có cuốn sách của Phạm Tất Dong

"N ghề em yêu, thích" (N XB Kim Đồng, Hà N ội, 1985) rất được

thanh thiếu niên học sinh chú ý đến. Trong tác phNm này, tác giả

nhấn mạnh giá trị xã hội của một số nghề đang cần thiết cho đất nước

nhằm lôi cuốn, hấp dẫn thanh thiếu niên học sinh. Cuốn sách có vai

trò quan trọng trong việc tuyên truyền nghề nghiệp cho học sinh.

N hư vậy, về mặt cơ cấu tổ chức của hoạt động hướng nghiệp

thì cho đến giữa những năm 80 của thế kỷ này, ở nước ta đã hình

thành được mạng lưới các phòng hướng nghiệp ở trường phổ thông

và một số lớn các trung tâm KTTH-HN -DN . Mặc dù Bộ Giáo dục -

Đào tạo đã ra nhiều chỉ thị hướng dẫn việc tổ chức các hoạt động

hướng nghiệp cho các trường phổ thông cũng như các trung tâm

KTTH-HN -DN , đồng thời xuất bản các đầu sách "Sinh hoạt hướng

nghiệp" cho giáo viên phục vụ công tác này, tuy nhiên thực tế trong

việc triển khai, các trường phổ thông và các trung tâm KTTH-HN -

14

DN mới chỉ thực hiện được nhiệm vụ tuyên truyền, và dạy nghề cho

học sinh phổ thông là chủ yếu, còn hoạt động tư vấn nghề nghiệp hầu

như không được thực hiện.

Hướng nghiệp là một vấn đề đa diện. Muốn tiến hành hướng

nghiệp có hiệu quả thì phải hiện thực hóa tất cả các mắt xích của nó,

trong đó tư vấn nghề nghiệp. Chính vì vậy, từ năm 1985 chúng ta đã

bắt đầu có những xuất bản đầu tiên về lĩnh vực tư vấn nghề nghiệp,

ấn phNm tiêu biểu trong giai đoạn này là cuốn "Tuổi trẻ và nghề

nghiệp" (N XB công nhân kỹ thuật, Tổng cục dạy nghề). Đây là tài

liệu có giá trị, là cơ sở khoa học để các cán bộ tư vấn học đường thực

hiện đầy đủ chức năng và nhiệm vụ của mình. Trong tài liệu, các tác

giả đã mô tả và phân tích đặc điểm và yêu cầu tâm sinh lý của hơn 30

nghề đào tạo phổ biến ở đất nước ta.

Tiếp sau đó, một loạt công trình, bài viết nghiên cứu về lĩnh

vực tư vấn nghề nghiệp mà tiêu biểu là nghiên cứu của tác giả Lê

Đức Phúc "ChNn đoán và tư vấn nghề nghiệp nghiệp"³. N ghiên cứu

đề cập đến các phương pháp chNn đoán tâm lý trong tư vấn nghề

nghiệp. N ăm 1992, Bộ Giáo dục và Đào tạo cho ra mắt tài liệu Tập

huấn tư vấn nghề nghiệp cho học sinh phổ thông⁴nhằm cung cấp cho

các giáo viên, các cán bộ hướng nghiệp những kiến thức như nội

dung, phương pháp và qui trình tư vấn nghề nghiệp. Có thể đây được

coi là cNm nang đối với người làm công tác hướng nghiệp trong việc

thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình.

³Xem trong "Hoạt động hướng nghiệp trong trường phổ thông". Tài liệu của Bộ giáo dục, Hà N ội

1989.

⁴Tài liệu tập huấn tư vấn nghề cho học sinh phổ thông. Bộ Giáo dục và Đào tạo - Hà N ội, 1992

15

Trong những năm gần đây, việc giáo dục tình cảm, sự yên tâm

gắn bó với nghề thông qua nhận thức rõ về giá trị của nghề và hình

thành thái độ nghề nghiệp đúng đắn rất dược quan tâm.

Giai đoạn 1991 - 1995 có một số công trình nghiên cứu đáng chú ý

có đề cập đến vấn đề hướng nghiệp, xu hướng và sự lựa chọn nghề nghiệp

của học sinh của các nhà Tâm lý học trong nước. Cụ thể, năm 1991, tác

giả Phạm N guyệt Lãng với đề tài “Tìm hiểu động cơ chọn nghề của học

sinh trung học phổ thông” đã đưa ra được xu hướng chọn nghề của học

sinh là theo hứng thú cá nhân, theo sự phù hợp của khả năng cá nhân với

nghề nghiệp, nghề có điều kiện học lên, nghề được xã hội tôn trọng…

Trong năm 1991, tác giả Triệu Thị Phương trong nghiên cứu "Một số đặc

điểm hứng thú và ý định nghề nghiệp của học sinh phổ thông cơ sở" cũng

nhận định học sinh phổ thông cơ sở đã hình thành xu hướng nghề nghiệp.

Trong một số đề tài thuộc chương trình KH-CN cấp nhà nước (mang mã

số KX-07) đã nghiên cứu về sự biến đổi của con người Việt N am nói

chung trong đó có đề cập đến vấn đề việc làm và chọn nghề. Tác giả

N guyễn Quang UNn và cộng sự đã khảo sát định hướng giá trị của con

người Việt N am, thanh niên Việt N am trên ba mặt định hướng giá trị

chung, định hướng giá trị nhân cách và định hướng giá trị nghề nghiệp.

N ăm 1997, Thành Đoàn Hà N ội cũng có một nghiên cứu về xu hướng

nghề nghiệp của sinh viên. Trong nghiên cứu này đã chỉ ra những bất cập,

nhiều sinh viên đã không hài lòng với ngành mình đang học từ đó giảm

hứng thú học tập. N ăm 1998, trong báo cáo "Tổng quan tình hình công tác

Hội và phong trào sinh viên Việt N am (1993 - 1998)" của Trung ương Hội

sinh viên Việt N am đã đề cập đến xu hướng nghề nghiệp của học sinh

dưới góc độ nghiên cứu xã hội học. N ăm 2000, hai tác giả Phạm Tất

Dong và N guyễn N hư Ất trong cuốn "Sự lựa chọn tương lai" (Tài liệu tư

16

vấn hướng nghiệp) cũng đã đưa ra những nhận định về xu hướng chọn

nghề của học sinh sinh viên hiện nay, đồng thời chỉ ra nhu cầu thị trường

lao động trong thời gian tới. Trong tài liệu, các tác giả đã đưa ra những cơ

sở khoa học giúp cho các em học sinh lựa chọn cho mình nghề nghiệp phù

hợp, đó là trước khi chọn nghề, học sinh phải trả lời được 3 câu hỏi: Tôi

thích làm nghề gì; Tôi làm được nghề gì; Tôi cần làm nghề gì. Từ đó định

hướng cho việc chọn nghề nghiệp tương lai cho bản thân một cách phù

hợp và đúng đắn. Trong năm 2005, cũng đã có một vài tác giả có đề cập

sâu về vấn đề hướng nghiệp. Cụ thể, tác giả N guyễn Hữu Dũng, xuất bản

cuốn "Thị trường lao động và định hướng nghề nghiệp cho thanh niên"

trên cơ sở những nghiên cứu thực tiễn của đề tài khoa học độc lập cấp nhà

nước "N ghiên cứu thị trường lao động và định hướng nghề nghiệp của

thanh niên Việt N am hiện nay". Trong cuốn sách này, tác giả cũng đã

nghiên cứu thực tiễn về xu hướng nghề nghiệp của học sinh và thanh niên

Việt N am trong giai đoạn hiện nay. Cũng trong năm này, nhóm tác giả

Phùng Đình Mẫn, Phan Minh Tiến, Trương Thanh Thuý trong cuốn "Một

số vấn đề cơ bản về hoạt động giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học

phổ thông" đã đề cập những vấn đề lý luận liên quan đến vị trí, vai trò của

hoạt động hướng nghiệp, cũng nhưng các quá trình, nội dung hướng

nghiệp cho học sinh ở các trường trung học phổ thông. Đáng chú ý là bài

viết "Tư vấn nghề nghiệp và phân luồng học sinh phổ thông sau trung học

(Báo cáo tại Hội thảo về Tư vấn nghề nghiệp do ĐHQG Hà Nội tổ chức

tháng 01/2005) của PGS.TS. Đặng Danh Ánh. Trong bài viết này, ông

đưa ra những quan điểm mới trong việc tổ chức các hoạt động hướng

nghiệp cho học sinh. Đó là "dưới góc độ Tâm lý học, hướng nghiệp không

chỉ được tiến hành ở tất cả các loại trường học mà còn thực hiện ở các cơ

quan, các cơ sở sản xuất kinh doanh; không chỉ tiến hành với thế hệ trẻ mà

còn tiến hành với cả người lớn tuổi không có nghề hoặc vì lý do nào đó

17

phải thay đổi nghề, lúc đó phải hướng nghiệp lại lần thứ hai, thứ ba. N ói

cách khác, hướng nghiệp được bắt đầu từ khi học sinh đến trường (trọng

tâm là trường THCS, THPT) đến khi các em có một nghề trong tay"⁵

Tháng 1 năm 2005, Đại học Quốc Gia Hà N ội đã tổ chức một hội

thảo về Tư vấn nghề nghiệp, trong đó tập trung vào vai trò, biện pháp và

các giải pháp trong công tác phân luồng học sinh sau tốt nghiệp THPT nói

chung và trong công tác tư vấn nghề nghiệp nói riêng với tư cách là một

biện pháp của hoạt động hướng nghiệp.

Và từ năm 2005 trở lại đây, các nghiên cứu trong lĩnh vực hướng

nghiệp, tư vấn nghề nghiệp được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên

cứu, điều này thể hiện sự quan tâm của giới làm khoa học đối với vấn đề

mới mẻ và quan trọng này, đồng thời nó cũng thể hiện sự đòi hỏi tất yếu

của xã hội đối với công tác này.

4. Các phương pháp nghiên cứu trong TLH hướng nghiệp

Để tiến hành các nội dung trong công tác hướng nghiệp và tư vấn

nghề nghiệp, người làm công tác hướng nghiệp sử dụng các phương pháp

và biện pháp tác động chính như sau:

4.1. Phương pháp Test (trắc nghiệm)

Phương pháp test là phương pháp nghiên cứu những đặc điểm tâm

lý tương đối ổn định cá nhân như tính cách, khí chất, khả năng giao tiếp...

bằng cách đưa ra một loạt các câu hỏi đã chuNn hoá trên một số lượng

người đủ dại diện.

⁵Đặng Danh Ánh, Tư vấn nghề và phân luồng học sinh phổ thông sau trung học (Báo cáo tại Hội thảo

về Tư vấn nghề do ĐHQG Hà Nội tổ chức tháng 01/2005)

18

Trong hoạt động tư vấn hướng nghiệp, phương pháp trắc nghiệm

được các nhà tư vấn sử dụng rộng rãi trong việc đánh giá những đặc điểm,

phNm chất tâm lý của cá nhân, so sánh kết quả của chúng với các yêu cầu

của nghề nghiệp, qua đó đưa ra những chỉ dẫn khoa học giúp cho cá nhân

lựa chọn được nghề phù hợp.

Tuy nhiên, trong việc sử dụng các test (trắc nghiệm), đôi khi nhà tư

vấn quá lạm dụng hoặc thực hiện các test một cách máy móc, cNu thả. Cả

hai trường hợp này đều dẫn tới không hiệu quả cho quá trình chNn đoán.

Điều quan trọng nhất trong quá trình sử dụng Test để hướng nghiệp và tư

vấn nghề nghiệp, cán bộ làm công tác hướng nghiệp cần lưu ý những điểm

sau:

a. Cần xác định toàn bộ cấu trúc ngành nhánh của "cây" nghề.

Điều này đòi hỏi người làm công tác hướng nghiệp cần xem xét

nghề mà học sinh chọn thuộc lĩnh vực chuyên môn cụ thể gì, để từ đó lựa

chọn những trắc nghiệm tương ứng để chNn đoán xem em học sinh đó có

năng lực, phNm chất phù hợp với nghề đã chọn hay không. N ếu không xác

định rõ điều này, người làm tư vấn sẽ bỏ qua thực tế là trong cùng một

nghề nhưng với các chuyên môn khác nhau sẽ đòi hỏi người lao động

những phNm chất tâm sinh lý khác nhau mà áp dụng cùng một hệ thống

các trắc nghiệm sẽ làm việc chNn đoán thiếu chính xác, thậm chí tốn kém

mà không đem lại hiệu quả.

Ví dụ, cùng nghề bác sỹ nhưng lại gồm nhiều chuyên môn khác

nhau như bác sỹ đa khoa, bác sỹ nội khoa, bác sỹ ngoại khoa, bác sỹ phẫu

thuật, bác sỹ điều trị… và ở mỗi một chuyên môn hẹp lại đòi hỏi người

bác sỹ có những phNm chất tâm sinh lý rất khác nhau. Điều này là quan

trọng, bởi đôi khi người làm tư vấn dễ nhầm lẫn giữa lĩnh vực nghề

19