Pháp luật về thương mại hóa tài sản trí tuệ và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ: Thực trạng và giải pháp
32. PHÁP LUẬT VỀ THƢƠNG MẠI HÓA TÀI SẢN TRÍ TUỆ VÀ BẢO VỆ
QUYỀN SỞ HỮU TRÍ TUỆ: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP
LAW ON TRADE IN INTELLECTUAL PROPERTY AND PROTECTION OF
INTELLECTUAL PROPERTY: SITUATION AND SOLUTION
Đào Mộng Điệp1
TÓM TẮT: Bài viết phân tích, đánh giá thực trạng các quy định pháp luật điều
chỉnh hoạt động thƣơng mại hóa và bảo vệ tài sản trí tuệ. Từ đó, đề xuất một số giải
pháp hoàn thiện pháp luật nhằm khắc phục các vƣớng mắc, bất cập quy định pháp luật
hiện hành và tham chiếu kinh nghiệm quốc tế.
Từ khóa: Bảo vệ tài sản trí tuệ, thƣơng mại hóa
ABSTRACT: The article analyzes and evaluates the current situation of legal
regulations governing commercialization and protection of intellectual property. From
there, propose a number of solutions to improve the law to overcome problems and
shortcomings in current legal regulations and refer to international experience.
Keyword: Intellectual property protection, commercialization
1. Đặt vấn đề
Cùng với sự phát triển của pháp luật sở hữu trí tuệ thì thuật ngữ tài sản trí tuệ
ngày càng đƣợc sử dụng phổ biến và hiện diện trong các văn bản pháp luật của Việt
Nam. Thuật ngữ tài sản trí tuệ lần đầu tiên đƣợc chính thức xuất hiện và gắn liền với
thuật ngữ “quyền sở hữu trí tuệ” trong pháp luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam. Về luật viết
thì Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2009) quy định:
“Quyền sở hữu trí tuệ là quyền của tổ chức, cá nhân đối với tài sản trí tuệ”; do đó có
thể hiểu tài sản trí tuệ theo các quan niệm của Luật Sở hữu trí tuệ chính là đối tƣợng
của quyền sở hữu trí tuệ. Dƣới góc độ pháp lý quốc tế thì Công ƣớc Stockholm về việc
thành lập Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) ngày 14/7/1967 đã ghi nhận quy
định về tài sản trí tuệ, nội dung này thƣờng đƣợc cộng đồng quốc tế chấp nhận và áp
dụng. Cụ thể, “tài sản trí tuệ” đƣợc hiểu là kết quả của hoạt động trí tuệ trong các lĩnh
vực khoa học kỹ thuật, văn hóa, nghệ thuật. Theo quy định hiện hành thì khái niệm về
tài sản trí tuệ đƣợc định nghĩa tại Thông tƣ liên tịch số 112/2011/TTLT/BTC-BKHCN
1 TS., Trƣờng Đại học Luật, Đại học Huế; Email: diepdm@hul.edu.vn
449
nhƣ sau: “Tài sản trí tuệ là sản phẩm do con ngƣời tạo ra trong quá trình lao động sáng
tạo, bao gồm: Tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học; phần mềm máy tính; sáng chế;
kiểu dáng công nghiệp; nhãn hiệu; chỉ dẫn địa lý; tên thƣơng mại; thiết kế bố trí mạch
tích hợp bán dẫn; giống cây trồng mới và các sản phẩm trí tuệ có giá trị khác2”. Nhƣ
vậy, theo quy định thì tài sản trí tuệ bao gồm: (i) các đổi tƣợng của quyền sở hữu trí
tuệ đƣợc pháp luật ghi nhận và bảo hộ; (ii) những kết quả sáng tạo trí tuệ chƣa đƣợc
bảo hộ pháp lý, bao gòm các ý tƣởng, sáng kiến, thông tin, bí quyết.
Luật Sở hữu trí tuệ 2005 và Luật sửa đổi bổ sung năm 2009 và các văn bản
hƣớng dẫn đã quy định về thƣơng mại hóa và bảo vệ tài sản trí tuệ. Đây là cơ sở pháp
lý quan trọng để các chủ thể sáng tạo, đầu tƣ thực hiện việc xác lập tài sản trí tuệ, đồng
thời cũng là căn cứ để các cơ quan xác lập quyền xem xét khả năng bảo vệ tài sản trí
tuệ. Bên cạnh những mặt tiến bộ, quy định của pháp luật về vấn đề này vẫn còn một số
bất cập, hạn chế, gây khó khăn cho việc áp dụng và giải quyết tranh chấp trên thực tế.
2. Thực trạng các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động thƣơng mại hóa và
bảo vệ tài sản trí tuệ
2.1. Thương mại hóa tài sản trí tuệ
Trong khoa học pháp lý, có nhiều quan điểm khác nhau về thƣơng mại hóa tài
sản trí tuệ. Có ý kiến cho rằng: “Thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ là quá trình tạo ra lợi
nhuận từ chính việc khai thác giá trị của tài sản trí tuệ là đối tƣợng của quyền sở hữu
trí tuệ đang đƣợc bảo hộ3”; hoặc “Thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ là quá trình khai thác
các đối tƣợng quyền sở hữu trí tuệ để đổi lại các lợi ích kinh tế, phục vụ mục đích cụ
thể do chủ sở hữu tài sản trí tuệ đặt ra4”. Thông tƣ liên tịch số 112/2011/TTLT/BTC-
BKHCN quy định thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ đƣợc hiểu là việc đƣa các tài sản trí
tuệ vào áp dụng, sử dụng, quản lý trong thực tế nhằm tạo ra các lợi ích, ƣu thế cho chủ
sở hữu, ngƣời tham gia vào việc áp dụng, sử dụng tài sản trí tuệ đó và cho xã hội5.
Theo quy định này thì việc khai thác này có thể diễn ra dƣới một hay nhiều hình thức
khác nhau, nhƣ: (i) trực tiếp sử dụng quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động sản xuất,
2 Xem khoản 1 Điều 3 Thông tƣ liên tịch số 112/2011/TTLT/BTC-BKHCN ngày 02/8/2011 của Bộ Tài chính và
Bộ Khoa học và Công nghệ hƣớng dẫn quản lý tài chính đối với Chƣơng trình hỗ trợ phát triển tài sản trí tuệ giai
đoạn 2011-2015
3
Bành Quốc Tuấn, Nguyễn Thị Thái Hà (2021), Nhân tố ảnh hưởng đến thương mại hóa tài sản trí tuệ trong
trường đại học, Tạp chí phát luật và thực tiến, số 47/2021, tr.118
4
Trịnh Thị Hải (2021), Thương mại hóa tài sản trí tuệ trong doanh nghiệp nhỏ và vừa: Một số lưu ý, Tạp chí
Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Số 8A
5 Xem khoản 2 Điều 3 Thông tƣ liên tịch số 112/2011/TTLT/BTC-BKHCN ngày 02/8/2011 của Bộ Tài chính và
Bộ Khoa học và Công nghệ hƣớng dẫn quản lý tài chính đối với Chƣơng trình hỗ trợ phát triển tài sản trí tuệ giai
đoạn 2011-2015
450
kinh doanh, đặc biệt là qua việc đƣa các tài sản trí tuệ đó vào các sản phẩm, dịch vụ
mà doanh nghiệp sản xuất hay cung cấp; (ii) chuyển giao tài sản trí tuệ cho doanh
nghiệp khác qua hoạt động chuyển giao quyền sở hữu, chuyển giao quyền sử dụng
(bao gồm cả chuyển giao công nghệ và nhƣợng quyền thƣơng mại); và (iii) sử dụng tài
sản trí tuệ để thƣơng lƣợng, đàm phán với doanh nghiệp khác cũng nhƣ làm tài sản
góp vốn, tài sản bảo đảm trong vay vốn ngân hàng6.
Tuy nhiên, việc thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ phụ thuộc trƣớc hết và chủ yếu vào
chính doanh nghiệp. Nhà nƣớc chỉ có thể khuyến khích và bảo hộ việc khai thác tài
sản trí tuệ hợp pháp của doanh nghiệp thông qua các quy định pháp luật, bao gồm
pháp luật Sở hữu trí tuệ và pháp luật chuyên ngành liên quan đến hoạt động thƣơng
mại hóa tài sản trí tuệ đó cũng nhƣ các chính sách hỗ trợ khác. Phân tích luật thực định
cho thấy các hình thức thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ bao gồm các hình thức sau đây:
Thứ nhất, chủ sở hữu tự khai thác tài sản trí tuệ
Đây có thể nói là hình thức thƣơng mại hóa đầu tiên mà các chủ sở hữu có thể
thực hiện. Hình thức này đƣợc áp dụng cho tất cả các đối tƣợng của tài sản trí tuệ. Chủ
sở hữu tự khai thác các quyền tài sản (đối với quyền tác giả thì chủ sở hữu còn khai
thác đƣợc cả quyền nhân thân gắn với tài sản) mà pháp luật quy định để thƣơng mại
hóa các tài sản trí tuệ mà mình sở hữu. Vì vậy, việc khai thác thông qua thực hiện
quyền sở hữu đối với các đối tƣợng của tài sản trí tuệ là vô cùng phong phú, tùy thuộc
vào mức độ thực hiện và khai thác quyền này của chủ sở hữu. Theo số liệu thống kê
của Cục Sở hữu trí tuệ (2009) chỉ tính riêng đối với sáng chế thì Việt Nam có 1.128
đơn sáng chế đƣợc đăng ký, tăng 42% so với cùng kỳ năm 20187. Điều này cho thấy,
các doanh nghiệp Việt Nam đã nhận thấy đƣợc vai trò của việc bảo vệ và thƣơng mại
hóa đối với tài sản trí tuệ. Tuy nhiên, nghiên cứu đối sánh thì quy định về chủ sở hữu
tự khai thác quyền đối với giống cây trồng giữa pháp luật Việt Nam và Công ƣớc quốc
tế về bảo hộ giống cây trồng mới (UPOV) có sự khác biệt về “ngoại lệ của việc hạn
chế quyền của chủ bằng bảo hộ” đó là Công ƣớc UPOV bên cạnh việc quy định ngoại
lệ này áp dụng với “vật liệu của giống cây trồng đƣợc bảo hộ” còn áp dụng với “giống
cây trồng có nguồn gốc; giống cây trồng không có sự khác biệt rõ ràng; giống cây
trồng mà việc sản xuất đòi hỏi phải sử dụng lặp lại giống cây trồng đƣợc bảo hộ”.
6
Nguyễn Thanh Tú (2012), Một số vấn đề pháp lý về khai thác thương mại tài sản trí tuệ trong các doanh
nghiệp Việt Nam, Tạp chí Khoa học pháp lý, Số 04 (71), tr.28-39
7 Lê Đức Hiền (2021), Pháp luật về khai thác thương mại đối với sáng chế của doanh nghiệp Việt Nam trong bối
cảnh hội nhập quốc tế, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, Số 5(350), tr. 25-29
451
Thứ hai, chuyển nhượng quyền sở hữu tài sản trí tuệ
Về nguyên tắc, khi chủ sở hữu tài sản trí tuệ không tiếp tục duy trì nhu cầu khai
thác hoặc không còn đủ khả năng để khai thác tài sản trí tuệ thì chủ sở hữu có thể lựa
chuyển nhƣợng quyền sở hữu tài sản trí tuệ cho ngƣời khác có nhu cầu. Quyền sở hữu
tài sản trí tuệ sẽ đƣợc dịch chuyển từ chủ sở hữu sang ngƣời nhận quyền chuyển
nhƣợng này. Việc chuyển nhƣợng này sẽ diễn ra một lần và kể từ thời điểm mà hợp
đồng chuyển nhƣợng quyền sở hữu có hiệu lực pháp luật thì chủ sở hữu các đối tƣợng
của tài sản trí tuệ sẽ không còn bất cứ quyền gì đối với tài sản trí tuệ đã đƣợc chuyển
nhƣợng vì việc chuyển nhƣợng này bao gồm chuyền nhƣợng các quyền chiếm hữu, sử
dụng, định đoạt đối với tài sản trí tuệ đó. Khi đó, bên nhận chuyển nhƣợng sẽ trở thành
chủ sở hữu. Theo quy định của Luật sở hữu trí tuệ năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm
2009) thì chuyển nhƣợng quyền sở hữu đƣợc áp dụng với quyền tác giả, quyền liên
quan và quyền sở hữu công nghiệp đối với sáng chế, nhãn hiệu, kiểu dáng công
nghiệp, thiết kế bố trí, bí mật kinh doanh. Quyền sở hữu công nghiệp đối với tên
thƣơng mại chỉ đƣợc chuyển nhƣợng cùng với việc chuyển nhƣợng toàn bộ cơ sở kinh
doanh và hoạt động kinh doanh dƣới tên thƣơng mại đó. Việc chuyển nhƣợng quyền
sở hữu trí tuệ cũng đƣợc áp dụng với quyền đối với giống cây trồng. Theo Khảo sát
của Cục Sở hữu trí tuệ thì việc chuyển nhƣợng quyền sở hữu các đối tƣợng của quyền
sở hữu công nghiệp đã đƣợc đăng ký tại Cục Sở hữu trí tuệ đã tăng lên đáng kể. Tuy
nhiên, việc chuyển quyền sử dụng các đối tƣợng sở hữu công nghiệp ở Việt Nam hiện
nay đƣợc thực hiện chủ yếu là chuyển quyền sử dụng nhãn hiệu, còn đối với sáng chế
và kiểu dáng công nghiệp còn ở mức độ hạn chế8.
Thứ ba, chuyển quyền sử dụng quyền sở hữu tài sản trí tuệ
Khác với tài sản hữu hình, tại một thời điểm, chủ sở hữu của tài sản hữu hình chỉ
có thể chuyển quyền sử dụng tài sản hữu hình đó cho một chủ thể khác thì đối với các
đối tƣợng của tài sản trí tuệ, do đặc tính vô hình của chúng mà trong cùng một thời
điểm chủ sở hữu có thể chuyển quyền sử dụng cho nhiều ngƣời sử dụng. Nhƣ vậy,
trong cùng một thời điểm, cả chủ sở hữu và những ngƣời đƣợc chủ sở hữu cho phép
đều có thể sử dụng các đối tƣợng của tài sản trí tuệ (điều này phụ thuộc vào sự thỏa
thuận của các bên). Ngoài ra, những ngƣời đƣợc chủ sở hữu cho phép có thể tiếp tục
8 Đào Thị Hợp (2021), Vấn đề thương mại hóa tài sản trí tuệ của doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam, Tạp chí
Pháp luật bản quyền, https://phapluatbanquyen.phaply.vn/van-de-thuong-mai-hoa-tai-san-tri-tue-cua-doanh-
452
chuyển giao tiếp cho một hoặc những bên thứ ba khác sử dụng nếu chủ sở hữu cho
phép. Việc nhận chuyển quyền sử dụng (li-xăng) các đối tƣợng của tài sản trí tuệ từ
chủ sở hữu hoặc từ những chủ thể đƣợc chủ sở hữu cho phép li-xăng cũng là một hình
thức thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ rất phổ biến trên thế giới hiện nay9. Chuyển giao
quyền sử dụng đối tƣợng sở hữu trí tuệ là việc chủ sở hữu “cho phép tổ chức, cá nhân
khác sử dụng” một hoặc nhiều đối tƣợng sở hữu trí tuệ “thuộc phạm vi quyền sử dụng
của mình10. Khái niệm “sử dụng” ở đây đối với quyền tác giả đối với các tác phẩm văn
học, nghệ thuật và tác phẩm khoa học là bản viết của các nghiên cứu ứng dụng trong
lĩnh vực công nghệ nhƣ bản mô tả sáng chế đối với sáng chế đang còn hiệu lực bảo hộ
là các quyền tài sản và quyền nhân thân gắn với quyền tài sản của chủ sở hữu; đối với
quyền liên quan là các quyền tài sản của chủ sở hữu cuộc biểu diễn, nhà sản xuất bản
ghi âm, ghi hình và các tổ chức phát sóng. Quyền sử dụng đối với các đối tƣợng của
quyền sở hữu công nghiệp là các quyền tài sản quy định tại Điều 124 Luật Sở hữu trí
tuệ năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2009). Tuy nhiên, quyền sử dụng đối với một số
đối tƣợng của quyền sở hữu công nghiệp lại không đƣợc li-xăng hoặc bị hạn chế li-
xăng, đó là:
(i) Quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý và tên thƣơng mại không đƣợc phép chuyển
giao;
(ii) Quyền sử dụng nhãn hiệu tập thể không đƣợc chuyển giao cho các tổ chức, cá
nhân không phải là thành viên của nhãn hiệu tập thể đó;
(iii) Quyền sử dụng đối với giống cây trồng.
Tại Việt Nam, theo số liệu thống kê của Cục Sở hữu trí tuệ, nhãn hiệu là đối
tƣợng của quyền sở hữu công nghiệp đƣợc li-xăng nhiều nhất so với các đối tƣợng sở
hữu công nghiệp khác. Chỉ tính riêng trong năm 2017, theo số liệu này, có tổng cộng
165 đơn đăng ký hợp đồng li-xăng nhãn hiệu trên tổng số 170 đơn đăng ký hợp đồng
li-xăng quyền sở hữu công nghiệp; trong đó, có 495 nhãn hiệu đƣợc li-xăng trên tổng
số 500 đối tƣợng của quyền sở hữu công nghiệp đƣợc đề cập trong các đơn đăng ký
hợp đồng li-xăng đối tƣợng quyền sở hữu công nghiệp11. Mặc dù Luật Sở hữu trí tuệ
năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2009) quy định đăng ký hợp đồng li-xăng nhãn hiệu
9
Trƣờng Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2009), Cơ hội và thách thức đối với Việt Nam trong việc vận
dụng các quy định của hiệp định Trips về bắt buộc chuyển giao quyền sử dụng sáng chế , Tài liệu Hội thảo khoa
học. tr.187-188
10 Điều 47 và Điều 141 Luật SHTT năm 2005, sửa đổi bổ sung năm 2009.
453
là điều kiện để hợp đồng li-xăng có hiệu lực đối với “bên thứ ba”. Tuy nhiên, Luật Sở
hữu trí tuệ năm 2005 và các văn bản hƣớng dẫn thi hành không quy định rõ ràng về
khái niệm “bên thứ ba”. Điều này có thể dẫn đến một vài hệ quả không đúng với bản
chất của cơ chế đăng ký hợp đồng li-xăng nhãn hiệu.
2.2. Bảo vệ quyền sở hữu tài sản trí tuệ
“Bảo vệ tài sản trí tuệ” là một thuật ngữ đƣợc sử dụng rộng rãi trong thực tế
thƣơng mại và trong các nghiên cứu. Đặc biệt, thuật ngữ “bảo vệ tài sản trí tuệ” (the
protection of intellectual property) đƣợc sử dụng trong văn bản pháp luật quốc tếquan
trọng nhất về sở hữu trí tuệ - Hiệp định về các khía cạnh thƣơng mại của quyền sở hữu
trí tuệ (Hiệp định TRIPS). Tuy nhiên, thuật ngữ này không đƣợc sử dụng trong các
văn bản pháp luật Việt Nam. Thay vào đó, thuật ngữ “bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ”,
„„bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ” và “thực thi quyền sở hữu trí tuệ” đƣợc sử dụng. “Bảo
vệ quyền sở hữu trí tuệ” lần đầu tiên đƣợc quy định trong Luật sở hữu trí tuệ năm
2005. Trƣớc khi Luật này đƣợc ban hành, những khái niệm đƣợc sử dụng thƣờng
xuyên là “bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ” và “thực thi quyền sở hữu trí tuệ”. Trong khoa
học pháp lý thì bảo vệ tài sản trí tuệ đƣợc hiểu là những biện pháp, cách thức đƣợc áp
dụng để phòng ngừa và xử lý hành vi xâm phạm tài sản trí tuệ12. Khi tài sản trí tuệ
đƣợc bảo vệ hợp pháp, tài sản trí tuệ trở thành tài sản kinh doanh giá trị của doanh
nghiệp. Cụ thể, tài sản trí tuệ có thể tạo ra doanh thu cho doanh nghiệp thông qua
chuyển giao quyền sử dụng đối tƣợng sở hữu công nghiệp, chuyển nhƣợng hoặc
thƣơng mại hóa tài sản trí tuệ và kết quả là tăng thị phần của doanh nghiệp hoặc tăng
lợi nhuận; tài sản trí tuệ có thể giúp duy trì danh tiếng, uy tín giá trị của doanh nghiệp
trong mắt của các nhà đầu tƣ các tổ chức tài chính; trong trƣờng hợp bán, hợp nhất,
sáp nhập đoanh nghiệp, tài sản trí tuệ làm tăng giá trị thực sự của doanh nghiệp; tài sản
trí tuệ giúp duy trì và tăng năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Chính vì vậy, doanh
nghiệp phải áp dụng các biện pháp để khai thác và bảo vệ tài sản trí tuệ bất kỳ ở nơi
đâu có thể13.
Theo quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật thì các biện pháp tài
sản trí tuệ của doanh nghiệp đƣợc áp dụng phổ biến hiện nay bao gồm: biện pháp dân
12
WIPO (2004), Những điều chưa biết về sở hữu trí tuệ: Tài liệu hướng dẫn dành cho các doanh nghiệp xuất
khẩu
vừa
và
nhỏ”,
https://www.wipo.int/export/sites/www/sme/en/documents/guides/translation/secrets_of_ip_vi.pdf, truy cập
ngày 12/9/2021
13
WIPO, Intellectual Property fo r Business,http://www.wipo.int/sme/en/ip_business/index.html, truy cập ngày
12/9/2021
454
sự, biện pháp hình sự, biện pháp hành chính và biện pháp kiểm soát biên giới. Cụ thể
nhƣ sau
Thứ nhất, biện pháp dân sự
Ở nhiều nƣớc trên thế giới, việc bảo vệ tài sản trí tuệ chủ yếu bằng biện pháp dân
sự và do hệ thống tƣ pháp đảm trách, các cơ quan hành chính khác chỉ thực hiện
những biện pháp ngăn chặn hành vi xâm phạm tài sản trí tuệ ban đầu để đảm bảo tính
tức thì của hoạt động thực thi. Theo họ, bảo vệ tài sản trí tuệ bằng biện pháp dân sự
cần đƣợc đề cao và đƣợc đánh giá là có nhiều ƣu điểm hơn so với biện pháp hành
chính, hình sự bởi biện pháp dân sự đã phần nào bảo đảm đƣợc trình tự, thủ tục công
khai, công bằng để ngƣời tham gia tố tụng dân sự thực hiện đƣợc các quyền và nghĩa
vụ tố tụng của mình tại Tòa án nhân dân bảo đảm đƣợc các nguyên tắc, thủ tục tố tụng
đầy đủ, có hệ thống, xác định đƣợc rõ chức năng, thẩm quyền của cơ quan và ngƣời
tiến hành tố tụng, thẩm quyền của mỗi cấp Tòa án trong việc giải quyết các vụ việc
dân sự14. Tuy nhiên, tại Việt nam, thực tiễn giải quyết các tranh chấp tài sản tại Tòa án
nhân dân bằng biện pháp dân sự chƣa thực sự phát huy hiệu quả trên thực tế. Qua
thống kê của Tòa án nhân dân tối cao thì kể từ khi Luật Sở hữu trí tuệ có hiệu lực thi
hành, tình hình giải quyết các tranh chấp về tài sản trí tuệ cũng không có chuyển biến
đáng kể, theo số liệu thống kê của Tòa án nhân dân tối cao từ 01/7/2016 cho đến ngày
22/6/2019 thì toàn ngành Tòa án chỉ thụ lý đƣợc 108 vụ án tranh chấp về tài sản trí tuệ
(trong đó chiếm đa số là tranh chấp về quyền tác giả với 90 vụ ; tranh chấp về tài sản
trí tuệ chỉ chiếm 10 vụ ; tranh chấp về quyền sử dụng tác phẩm chiếm 5 vụ tranh chấp
về hợp đồng chuyển giao công nghệ chiếm 3 vụ15. Điều này xuất phát từ rất nhiều
nguyên nhân khác nhau, trong đó thực tiễn cho thấy việc giải quyết các tranh chấp tài
sản trí tuệ là vấn đề khó, nhiều vụ việc đòi hỏi có kỹ thuật chuyên môn sâu, nhiều vụ
việc liên quan đến bên thứ 3, có các yếu tố nƣớc ngoài, nên quá trình cung cấp tài liệu,
chứng cứ giữa các bên thƣờng mất nhiều thời gian, dẫn đến việc giải quyết thƣờng bị
kéo dài. Đồng thời, xuất phát từ thực trạng các quy định pháp luật về biện pháp dân sự
còn tồn tại một số vƣớng mắc, bất cập nhất định, ví dụ pháp luật Việt Nam chƣa xây
dựng mô hình tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ. Có ý kiến nhận định: „Việc áp dụng
trình tự nhƣ quy định pháp luật TTDS trong giải quyết tranh chấp quyền SHTT đã bộc
14Đinh Mạnh Tuấn, Nguyễn Thị Phƣơng Dung (2019), Quy định pháp lý về bảo vệ tài sản trí tuệ công nghiệp ở
Nhật Bản và một số khuyến nghị đối với Việt Nam, Tạp chí Cộng sản, Số chuyên đề 6, tr. 92-96.
15
Võ Tân Triều (2019), Thực thi quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam, Luận văn thạc sĩ luật kinh tế, Trƣờng Đại học
Luật, Đại học Huế, tr.56-57.
455
lộ nhiều hạn chế; cơ chế kiện dân sự rƣờm rà, tốn kém và ít hiệu quả16”. Nghiên cứu
đối sánh cho thấy, mô hình Tòa sở hữu trí tuệ là một trong những tòa chuyên trách
được nhiều quốc gia thành lập nhằm thụ lý và xét xử các tranh chấp về sở hữu trí tuệ.
Theo tác giả, trƣớc thực trạng các tranh chấp về sở hữu trí tuệ ở Việt Nam ngày một
nhiều và phức tạp, thực tiễn này đặt ra yêu cầu phải thành lập tòa án chuyên trách về
sở hữu trí tuệ là cấp thiết và phù hơp với yêu cầu khách quan trong quá trình cải cách
tư pháp.
Thứ hai, biện pháp hình sự
Trong trƣờng hợp cá nhân, pháp nhân thƣơng mại thực hiện hành vi xâm phạm
quyền sở hữu trí tuệ có yếu tố cấu thành tội phạm thì bị xử lý hình sự theo quy định tại
Điều 225 [Tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan]; và Điều 226 [Tội xâm phạm
quyền Sở hữu công nghiệp]. Tuy nhiên, trên thực tế, số vụ án xâm phạm quyền sở hữu
trí tuệ bị khởi tố hình sự đến nay rất hạn chể. Nguyên nhân của tình trạng này là do
chủ thể quyền do tâm lý e ngại muốn vụ việc không quá ầm ĩ nên chủ yếu lựa chọn
biện pháp hành chính để giải quyết tranh chấp. Đặc biệt, các cơ quan điều tra cũng có
tâm lý e ngại khi áp dụng biện pháp hình sự đối với các vụ việc xâm phạm quyền sở
hữu trí tuệ do kiến thức, kinh nghiệm áp dụng pháp luật đối với tội phạm xâm phạm
quyền sở hữu trí tuệ không nhiều. Căn cứ để xác định các yếu tố cấu thành tội xâm
phạm quyền sở hữu trí tuệ giữa Bộ luật Hình sự và các văn bản hƣớng dẫn thi hành
còn chƣa đồng bộ, thống nhất17. Theo đó, mặc dù Bộ luật hình sự Việt Nam qua các
thời kỳ đều quy định “quy mô thƣơng mại” là mặt khách quan (hậu quả) trong cấu
thành tội phạm xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan [Điều 225 Bộ luật hình sự];
tuy nhiên Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và các văn bản
hƣớng dẫn thi hành chƣa có giải thích về việc áp dụng yếu tố “quy mô thƣơng mại”.
Do đó, đã có ý kiến Đại biểu Quốc hội nhận định: “Khái niệm quy mô thƣong mại
không rõ, không bảo đảm tính minh bạch và có thể dẫn đến việc xử lý hình sự tràn
lan18”
16
Tạ Đình Tuyên (2021), Mô hình Tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ của một số quốc gia trên thế giới và
khuyến nghị đối với Việt Nam, Tạp chí Tòa án nhân dân điện tử,https://tapchitoaan.vn/bai-viet/phap-luat-the-
Hà Thị Nguyệt Thu (2017), Hoàn thiện pháp luật về xử lý hành vi xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp đối
với nhãn hiệu ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ lý luận và lịch sử Nhà nƣớc và pháp luật, Học viện CTQG Hồ Chí
Minh, tr.88-89
18 Lê Đình Duy (2018), Tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan trong Bộ luật Hình sự năm 2015, Tạp chí
Kiểm sát, Số 20/2018, tr. 26 - 30.
456
Thứ ba, biện pháp hành chính
Theo quy định tại Khoản 3 Điều 200 Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005, Luật sửa đổi
bổ sung năm 2009 thì hiện nay hệ thống cơ quan thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng
biện pháp hành chính gồm các cơ quan sau: Thanh tra chuyên ngành, Quản lý thị
trƣờng, Hải quan, Công an, Uỷ ban nhân dân các cấp. Trong thực tế, việc bảo vệ tài
sản trí tuệ tại Việt Nam thƣờng thông qua biện pháp hành chính hơn do tính chất
nhanh chóng về thời gian, gọn hơn về thủ tục yêu cầu xử lý xâm phạm và có hiệu lực
đình chỉ ngay hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ tại thời điểm cơ quan có thẩm
quyền đến thanh tra, kiểm tra nên biện pháp hành chính vẫn đƣợc các chủ thể quyền
ƣu tiên lựa chọn để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong giai đoạn hiện nay tại Việt Nam.
Điều này xuất phát từ việc Luật sở hữu trí tuệ hiện hành cho phép bất kỳ tổ chức, cá
nhân nào thực hiện hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ gây thiệt hại cho tác giả,
chủ sở hữu, ngƣời tiêu dùng hoặc cho xã hội sẽ là đối tƣợng bị xử phạt vi phạm hành
chính19. Tuy nhiên, quy định này mang tính bao quát chung chung, dẫn đến cách hiểu
là tất cả đối tƣợng quyền SHTT sẽ có thể đƣợc bảo vệ, giải quyết thông qua biện pháp
hành chính. Đồng thời, biện pháp này chỉ cho phép là chủ thể quyền không thể yêu cầu
bên xâm phạm bồi thƣờng thiệt hại do hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ gây ra.
Thứ tư, biện pháp kiểm soát biên giới
Biện pháp kiểm soát biên giới (còn gọi ỉà kiểm soát hàng hóa xuất khẩu, nhập
khẩu liên quan đến Sở hữu trí tuệ) đƣợc quy định tại Điều 216 của Luật Sở hữu trí tuệ
năm 2005 (sửa đổi bổ sung năm 2009). Biện pháp kiểm soát biên giới về quyền sở hữu
trí tuệ cũng đƣợc quy định trong một mục riêng trong Luật Hải quan năm 2014. Theo
quy định Luật Hải quan năm 2014 và Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm
2009) thì cơ quan Hải quan không chỉ tạm dừng làm thủ tục Hải quan khi có đơn đề
nghị của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ mà chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ còn có quyền
đề nghị kiểm tra, giám sát dài hạn để cơ quan Hải quan trong quá trình kiểm tra, giám
sát hàng hóa xuất nhập khẩu, có quyền tạm dừng làm thủ tục nếu phát hiện có dấu hiệu
nghi ngờ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, trong thực tế hoạt động, cơ quan
Hải quan còn có trách nhiệm bảo vệ tài sản trí tuệ ngay cả trong trƣờng hợp tự mình
phát hiện có vi phạm quyền sở hữu trí tuệ. Hơn nữa, quy định chủ thể quyền sở hữu trí
tuệ phải cung cấp những thông tin nhƣ: thông tin về ngƣời nhập khẩu, về cửa khẩu
19 Điểm a khoản 1 Điều 211 Luật SHTT năm 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2009)
457
nhập, bằng chứng về lô hàng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong một khoảng thời
gian ngắn là không dễ. Trong khi đó pháp luật Sở hữu trí tuệ cũng nhƣ pháp luật hải
quan hiện nay chƣa có quy định nào cho phép cơ quan Hải quan trên cơ sở các thông
tin đƣợc cung cấp trƣớc, đƣợc chủ động tạm dừng làm thủ tục hải quan đối với hàng
hóa xuất khẩu, nhập khẩu giả mạo nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý (thẩm quyền đƣơng
nhiên). Thiếu một cơ chế nhƣ vậy, trách nhiệm và thẩm quyền của cơ quan Hải quan
sẽ không đƣợc phát huy và hiệu quả chƣa cao.
3. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động thƣơng mại hóa và
bảo vệ tài sản trí tuệ
Thứ nhất, Cần tiếp tục kiện toàn và hoàn thiện hệ thống các các văn bản pháp
luật liên quan đến công tác thực thi, bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ tại biên giới; trong đó
bổ sung quy định cho phép cơ quan Hải quan có quyền đƣơng nhiên trong việc ra
quyết định tạm dừng hàng hoá xuất khẩu, nhâp khẩu vi phạm quyền sở hữu trí tuệ.
Nghiên cứu so sánh cho thấy, việc áp dụng quy định về thẩm quyền tạm dừng đƣơng
nhiên của cơ quan Hải quan trong việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ tại biên giới là một
trong những thông lệ chung của hải quan các nƣớc trên thế giới20.
Thứ hai, Các văn bản hƣớng dẫn thi hành luật Sở hữu trí tuệ cần bổ sung quy
định giải thích thuật ngữ “bên thứ ba” trong hợp đồng li-xăng nhãn hiệu. Tham khảo
kinh nghiệm pháp luật của Liên minh Châu Âu đã quy định rất cụ thể và rõ ràng về
“bên thứ ba có liên quan” trong hợp đồng li-xăng nhãn hiệu đƣợc xác định là bất kỳ
chủ thể nào: (i) có thể có đƣợc các quyền từ nhãn hiệu mà trái với hợp đồng li-xăng
nhãn hiệu của các chủ thể khác; (ii) có hành vi đăng ký nhãn hiệu/dấu hiệu hoặc một
quyền có liên quan mà xâm phạm đến hợp đồng li-xăng nhãn hiệu của các chủ thể
khác21.
Thứ ba, Tòa án nhân dân tối cao phối hợp với Bộ Khoa học và công nghệ ban
hành văn bản giải thích yếu tố “quy mô thƣơng mại”. Chính vì từ trƣớc đến nay trong
BLHS năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009); và Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi
bổ sung năm 2017) chƣa có văn bản nào giải thích về yếu tố “quy mô thƣơng mại” dẫn
đến các vụ xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp khi áp dụng khi xử lý hình sự thƣờng
nhẫm lẫn với tội sản xuất buôn bán hàng giả. Trong đó lƣu ý việc giải thích dấu hiệu
20Hoàng Anh Công (2006), Pháp luật hải quan với việc thực thi bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, Tạp chí Nghiên cứu
lập pháp, Số 12/2006, tr. 40 - 45.
21 Nguyễn Thị Hạnh Lê (2014), Pháp luật Liên minh châu Âu về hợp đồng li-xăng nhãn hiệu và một số bài học
kinh nghiệm”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 6(262), tháng 3/2014.
458
“với quy mô thƣơng mại”...dấu hiệu này có thể xác định dựa trên giá trị hàng hóa giả
mạo nhãn hiệu hoặc chỉ dẫn địa lý hoặc thu lợi bất chính từ việc mua bán các loại mặt
hàng này”
Thứ tƣ, Cần tham khảo kinh nghiệm của một số nƣớc phát triển trong việc đƣa
ra nhiều chính sách thúc đẩy hợp tác giữa doanh nghiệp và các trƣờng đại học về
thƣơng mại hóa đối với tài sản trí tuệ. Tham khảo kinh nghiệm quốc thế cho thấy
“doanh nghiệp spin-off” là một trong những mô hình tƣơng đối thành công trong việc
liên kết thƣơng mại hóa các sản trí tuệ giữa doanh nghiệp và các trƣờng đại học lớn
trên thế giới. Theo cách hiệu chung nhất thì mô hình spin-off là doanh nghiệp hoạt
động trong lĩnh vực khoa học và công nghệ, đƣợc khởi nguồn chủ yếu từ các trƣờng
đại học, các viện nghiên cứu hoặc do cá nhân, tập thể các nhà nghiên cứu có nguyện
vọng tách ra khỏi tổ chức mẹ để tự mình phát triển nghiên cứu và kinh doanh. Mục
tiêu chính của doanh nghiệp spin-off là trở thành nơi mà các nghiên cứu khoa học,
công nghệ của các trƣờng đại học, viện nghiên cứu và các nhà khoa học đƣợc áp dụng,
phát triển và tối đa hóa thƣơng mại hóa22. Tuy nhiên, hiện nay pháp luật Việt Nam
chƣa có những quy định đề cập về doanh nghiệp spin-off.
Thứ năm, xây dựng lộ trình thành lập Tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ trong
tƣơng lai trên cơ sở đáp ứng yêu cầu thực tiễn và tham khảo kinh nghiệm quốc tế.
Nghiên cứu so sánh cho thấy mô hình Tòa chuyên trách sở hữu trí tuệ đã đƣợc thành
lập và vận hành khá thành công ở nhiều quốc gia (Nhật Bản, Thái Lan, Trung Quốc,
Hàn Quốc), ví dụ ở Nhật Bản đã thành lập Tòa án Thƣợng thẩm Sở hữu trí tuệ (The
Intellectual Property High Court of Japan- IPHCJ) tuệ với tƣ cách là một Tòa của Tòa
án cấp cao Tokyo, có thẩm quyền phúc thẩm các vụ án về sở hữu trí tuệ do các Tòa án
cấp dƣới xử sơ thẩm nhƣng bị kháng cáo và giải quyết các vụ việc do Cơ quan Sáng
chế Nhật Bản đã giải quyết nhƣng còn khiếu nại23. Ở Việt Nam có ý kiến đề xuất cần
thành lập Tòa sở hữu trí tuệ ở cấp tỉnh tòa chuyên trách trong hệ thống Tòa án nhân
dân cấp tỉnh nhằm đáp ứng kịp thời yêu cầu giải quyết các tranh chấp về quyền sở hữu
trí tuệ và nâng cao chất lƣợng giải quyết các tranh chấp này, qua đó bảo vệ quyền và
22 Bành Quốc Tuấn, Nguyễn Thị Thái Hà (2021), Doanh nghiệp spin-off: Giải pháp cho thương mại hóa tài sản
trí tuệ trong các trường đại học, Tạp chí Công thƣơng, số 2, tr. 91-97; https://tapchicongthuong.vn/bai-
viet/doanh-nghiep-spin-off-giai-phap-cho-thuong-mai-hoatai-san-tri-tue-trong-cac-truong-dai-hoc-78742.htm,
truy cập ngày 22/8/2021
23 Cổng Thông tin điện tử của Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ (2014), Giải quyết tranh chấp quyền sở hữu
trí tuệ tại Nhật Bản và một số gợi mở đối với Việt Nam, https://thanhtra.most.gov.vn/thanhtra/tin-tuc/4/204/giai-
quyet-tranh-chap-quyen-so-huu-tri-tue-tai-nhat-ban-va-mot-so-goi-mo-doi-voi-viet-nam.aspx, truy cập ngày
12/9/2021
459
lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân có quyền sở hữu trí tuệ, tạo dựng cơ sở pháp lý
vững chắc cho nền kinh tế tri thức ở Việt Nam phát triển24. Theo tác giả việc thành lập
Tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ tại Tòa án nhân dân cấp tỉnh với thẩm quyền tiến
hành thụ lý và xét xử tất cả các loại vụ việc tranh chấp sở hữu trí tuệ và Tòa án nhân
dân cấp cao với thẩm quyền xét xử phúc thẩm bản án, quyết định sơ thẩm của Tòa án
nhân dân cấp tỉnh chƣa có hiệu lực pháp luật bị kháng cáo, kháng nghị.
4. Kết luận
Trong nền kinh tế số thì tài sản trí tuệ đóng vai trò hết sức quan trọng trong hoạt
động kinh doanh của doanh nghiệp cũng nhƣ sự phát triển kinh tế của mỗi quốc gia.
Thƣơng mại hóa và bảo vệ tài sản trí tuệ là hai vấn đề khác nhau nhƣng có liên quan
với nhau. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy thƣơng mại hóa và bảo vệ tài sản trí tuệ ở Việt
Nam chƣa thực sự hiệu quả chủ yếu là do bất cập, hạn chế trong các quy định pháp
luật hiện hành. Chính vì vậy, pháp luật điều chỉnh hoạt động thƣơng mại hóa và bảo vệ
tài sản trí tuệ cần nhanh chóng hoàn thiện hơn nữa đáp ứng với nhu cầu thực tiễn và
phù hợp với thông lệ quốc tế.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
12/9/2021
2. Cổng Thông tin điện tử của Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ
(2014), “Giải quyết tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ tại Nhật Bản và một số gợi
quyet-tranh-chap-quyen-so-huu-tri-tue-tai-nhat-ban-va-mot-so-goi-mo-doi-voi-
viet-nam.aspx, truy cập ngày 12/9/2021
3. Hoàng Anh Công (2006), Pháp luật hải quan với việc thực thi bảo vệ
quyền sở hữu trí tuệ, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, Số 12/2006,
4. Lê Đình Duy (2018), Tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan
trong Bộ luật Hình sự năm 2015, Tạp chí Kiểm sát, Số 20/2018,
5. Trịnh Thị Hải (2021), Thương mại hóa tài sản trí tuệ trong doanh
nghiệp nhỏ và vừa: Một số lưu ý, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Số
8A
24 Nguyễn Văn Luật (2019), Nhu cầu thành lập tòa sở hữu trí tuệ ở Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, Số
15 (391), tr. 3-10
460
6. Lê Đức Hiền (2021), Pháp luật về khai thác thương mại đối với sáng chế
của doanh nghiệp Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Tạp chí Dân chủ
và pháp luật, Số 5(350),
7. Đào Thị Hợp (2021), Vấn đề thương mại hóa tài sản trí tuệ của doanh
nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam”, Tạp chí Pháp luật bản quyền,
8. Nguyễn Thị Hạnh Lê (2014), Pháp luật Liên minh châu Âu về hợp đồng
li-xăng nhãn hiệu và một số bài học kinh nghiệm, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp
số 6(262), tháng 3/2014.
9. Nguyễn Văn Luật (2019), Nhu cầu thành lập tòa sở hữu trí tuệ ở Việt
Nam, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, Số 15 (391),
10. Nguyễn Xuân Quang (2015), Xử lý vi phạm nhãn hiệu theo pháp luật
Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Học viện Khoa học xã hội, Viện hàn lâm
Khoa học xã hội VN,
11. Bành Quốc Tuấn, Nguyễn Thị Thái Hà (2021), Nhân tố ảnh hưởng đến
thương mại hóa tài sản trí tuệ trong trường đại học, Tạp chí phát luật và thực
tiến, số 47/2021.
12. Bành Quốc Tuấn, Nguyễn Thị Thái Hà (2021), Doanh nghiệp spin-off:
Giải pháp cho thương mại hóa tài sản trí tuệ trong các trường đại học, Tạp chí
Công thƣơng, số 2, tr. 91-97, https://tapchicongthuong.vn/bai-viet/doanh-
nghiep-spin-off-giai-phap-cho-thuong-mai-hoatai-san-tri-tue-trong-cac-truong-
dai-hoc-78742.htm, truy cập ngày 22/8/2021
13. Tạ Đình Tuyên (2021), Mô hình Tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ của
một số quốc gia trên thế giới và khuyến nghị đối với Việt Nam, Tạp chí Tòa án
14. Đinh Mạnh Tuấn, Nguyễn Thị Phƣơng Dung (2019), Quy định pháp lý
về bảo vệ tài sản trí tuệ công nghiệp ở Nhật Bản và một số khuyến nghị đối với
Việt Nam, Tạp chí Cộng sản, Số chuyên đề 6,
461
15. Võ Tân Triều (2019), Thực thi quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam, Luận
văn thạc sĩ luật kinh tế, Trƣờng Đại học Luật- Đại học Huế,
16. Hà Thị Nguyệt Thu (2017), Hoàn thiện pháp luật về xử lý hành vi xâm
phạm quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ
lý luận và lịch sử Nhà nƣớc và pháp luật, Học viện CTQG Hồ Chí Minh
17. Nguyễn Thanh Tú (2012), Một số vấn đề pháp lý về khai thác thương
mại tài sản trí tuệ trong các doanh nghiệp Việt Nam, Tạp chí Khoa học pháp lý,
Số 04 (71),
18. Trƣờng Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2009), Cơ hội và thách
thức đối với Việt Nam trong việc vận dụng các quy định của hiệp định Trips về
bắt buộc chuyển giao quyền sử dụng sáng chế , Tài liệu Hội thảo khoa học.
19. WIPO (2004), Những điều chưa biết về sở hữu trí tuệ: Tài liệu hướng
dẫn dành cho các doanh nghiệp xuất khẩu vừa và nhỏ,
crets_of_ip_vi.pdf, truy cập ngày 12/9/2021
20. WIPO,
Intellectual
Property
fo
r
Business,
462
33. ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP KHAI THÁC, PHÁT TRIỂN TÀI SẢN TRÍ
TUỆ MẬT ONG RUỒI NAM ĐÔNG TẠI TỈNH THỪA THIÊN HUẾ
PROPOSED SOLUTIONS FOR EXPLOITING, DEVELOPING INTELLECTUAL
ASSETS, SOUTH DRIVES HONEY IN THUA THIEN HUE PROVINCE.
Nguyễn Thị Hoài Linh
Hoàng Thị Thanh Thủy
Nguyễn Thành Long1
TÓM TẮT: Hiện nay, mật ong là một sản phẩm đƣợc sử dụng phổ biến bởi những
công dụng tuyệt vời mà chúng đem lại cho ngƣời tiêu dùng. Với những điều kiện
thuận lợi về tự nhiên, huyện Nam Đông thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế đã xây dựng mô
hình thí điểm và phát triển nghề nuôi ong lấy mật từ năm 2015. Nhằm bảo hộ đặc sản
của địa phƣơng, tránh sự lạm dụng và giả mạo sản phẩm, đƣợc sự hỗ trợ của các cơ
quan chuyên môn, sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông đã xây dựng nhãn hiệu tập thể
và đƣợc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế chứng nhận thƣơng hiệu.
Tuy nhiên, quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ và việc khai thác nhãn hiệu vẫn chƣa đạt hiệu
quả. Do đó, nhóm tác giả nghiên cứu và đề xuất các giải pháp khai thác, phát triển tài
sản trí tuệ mật ong ruồi Nam Đông tại tỉnh Thừa Thiên Huế nhằm mang thƣơng hiệu
mật ong ruồi Nam Đông đến gần hơn với ngƣời tiêu dùng trong và ngoài nƣớc.
Từ khóa: Mật ong Ruồi, Nam Đông, Nhãn hiệu tập thể, Tiêu dùng
ABSTACT: Currently, honey is a commonly used product because of the great uses
that they bring to consumers. With favorable natural conditions, Nam Dong district of
Thua Thien Hue province has built a pilot model and developed beekeeping for honey
since 2015. In order to protect local specialties and avoid abuses. and counterfeit
products, with the support of specialized agencies, Nam Dong fly honey products have
built a collective trademark and been certified by the Department of Science and
Technology of Thua Thien Hue province. However, the production scale is still small
and the exploitation of trademarks has not been effective. Therefore, the authors
research and propose solutions to exploit and develop Nam Dong fly honey's
1 Sinh viên Trƣờng Đại học Luật, Đại học Huế; Email: longthanh.081000@gmail.com.
463
intellectual property in Thua Thien Hue province in order to bring the Nam Dong fly
honey brand closer to consumers in the future abroad.
Keywords: Fly honey, Nam Dong, Collective brand, consumption.
1. Đặt vấn đề
Mật ong đƣợc xem là một trong những sản vật quý của tạo hóa dành cho sức khỏe
con ngƣời. Chính vì điều đó mà mật ong rừng đƣợc xem là nguồn dƣợc liệu quý hiếm,
nhu cầu của thị trƣờng hiện nay ngày càng cao. Nam Đông là một huyện vùng núi
thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế với sự bao phủ của rừng. Đây là điều kiện hết sức thuận lợi
cho việc phát triển nghề nuôi ong. Trong đó, mật ong ruồi là loại mật ong mới phổ
biến gần đây nhƣng mang lại công dụng rất tốt cho ngƣời tiêu dùng. Các mô hình nuôi
ong ruồi lấy mật đã đƣợc xây dựng và mở rộng quy mô trên địa bàn huyện Nam Đông.
Hiện nay, mật ong ruồi Nam Đông là một trong hai sản phẩm đƣợc chọn xây dựng
thƣơng hiệu theo chƣơng trình phát triển kinh tế khu vực nông thôn theo hƣớng phát
triển nội lực và gia tăng giá trị (OCOP) và đƣợc hội đồng cấp tỉnh đánh giá 3 sao.
Sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông đã xây dựng nhãn hiệu tập thể và đƣợc Sở
Khoa học và Công nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế chứng nhận. Nhiều hộ dân đã thoát
nghèo nhờ nghề nuôi ong lấy mật, góp phần vào công cuộc xây dựng nông thôn mới,
phát triển kinh tế xã hội ở địa phƣơng. Tuy nhiên, thức tế khai thác sản phẩm vẫn chƣa
đạt đƣợc hiệu quả cao so với thƣơng hiệu đã đƣợc đăng kí. Mật ong ruồi Nam Đông
vẫn chƣa phổ biến đến ngƣời tiêu dùng trong và ngoài tỉnh. Điều này gây ra nhiều khó
khăn cho sản phẩm khi cạnh tranh với những sản phẩm mật ong khác. Vì vậy, tác giả
bài viết “Đề xuất các giải pháp khai thác, phát triển tài sản trí tuệ mật ong ruồi Nam
Đông tại tỉnh Thừa Thiên Huế”. Qua đó, tác giả đƣa ra một số giải pháp nhằm khắc
phục những khó khăn, nâng cao hiệu quả khai thác nhãn hiệu sản phẩm mật ong ruồi
Nam Đông.
2. Tổng quan về sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông
2.1. Khái quát về sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông
Trên thị trƣờng xuất nhập khẩu trên thế giới cũng nhƣ thị trƣờng Việt Nam hiện
nay, mật ong Việt Nam đã, đang và sẽ là một mặt hàng luôn đƣợc ngƣời tiêu dùng trên
khắp thế giới ƣu chuộng bởi giá thành hợp lý cũng nhƣ chất lƣợng tuyệt hảo mà nó
mang lại. Hiện nay trên thị trƣờng đã xuất hiện nhiều loại mật ong rừng nổi tiếng vang
464
danh từng địa phƣơng nhƣ mật ong U Minh Hạ thuộc tỉnh Cà Mau hay Mật ong Cát
Bà thuộc thành phố Hải Phòng v.v.. Trong đó sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông tại
tỉnh Thừa Thiên Huế là một sản phẩm có giá thành rẻ và chất lƣợng rất đảm bảo. Tuy
nhiên, hiện nay trên thị trƣờng vẫn chƣa biết nhiều đến sản phẩm mật ong ruồi Nam
Đông.
Hiện nay, sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông đang bị lép vế bởi những sản phẩm
mật ong khác. Sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông xuất hiện trên thị trƣờng hàng tiêu
dùng vào năm 2017, nhƣng danh tiếng cũng nhƣ thƣơng hiệu này vẫn chƣa bứt phá lên
đƣợc. Đến nay, toàn tỉnh Thừa Thiên Huế có trên 150 hộ nuôi với gần 2.500 đàn ong ở
Bình Điền, Nam Đông, Phú Lộc, Huế, Hƣơng Thủy, và A Lƣới; cung cấp sản lƣợng
mật ong đạt gần 75 tấn mật/năm và mức giá mà sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông
hiện nay dao động từ 440.000 đồng đến 460.000 cho 1 lít sản phẩm2, có thể nói giá
thành sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông có giá rẻ hơn với các sản phẩm mật ong trên
các địa phƣơng khác trên thị trƣờng đến vài trăm ngàn đồng. Một mức giá quá phù
hợp cho những bà nội trợ và những ngƣời ƣu thích sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông.
Hội nuôi ong tỉnh Thừa Thiên Huế kết hợp với Công ty ong Phƣơng Nam tiến
hành lập đề án nuôi ong và giải quyết đầu ra cho sản phẩm nuôi ong trên địa bàn tỉnh,
tổ chức nuôi thử nghiệm và nhân rộng thành công mô hình nuôi ong ngoại. Thí điểm
ban đầu 10 đàn ong ngoại ở Nam Đông và Bình Điền cho kết quả tốt, năng suất mật
gấp 3- 4 lần ong nội, để tạo ra những sản phẩm tốt nhất cũng giá thành hợp lý nhất đáp
ứng nhu cầu tiêu dùng của mọi ngƣời. Nhằm bảo hộ đặc sản của địa phƣơng, tránh sự
lạm dụng và giả mạo sản phẩm, đƣợc sự hổ trợ của các cơ quan chuyện môn, sản
phẩm mật ong ruồi Nam Đông đã xây dựng nhãn hiệu tập thể và đƣợc Sở Khoa Học và
Công Nghệ Tỉnh Thừa Thiên - Huế chứng nhận.
2.2. Xuất xứ của sản phẩm mật ong ruồi Nam đông
Nam Đông là huyện miền núi tỉnh Thừa Thiên Huế với gần 7.000 ha rừng tự nhiên
gần khu vực dân cƣ đang đƣợc giao cho cộng đồng bảo vệ và làm giàu rừng, dƣới tán
rừng có nhiều loại cây quý hiếm cho mật nhƣ: Bồ kết, bồ công anh, trinh nữ, chân
chim, kinh giới, chạc chìu… Với đặc tính sinh học của các loại cây, nếu phát triển
nuôi ong lấy mật đặc biệt là giống nội địa thì rất thuận lợi cho đàn ong phát triển và
đảm bảo sản lƣợng mật hàng trăm tấn mỗi năm.
2 https://dacsancodohue.com/sanpham/mat-ong-ruoi-nam-dong, truy cập ngày 05/10/2021
465
Vì vậy, thực hiện đề án nhân rộng mô hình nuôi ong lấy mật giống nội địa và xây
dựng thƣơng hiệu Mật ong ruồi Nam Đông, Hội Nông dân huyện Nam Đông đã triển
khai việc xây dựng thƣơng hiệu Mật ong ruồi Nam Đông, tiến tới xây dựng nhãn hiệu
tập thể cho sản phẩm. Tiêu biểu là sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông, một sản phẩm
đƣợc xem là thƣơng hiệu của đất trời Nam Đông và đƣợc tiêu thụ rộng rãi trên thị
trƣờng ngày nay3.
Trong quá trình xây dựng thƣơng hiệu, Hội Nông dân huyện Nam Đông đƣợc chọn
là tổ chức đứng tên chủ nhãn hiệu tập thể, dƣới sự giúp đỡ của Sở Khoa Học và Công
Nghệ Tỉnh Thừa Thiên Huế, Hội Nông dân huyện Nam Đông đã thiết kế mẫu nhãn
hiệu, in mẫu (tên và hình). Việc thiết kế mẫu nhãn có 03 phƣơng án để lựa chọn một
phƣơng án chuẩn, đồng thời xây dựng quy chế quản lý và sử dụng nhãn hiệu tập thể,
sau đó tổ chức hội nghị thảo luận để lựa chọn mẫu nhãn hiệu tập thể, góp ý bổ sung,
hoàn chỉnh quy chế quản lý, sử dụng nhãn hiệu và trình ban hành quy chế.
Tổ chức tập huấn về sử dụng và quản lý nhãn hiệu tập thể cho các thành viên sử
dụng nhãn hiệu tập thể. Tổ chức tuyên truyền, quảng bá về nhãn hiệu; tra cứu, lập hồ
sơ đăng ký, trích xuất bản đồ vùng sản xuất; phân tích, kiểm nghiệm chất lƣợng mẫu
mật ong, đăng ký mã số mã vạch, đồng thời công bố tiêu chuẩn chất lƣợng cơ sở của
tổ chức tập thể; thiết kế mẫu chai, bao bì; sản xuất chai, bao bì. Đến nay, qua quá trình
thực hiện, sản phẩm đã đƣợc Cục Sở hữu trí tuệ, Bộ Khoa Học và Công Nghệ chấp
nhận đơn đăng ký nhãn hiệu tập thể cho sản phẩm Mật ong ruồi Nam Đông, tại Quyết
định số 58984/QĐ-SHTT ngày 28/8/2017 của Cục Sở hữu trí tuệ về việc chấp nhận
đơn hợp lệ cho nhãn hiệu “Mật ong ruồi Nam Đông”4
3. Tình hình khai thác sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông hiện nay
3.1. Thực trạng khai thác sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông
Hiện nay, Mật ong ruồi Nam Đông là một trong hai sản phẩm đƣợc chọn xây dựng
thƣơng hiệu theo chƣơng trình OCOP5, đƣợc hội đồng cấp tỉnh đánh giá 3 sao.
Với đặc điểm tự nhiên là vùng miền núi có diện tích rừng lên đến 7.000 ha rừng tự
nhiên, đây là điều kiện thuận lợi để huyện Nam Đông phát triển nghề nuôi ong lấy
3 Thái Bình (2018), Công bố thương hiệu Mật ong ruồi Nam Đông, https://baothuathienhue.vn/cong-bo-thuong-
Ý
An
(2018),
Hành
trình
xây
dựng
mật
ong
ruồi
truy
Nam
cập
Đông,
ngày
03/08/2021.
5
03/08/2021.
466
mật. Nhận thấy tiềm năng phát triển lớn, Hội Nông dân huyện Nam Đông đã xây dựng
mô hình thí điểm tại 4 hộ dân, với 40 đàn ong giống từ năm 2015. Với sản lƣợng thu
hoạch là 500kg mật, giá bán khoảng 120 triệu đồng. Đến năm 2017, Hội Nông dân
huyện tiếp tục nhân rộng ra 8 hộ nuôi, với 80 đàn, sản lƣợng đạt 800 kg mật ong6.
Mỗi chai 500ml mật ong ruồi đƣợc bán ra với giá 220 nghìn đồng. Sản phẩm đƣợc
trƣng bày và bán tại các hội chợ, chợ dân sinh và các siêu thị. Với hiệu quả kinh tế
cao, ngƣời dân từng bƣớc thoát nghèo nhờ nghề nuôi ong lấy mật. Sản phẩm mật ong
ruồi ngày càng đƣợc nhiều ngƣời tiêu dùng biết đến.
Nhằm bảo hộ đặc sản của địa phƣơng, tránh sự lạm dụng và giả mạo sản phẩm,
đƣợc sự hổ trợ của các cơ quan chuyện môn, sản phẩm Mật ong ruồi Nam Đông đã
đƣợc công nhận thƣơng hiệu. Sau thời gian hoàn thiện hồ sơ và thủ tục, ngày
02/02/2018, huyện Nam Đông đã tổ chức công bố thƣơng hiệu Mật ong Ruồi Nam
Đông. Đây là sản phẩm do Hội nông dân huyện Nam Đông đứng tên chủ nhãn hiệu tập
thể. Trên cơ sở đó, Hội nông dân huyện đã xây dựng quy chế quản lý, bảo vệ thƣơng
hiệu với 27 điều.
Nhằm nâng cao chất lƣợng đàn ong hiện có, những ngƣời nuôi ong đƣợc trang bị
các kiến thức cơ bản về quản lý, chăm sóc đàn ong, phƣơng pháp tạo chúa, chia đàn,
cách phòng trị bệnh và sinh vật hại, xây dựng một số kiểu thùng ong, làm thức ăn bổ
sung cho ong, tìm hiểu về nguồn hoa nuôi ong, cách thu hoạch, sơ chế và tiêu thụ sản
phẩm ong. Hội Nuôi ong tỉnh Thừa Thiên Huế kết hợp với Công ty ong Phƣơng Nam
tiến hành lập đề án nuôi ong và giải quyết đầu ra cho sản phẩm nuôi ong trên địa bàn
tỉnh, trong đó có huyện Nam Đông.
Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi, việc khai thác mật ong ruồi ở Nam Đông
hiện nay vẫn gặp phải một số khó khăn. Mô hình nuôi ong tại Nam Đông vẫn còn rời
rạc, chƣa đƣợc đẩy mạnh và mở rộng. Ngƣời nông dân còn bị động khi tìm đầu ra cho
sản phẩm, đặc biệt là ở thời điểm mật ong bị mất giá. Thị trƣờng mật ong còn nhiều
biến động dẫn đến những rủi ro vì không đƣợc hỗ trợ giá khi có sự biến động của thị
trƣờng, quá phụ thuộc vào bên mua.
Nghề nuôi ong ruồi phụ thuộc vào tự nhiên, thời tiết và thời vụ. Trƣờng hợp thời
tiết khắc nghiệt thì hiệu quả kinh tế từ khai thác mật ong sẽ kém đi rất nhiều. Ngoài
yếu tố tác động là thời tiết thì ong ruồi còn là loài vật rất dễ bị nhiễm bệnh và khi bị
6 Thái Bình (2018), Công bố thương hiệu Mật ong ruồi Nam Đông, https://baothuathienhue.vn/cong-bo-thuong-
467
nhiễm bệnh thì thƣờng chết hàng loạt dẫn đến số lƣợng ong suy giảm rất nhanh. Sản
lƣợng mật giảm mạnh dẫn đến việc những khó khăn cho bà con nông dân trong khai
thác và duy trì mô hình. Trong khi đó, thị trƣờng tiêu thụ lại có nhiều biến động,
không ổn định.
Sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông vẫn chƣa phổ biến trên thị trƣờng mật ong
trong nƣớc, chƣa phổ biến đến với nhiều ngƣời tiêu dùng. Việc liên kết với các doanh
nghiệp làm đầu mối tiêu thụ mật ong vẫn còn hạn chế dẫn đến khó khăn cho ngƣời
nuôi ong trong khai thác.
3.2. Nguyên nhân sản phẩm mật ong ruồi hiện nay mặc dù đã được bảo hộ về Sở
hữu trí tuệ nhưng vẫn chưa được khai thác hiệu quả
Hiện nay, sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông đã đƣợc bảo hộ nhãn hiệu tập thể, tuy
nhiên việc khai thác sản phẩm này vẫn chƣa đạt hiệu quả cao. Thƣơng hiệu mật ong
ruồi Nam Đông vẫn còn khá mới mẻ đối với ngƣời tiêu dùng trong và ngoài tỉnh.
Hiện nay, mật ong là một sản phẩm đƣợc ngƣời tiêu dùng ƣa chuộng. Mật ong ruồi
là một sản phẩm không những tốt cho sức khỏe mà còn là một loại mật ong hiếm, đặc
sản của từng vùng miền. Tình trạng mật ong kém chất lƣợng là do ngƣời nuôi ong
chạy theo doanh thu, số lƣợng dẫn đến chất lƣợng mật bị giảm sút, một số cơ sở
thƣờng pha loãng hoặc làm nhái thƣơng hiệu Mật ong ruồi Nam Đông. Chính thực
trạng hàng nhái đã làm ảnh hƣởng không nhỏ đến hình ảnh sản phẩm Mật ong ruồi
Nam Đông, dẫn đến mất lòng tin ở một bộ phận ngƣời tiêu dùng. Chƣa có các cửa
hàng về đặc sản miền núi Nam Đông để vừa quảng bá vừa là địa chỉ tin cậy cho khách
hàng khi muốn sử dụng các sản phẩm từ Nam Đông, tránh trƣờng hợp bị mua nhầm
hàng nhái, kém chất lƣợng.
Bên cạnh đó, tình trạng nhập khẩu mật ong kém chất lƣợng trái phép từ các nƣớc
lân cận sau đó trà trộn vào mật ong nội địa khiến thị trƣờng mật ong bị nhiễu loạn,
việc giám sát chất lƣợng gặp khó khăn, ngƣời tiêu dùng khó có thể lựa chọn đƣợc sản
phẩm chất lƣợng trong hàng loạt sản phẩm kém chất lƣợng.
Do mới áp dụng các mô hình nuôi ong lấy mật nên quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ,
khả năng áp dụng khoa học kĩ thuật trong việc nuôi và chăm sóc các đàn ong còn hạn
chế dẫn đến chất lƣợng mật ong ruồi không đạt theo yêu cầu của các doanh nghiệp.
Mô hình sản xuất theo các hộ gia đình với kĩ thuật nuôi khác nhau dẫn đến chất lƣợng
mật ong ruồi của mỗi hộ là khác nhau. Sản phẩm mật ong ruồi Nam Đông phần lớn
468
Tải về để xem bản đầy đủ
27 trang
3900
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Pháp luật về thương mại hóa tài sản trí tuệ và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ: Thực trạng và giải pháp", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- phap_luat_ve_thuong_mai_hoa_tai_san_tri_tue_va_bao_ve_quyen.pdf
