Tài liệu Tập huấn Bộ luật hình sự năm 2015

VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TỐI CAO

TÀI LIỆU TẬP HUẤN

BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015

Hà Nội, tháng 5/2016

* Lãnh đạo VKSNDTC duyệt tài liệu:

Đ/c Trần Công Phàn, Phó Viện trưởng VKSNDTC

* Thành viên tham gia biên soạn tài liệu:

- Đ/c Nguyễn Duy Giảng, Vụ trưởng Vụ THQCT&KSĐT án kinh tế,

VKSNDTC;

- Đ/c Nguyễn Tố Toàn, Vụ trưởng Vụ THQCT&KSĐT án an ninh,

VKSNDTC;

- Đ/c Lê Thị Tuyết Hoa, Vụ trưởng Vụ THQCT&KSĐT án trật tự xã

hội, VKSNDTC;

- Đ/c Nguyễn Minh Đức, Vụ trưởng Vụ THQCT&KSĐT án ma túy,

VKSNDTC;

- Đ/c Trương Minh Mạnh, Phó Vụ trưởng Vụ THQCT&KSĐT án tham

nhũng, chức vụ, VKSNDTC;

- Đ/c Tạ Quang Khải, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát quân sự trung

ương, VKSNDTC;

- Đ/c Lại Viết Quang, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, VKSNDTC;

- Đ/c Nguyễn Xuân Hà, Trưởng phòng Vụ Pháp chế và Quản lý khoa

học, VKSNDTC.

* Đơn vị thẩm định tài liệu:

Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học, VKSNDTC

2

I. SỰ CẦN THIẾT BAN HÀNH BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015

1. Bộ luật hình sự (BLHS) hiện hành được Quốc hội khóa X thông qua

ngày 21/12/1999 trên cơ sở kế thừa truyền thống của pháp luật hình sự Việt

Nam, phát huy thành tựu của BLHS năm 1985 (đã được sửa đổi, bổ sung vào

các năm 1989, 1991, 1992 và 1997). Sau hơn 14 năm thi hành, BLHS năm

1999 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009) đã có những tác động tích cực đối với

công tác phòng, chống tội phạm, bảo vệ và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã

hội của đất nước, góp phần tích cực vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ vững

chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, bảo vệ tốt hơn quyền con người,

quyền công dân, thể hiện trên một số điểm lớn như sau:

Thứ nhất, từ khi được ban hành vào năm 1999, BLHS đã sớm đi vào

cuộc sống và phát huy vai trò, tác dụng tích cực là công cụ sắc bén, hữu hiệu

trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Với những quy định tương đối có hệ

thống, toàn diện về các nguyên tắc xử lý, chế định chung của chính sách hình

sự, về tội phạm và hình phạt cũng như việc hình sự hóa khá nhiều hành vi

nguy hiểm cao cho xã hội, BLHS một mặt đã thể hiện được tinh thần chủ động

phòng ngừa, kiên quyết đấu tranh phòng, chống tội phạm, mặt khác tạo cơ sở

pháp lý góp phần nâng cao hiệu quả điều tra, truy tố, xét xử tội phạm, đặc biệt

là các tội xâm phạm an ninh quốc gia; xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân

phẩm, danh dự của con người; tội phạm về kinh tế, ma túy và tội phạm tham

nhũng... qua đó góp phần kiểm soát và kìm chế tình hình tội phạm, bảo đảm ổn

định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ và thúc đẩy sự phát triển

kinh tế - xã hội của đất nước.

Thứ hai, BLHS đã có nhiều quy định thể hiện tinh thần nhân đạo, chính

sách khoan hồng của Đảng và Nhà nước ta trong đấu tranh phòng, chống tội

phạm, cụ thể như quy định về khoan hồng đối với người tự thú, thành khẩn

khai báo, tố giác người đồng phạm, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt

hại đã gây ra; về các trường hợp loại trừ hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự;

về miễn trách nhiệm hình sự, miễn giảm hình phạt… Đặc biệt, BLHS đã quy

định chặt chẽ hơn các điều kiện áp dụng hình phạt tử hình; mở rộng diện đối

tượng không áp dụng, không thi hành hình phạt tử hình và thu hẹp các tội danh

có quy định hình phạt tử hình. Các quy định này đã góp phần bảo vệ tốt hơn

quyền con người, quyền công dân, nâng cao vai trò giáo dục, cảm hóa đối với

người phạm tội, đồng thời giáo dục người dân ý thức tuân thủ pháp luật, chủ

động phòng ngừa tội phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.

Thứ ba, BLHS có những quy định phù hợp với xu hướng chung của

quốc tế, tạo tiền đề quan trọng cho việc tăng cường hợp tác quốc tế trong đấu

tranh phòng, chống tội phạm, nhất là các tội phạm mang tính quốc tế, tội phạm

có tổ chức xuyên quốc gia như tội phạm về ma túy, mua bán người, rửa tiền,

khủng bố, tài trợ khủng bố; các tội phạm trong lĩnh vực công nghệ cao… qua

đó, góp phần vào việc thực hiện có hiệu quả chủ trương của Đảng và Nhà nước

ta về hội nhập quốc tế.

2. Tuy nhiên, kể từ sau khi BLHS năm 1999 được ban hành, tình hình

3

đất nước ta đã có những thay đổi to lớn về mọi mặt. Việc thực hiện đường lối,

chính sách của Đảng, Nhà nước về xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng

XHCN, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN mà nội dung cơ bản là ghi

nhận và bảo đảm thực hiện các quyền con người, quyền cơ bản của công dân;

chiến lược hoàn thiện hệ thống pháp luật, chiến lược cải cách tư pháp và chủ

động hội nhập quốc tế của Việt Nam đã mang lại những chuyển biến lớn, tích

cực về kinh tế - xã hội và đối ngoại của đất nước. Bên cạnh đó, tình hình tội

phạm nhìn chung vẫn diễn biến hết sức phức tạp với những phương thức, thủ

đoạn tinh vi, xảo quyệt. Số lượng tội phạm luôn có xu hướng gia tăng, nghiêm

trọng hơn cả về quy mô và tính chất, nhất là trong các lĩnh vực kinh tế, môi

trường. Điều này đã làm cho BLHS hiện hành trở nên bất cập không đáp ứng

được yêu cầu của thực tiễn. Mặc dù, năm 2009, Quốc hội khoá XII đã sửa đổi,

bổ sung một số điều của BLHS, nhưng do phạm vi sửa đổi chỉ giới hạn trong

một số điều, nên chưa thể khắc phục được đầy đủ, toàn diện những bất cập của

BLHS trong thực tiễn. Những bất cập, hạn chế của BLHS hiện hành được thể

hiện ở một số điểm chủ yếu như sau:

Thứ nhất, nền kinh tế thị trường định hướng định hướng XHCN của

nước ta đã có những bước phát triển quan trọng, từng bước hội nhập sâu rộng

vào nền kinh tế thế giới và đã mang lại những lợi ích to lớn, nhưng đồng thời

cũng đặt ra nhiều vấn đề cần phải giải quyết, trong đó có vấn đề đấu tranh

phòng chống tội phạm. Cùng với các luật khác trong hệ thống pháp luật nước

ta, BLHS phải thể hiện đúng vai trò là công cụ hữu hiệu để bảo vệ và thúc đẩy

sự phát triển của nền kinh tế thị trường. Tuy nhiên, BLHS hiện hành nhìn

chung vẫn là sản phẩm mang đậm dấu ấn của thời kỳ đầu của quá trình chuyển

đổi từ nền kinh tế tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định

hướng XHCN, do vậy, chưa thực sự phát huy tác dụng trong việc bảo vệ và

thúc đẩy các nhân tố tích cực của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN

phát triển một cách lành mạnh. Một số quy định của Bộ luật tỏ ra không còn

phù hợp với điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường. Mặt khác, nhiều tội

phạm mới phát sinh trong quá trình vận hành nền kinh tế chưa được kịp thời

bổ sung hoặc tuy đã được bổ sung, nhưng chưa đầy đủ, toàn diện, nhất là các

tội phạm trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh, thương mại, tài chính, ngân hàng,

thuế, bảo hiểm, chứng khoán, tội phạm trong lĩnh vực môi trường,… Những

hạn chế này đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển của nền kinh tế cũng

như hiệu quả của công tác đấu tranh phòng chống tội phạm và đòi hỏi cần phải

tiếp tục hoàn thiện BLHS để góp phần bảo vệ và thúc đẩy hơn nữa sự phát

triển của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.

Thứ hai, do ban hành từ năm 1999, nên BLHS chưa thể chế hoá được

những quan điểm, chủ trương mới của Đảng về cải cách tư pháp được thể hiện

trong Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02 tháng 01 năm 2002 của Bộ Chính trị

về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới (Nghị quyết

số 08/NQ-TW); Nghị quyết số 48/NQ-TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về

Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm

2010, định hướng đến năm 2020 (Nghị quyết số 48/NQ-TW) và Nghị quyết số

4

49/NQ-TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải

cách tư pháp đến năm 2020 (Nghị quyết số 49/NQ-TW). Trong các nghị quyết

này Đảng ta chỉ rõ cần phải “coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và

thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong

việc xử lý người phạm tội. Giảm hình phạt tù, mở rộng áp dụng hình phạt tiền,

hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm. Hạn chế áp

dụng hình phạt tử hình theo hương chỉ áp dụng đối với một số ít loại tội phạm

đặc biệt nghiêm trọng. Giảm bớt khung hình phạt tối đa quá cao trong một số

loại tội phạm. Khắc phục tình trạng hình sự hóa quan hệ kinh tế, quan hệ dân

sự và bỏ lọt tội phạm. Quy định là tội phạm đối với những hành vi nguy hiểm

cho xã hội mới xuất hiện trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, khoa học,

công nghệ và hội nhập quốc tế”. Đồng thời, “xử lý nghiêm khắc hơn đối với

những tội phạm là người có thẩm quyền trong thực thi pháp luật, những người

lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội. Người có chức vụ càng cao mà lợi

dụng chức vụ, quyền hạn phạm tội thì càng phải xử lý nghiêm khắc để làm

gương cho người khác”. Đây là những quan điểm mới của Đảng và Nhà nước

ta về chính sách hình sự mà BLHS cần phải được thể chế hóa một cách đầy đủ.

Đặc biệt, sự phát triển của Hiến pháp năm 2013 về việc ghi nhận và đảm

bảo thực hiện tốt hơn các quyền con người, quyền công dân đặt ra yêu cầu phải

tiếp tục đổi mới, hoàn thiện cả hệ thống pháp luật, trong đó có pháp luật hình

sự với tính cách là công cụ pháp lý quan trọng và sắc bén nhất trong việc bảo

đảm và bảo vệ quyền con người, quyền cơ bản của công dân. Theo đó, một

mặt, BLHS cần được sửa đổi, bổ sung theo hướng bảo đảm xử lý nghiêm các

hành vi xâm hại các quyền con người, quyền cơ bản của công dân; mặt khác

cần nghiên cứu, đề xuất sửa đổi theo hướng đề cao hiệu quả phòng ngừa và

tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội; tạo điều kiện thuận lợi để

người bị kết án tái hòa nhập cộng đồng. Thực tiễn cho thấy, vẫn còn tình trạng

quyền con người, quyền cơ bản của công dân, nhất là đối với các đối tượng

yếu thế trong xã hội vẫn chưa được tôn trọng một cách đầy đủ, toàn diện. Nhìn

chung, người dân chưa thực sự cảm thấy an toàn về môi trường sống, vẫn còn

xảy ra những vụ giết người, cướp của tàn bạo gây chấn động trong dư luận và

gây tâm lý hoang mang trong một bộ phận nhân dân; người dân chưa thực sự

yên tâm phát huy tính sáng tạo trong hoạt động sản xuất kinh doanh cũng như

tích cực, chủ động tham gia phòng, chống tội phạm và các vi phạm pháp luật.

Tình trạng ô nhiễm môi trường, mất vệ sinh an toàn thực phẩm, mất an toàn

trong lao động, trong xây dựng, trong khi tham gia giao thông đã đến mức báo

động. Đối với người bị kết án thì việc xóa án tích, nhất là đương nhiên được

xóa án tích hiện nay rất phức tạp, thủ tục rườm rà chưa tạo điều kiện thuận lợi

cho họ tái hòa nhập cộng đồng. Vì vậy, BLHS phải được tiếp tục hoàn thiện để

góp phần tạo ra một khung pháp lý đủ mạnh nhằm bảo vệ một môi trường

sống an lành cho người dân; bảo vệ tốt hơn các quyền con người, quyền tự do,

dân chủ của công dân; động viên khuyến khích mọi tầng lớp nhân dân yên tâm

tham đấu tranh phòng, chống tội phạm, phát triển kinh tế, sáng tạo khoa học.

Thứ ba, BLHS hiện hành chưa cập nhật được đầy đủ, kịp thời các hành

5

vi vi phạm có tính chất phổ biến, nguy hiểm cao cho xã hội để có biện pháp xử

lý hình sự thích đáng. Điển hình có thể kể tới các hành vi lạm dụng lao động

trẻ em; chiếm đoạt, mua bán trái phép mô tạng, các bộ phận cơ thể người; vi

phạm quy định về an toàn giao thông đường bộ; lợi dụng bán hàng đa cấp để

chiếm đoạt tiền, tài sản; các vi phạm trong các lĩnh vực ngân hàng, chứng

khoán, bảo hiểm, môi trường, công nghệ cao. Điều này chưa đáp ứng được yêu

cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Thứ tư, BLHS hiện hành được ban hành từ năm 1999 trong bối cảnh

nước ta chưa hội nhập sâu vào thế giới, nhiều điều ước quốc tế chúng ta chưa

có điều kiện gia nhập, do vậy, chưa phản ánh được những đặc điểm và yêu cầu

đấu tranh phòng, chống tội phạm trong điều kiện hội nhập quốc tế, chưa tạo cơ

sở pháp lý đầy đủ, thuận lợi cho việc hợp tác quốc tế trong đấu tranh phòng,

chống tội phạm. Ngày nay, xu thế chủ động hội nhập quốc tế đã trở thành nhu

cầu nội tại của Việt Nam. Trên thực tế, nước ta đã tham gia nhiều tổ chức quốc

tế, tổ chức khu vực và đã trở thành thành viên của nhiều điều ước quốc tế đa

phương, trong đó có các công ước về phòng chống tội phạm. Bên cạnh đó,

cùng với quá trình hội nhập quốc tế, nước ta cũng đang phải đối mặt với sự gia

tăng của các loại tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia, các tội phạm do người

nước ngoài thực hiện. Điều này, đòi hỏi phải tiếp tục sửa đổi, bổ sung BLHS

để nội luật hóa các quy định về hình sự trong các điều ước quốc tế mà nước ta

là thành viên nhằm thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ của quốc gia thành viên và

tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho việc chủ động và tăng cường hợp tác quốc tế

trong phòng, chống tội phạm, đặc biệt là các tội phạm có tổ chức xuyên quốc

gia.

Ngoài ra, BLHS hiện hành cũng còn nhiều bất cập về mặt kỹ thuật lập

pháp liên quan đến sự thống nhất giữa Phần chung và Phần các tội phạm; các

dấu hiệu định tội, định khung của nhiều tội danh; các tội ghép; cách thiết kế

khung hình phạt cũng như khoảng cách khung hình phạt của một số tội danh;

chưa có sự nhất quán trong cách phân chia các chương tội phạm... Những bất

cập này cũng ảnh hưởng lớn đến việc hướng dẫn thi hành và áp dụng các quy

định của BLHS trên thực tế.

Những hạn chế, bất cập nêu trên đã ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu lực

và hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm; chưa thực sự tạo môi

trường pháp lý thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế

của đất nước cũng như cho việc công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm các

quyền của người dân. Do đó, việc xây dựng , ban hành BLHS mới nhằm thay

thế BLHS năm 1999 là hoàn toàn đúng đắn và hết sức cần thiết.

Ngày 27/11/2015, tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XIII đã thông qua

BLHS số 100/2015/QH13 năm 2015 cùng Nghị quyết thi hành Bộ luật số

109/2015/QH13. Ngày 18/12/2015, Chủ tịch nước đã ký Lệnh số 33/2015/L-

CTN công bố Bộ luật và Nghị quyết này.

Với tinh thần sửa đổi toàn diện, BLHS 2015 gồm có 26 chương với 426

điều, được thiết kế thành 03 phần, Phần thứ nhất: Những quy định chung (gồm

12 chương, từ Điều 01 đến Điều 107); Phần thứ hai: Các tội phạm (gồm 14

6

chương, từ Điều 108 đến Điều 425); và Phần thứ ba: Điều khoản thi hành

(gồm 01 điều - Điều 426).

II. NHỮNG NỘI DUNG SỬA ĐỔI, BỔ SUNG TRONG BLHS

NĂM 2015

PHẦN THỨ NHẤT. NHỮNG QUY ĐỊNH CHUNG

CHƯƠNG I. ĐIỀU KHOẢN CƠ BẢN

Chương đầu tiên của Bộ luật hình sự (BLHS) gồm 04 điều từ Điều 1 đến

Điều 4, quy định về nhiệm vụ của Bộ luật, cơ sở của trách nhiệm hình sự,

nguyên tắc xử lý và trách nhiệm phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm.

1. Nhiệm vụ của BLHS (Điều 1)

Điều 1 của BLHS năm 2015 xác định BLHS có 05 nhiệm vụ chủ yếu:

một là, bảo vệ chủ quyền quốc gia, an ninh của đất nước; hai là, bảo vệ chế độ

xã hội chủ nghĩa, quyền con người, quyền công dân, bảo vệ quyền bình đẳng

giữa đồng bào các dân tộc; ba là, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức;

bốn là, bảo vệ trật tự pháp luật, chống mọi hành vi phạm tội; năm là, giáo dục

mọi người ý thức tuân theo pháp luật, phòng ngừa và đấu tranh chống tội

phạm.

Về cơ bản BLHS năm 2015 tiếp tục kế thừa các nhiệm vụ đã được ghi

nhận trong BLHS năm 1999. Tuy nhiên, có hai điểm quan trọng cần lưu ý

trong quy định này:

Một là, BLHS năm 2015 đã nhấn mạnh nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền

quốc gia, an ninh của đất nước và đưa lên thành nhiệm vụ đầu tiên của BLHS.

Hai là, nhiệm vụ bảo vệ quyền con người, quyền công dân được BLHS

năm 2015 đề cao và đưa lên ngay sau nhiệm vụ bảo vệ chế độ xã hội chủ

nghĩa. Điều này thể hiện rõ tinh thần, quan điểm đề cao việc bảo vệ các quyền

con người, quyền cơ bản của công dân theo tinh thần Hiến pháp năm 2013.

2. Cơ sở của trách nhiệm hình sự (Điều 2)

Một trong những điểm mới nổi bật, mang tính đột phá trong thực hiện

chính sách hình sự nước ta là BLHS năm 2015 đã bổ sung chế định trách

nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại. Điều này dẫn đến sửa đổi, bổ sung

nhiều quy định có liên quan trong BLHS, trong đó gồm quy định về cơ sở của

trách nhiệm hình sự và nguyên tắc xử lý về hình sự.

Về cơ sở trách nhiệm hình sự, Điều 2 của Bộ luật khẳng định rõ 02 vấn

đề hết sức quan trọng:

Một là, không chỉ có cá nhân mà pháp nhân thương mại cũng phải chịu

trách nhiệm hình sự;

Hai là, chỉ có pháp nhân thương mại¹đã thực hiện tội phạm theo quy

¹Điều 75 Bộ luật Dân sự năm 2015 về Pháp nhân thương mại quy định:

7

định tại Điều 76 của BLHS mới phải chịu trách nhiệm hình sự về 31 tội danh,

trong đó có 22 tội thuộc nhóm các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế và 09

tội thuộc nhóm các tội phạm về môi trường.

3. Về nguyên tắc xử lý (Điều 3)

Điều luật thiết kế thành 02 khoản: khoản 1 quy định về nguyên tắc xử lý

đối với cá nhân phạm tội; khoản 2 quy định nguyên tắc xử lý đối với pháp

nhân thương mại phạm tội. Cụ thể:

Thứ nhất, khoản 1 kế thừa 05 nguyên tắc xử lý hình sự đối với cá nhân

phạm tội của BLHS năm 1999, đồng thời, bổ sung hai điểm mới đáng lưu ý

sau đây:

Một là, bổ sung thêm đối tượng được hưởng khoan hồng, đó là người

phạm tội đầu thú (điểm d) nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn, khuyến khích

người phạm tội hợp tác với cơ quan tiến hành tố tụng;

Hai là, bổ sung quy định việc áp dụng chính sách tha tù trước hạn có

điều kiện đối với người bị phạt tù khi họ có đủ điều kiện do luật định.

Thứ hai, bổ sung mới khoản 2 quy định về 04 nguyên tắc xử lý hình sự

đối với pháp nhân thương mại phạm tội, đó là:

- Mọi hành vi phạm tội do pháp nhân thương mại thực hiện phải được

phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật. Nguyên

tắc này bảo đảm tính pháp chế trong đấu tranh phòng, chống tội phạm.

- Mọi pháp nhân thương mại phạm tội đều bình đẳng trước pháp luật,

không phân biệt hình thức sở hữu và thành phần kinh tế. Nguyên tắc này thể

hiện quan điểm bình đẳng trong việc xử lý các pháp nhân phạm tội thuộc các

thành phần kinh tế khác nhau, bảo đảm không có loại trừ, vùng cấm đối với

các doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước khi phạm tội.

- Nghiêm trị pháp nhân thương mại phạm tội dùng thủ đoạn tinh vi, có

tính chất chuyên nghiệp, cố ý gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng.

- Khoan hồng đối với pháp nhân thương mại tích cực hợp tác với cơ

quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án, tự nguyện sửa chữa

hoặc bồi thường thiệt hại gây ra, chủ động ngăn chặn hoặc khắc phục hậu quả

xảy ra.

CHƯƠNG II. HIỆU LỰC CỦA BLHS

Ngoài việc kế thừa các quy định về hiệu lực của BLHS năm 1999,

Chương này còn bổ sung nhiều nội dung mới thể hiện chủ quyền tài phán của

1. Pháp nhân thương mại là pháp nhân có mục tiêu chính là tìm kiếm lợi nhuận và lợi nhuận được chia

cho các thành viên.

2. Pháp nhân thương mại bao gồm doanh nghiệp và các tổ chức kinh tế khác.

3. Việc thành lập, hoạt động và chấm dứt pháp nhân thương mại được thực hiện theo quy định của Bộ luật

này, Luật doanh nghiệp và quy định khác của pháp luật có liên quan.

8

nước ta trên tinh thần tích cực, chủ động, phản ánh vai trò, vị trí của nước ta

trên trường quốc tế cũng như quá trình hội nhập của nước ta. Chương này gồm

03 điều (từ Điều 5 đến Điều 7) với các nội dung sửa đổi, bổ sung cơ bản như sau:

Điều 5. Hiệu lực của BLHS đối với những hành vi phạm tội trên

lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

Điều này có hai điểm mới rất quan trọng đáng chú ý:

Thứ nhất, ngoài việc kế thừa quy định tại Điều 5 của BLHS năm 1999,

BLHS năm 2015 đã bổ sung quy định: “BLHS cũng được áp dụng đối với

hành vi phạm tội hoặc hậu quả của hành vi phạm tội xảy ra trên tàu bay, tàu

biển mang quốc tịch Việt Nam hoặc tại vùng đặc quyền kinh tế, thềm lục địa

của Việt Nam”.

Điều này có nghĩa là hành vi phạm tội được thực hiện hoặc hậu quả của

nó xảy ra trên tàu bay, tàu biển mang quốc tịch Việt Nam mà tàu bay, tàu biển

đó đang ở ngoài lãnh thổ Việt Nam thì cũng được coi là thực hiện trên lãnh thổ

Việt Nam và người phạm tội bị xử lý theo quy định của BLHS này.

Tương tự như vậy, hành vi phạm tội được thực hiện tại vùng đặc quyền

kinh tế, thềm lục địa của Việt Nam hoặc ở nơi khác nhưng hậu quả xảy ra tại

vùng đặc quyền kinh tế, thềm lục địa của Việt Nam thì cũng bị xử lý theo

BLHS này.

Thứ hai, đối với vấn đề trách nhiệm hình sự của người nước ngoài phạm

tội trên lãnh thổ Việt Nam thuộc đối tượng được hưởng quyền miễn trừ ngoại

giao hoặc lãnh sự theo pháp luật Việt Nam, theo điều ước quốc tế mà Việt

Nam là thành viên hoặc theo tập quán quốc tế thì BLHS năm 1999 quy định

trong mọi trường hợp sẽ được giải quyết bằng con đường ngoại giao. Tuy

nhiên, BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung quy định này theo hướng trước hết

vấn đề trách nhiệm hình sự của những người này phải được giải quyết theo

quy định của điều ước quốc tế hoặc theo tập quán quốc tế đó vì hiện nay chúng

ta đã là thành viên của nhiều điều ước quốc tế đa phương và song phương; chỉ

trong trường hợp điều ước quốc tế đó không quy định hoặc không có tập quán

quốc tế về vấn đề đó thì mới giải quyết bằng con đường ngoại giao (thương

lượng giải quyết theo từng vụ việc, từng trường hợp cụ thể).

Điều 6. Hiệu lực của BLHS đối với những hành vi phạm tội ở ngoài

lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

Điều này có ba điểm mới quan trọng đáng chú ý:

Một là, bổ sung quy định về hiệu lực của BLHS đối với hành vi phạm

tội do pháp nhân thương mại Việt Nam thực hiện ở ngoài lãnh thổ Việt Nam;

Hai là, theo quy định của BLHS năm 1999 thì người nước ngoài phạm

tội ở ngoài lãnh thổ Việt Nam chỉ có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo

quy định của BLHS Việt Nam trong trường hợp được quy định trong các điều

ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.

BLHS năm 2015 tiếp tục kế thừa tinh thần quy định này của BLHS năm

9

1999, đồng thời, bổ sung hai trường hợp có thể áp dụng BLHS Việt Nam để xử

lý đối với hành vi phạm tội do người nước ngoài, pháp nhân thương mại nước

ngoài thực hiện ở ngoài lãnh thổ Việt Nam. Đó là: (1) khi hành vi phạm tội đó

xâm hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân Việt Nam; (2) khi hành vi

phạm tội đó xâm hại đến lợi ích của Nhà nước Việt Nam. Quy định này thể

hiện quan điểm tăng cường bảo vệ lợi ích của Nhà nước, bảo vệ công dân của

mình trong quan hệ quốc tế. Đồng thời, tạo cơ sở pháp lý cho việc hợp tác về

dẫn độ tội phạm.

Ba là, bổ sung quy định hiệu lực của BLHS đối với hành vi phạm tội

hoặc hậu quả của hành vi phạm tội xảy ra trên tàu bay, tàu biển không mang

quốc tịch Việt Nam đang ở tại biển cả hoặc tại giới hạn vùng trời nằm ngoài

lãnh thổ Việt Nam trong trường hợp điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành

viên có quy định. Quy định này tạo cơ sở pháp lý quan trọng để chúng ta thực

hiện nghĩa vụ quốc gia thành viên trong các điều ước quốc tế đa phương, tham

gia tích cực hơn trong hợp tác quốc tế để xử lý tội phạm, đặc biệt là các tội

cướp biển, bắt cóc con tin mới được bổ sung vào BLHS năm 2015.

Điều 7. Hiệu lực của BLHS về thời gian

Về cơ bản, các quy định này vẫn tiếp tục kế thừa quy định tại Điều 7 của

BLHS năm 1999, chỉ bổ sung một số điểm cụ thể liên quan đến một số quy

định mới của BLHS như: (1) điều luật hạn chế phạm vi áp dụng chế định loại

trừ trách nhiệm hình sự thì không được áp dụng đối với hành vi phạm tội đã

thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành (khoản 2); (2) điều luật

mở rộng phạm vi áp dụng chế định loại trừ trách nhiệm hình sự, tha tù trước

thời hạn có điều kiện thì được áp dụng đối với hành vi phạm tội đã thực hiện

trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành (khoản 3).

Liên quan đến hiệu lực của BLHS năm 2015 về thời gian, Nghị quyết số

109/2015/QH13 của Quốc hội về việc thi hành BLHS, đã xác định rõ hai mốc

thời gian áp dụng các quy định của Bộ luật, cụ thể là:

Thứ nhất, kể từ ngày BLHS được công bố (ngày 09/12/2015):

- Không áp dụng hình phạt tử hình khi xét xử người phạm tội mà BLHS

năm 2015 đã bỏ hình phạt tử hình cũng như không áp dụng hình phạt tử hình

đối với người đủ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử; trường hợp đã

tuyên hình phạt tử hình đối với họ nhưng chưa thi hành án, thì không thi hành

và Chánh án Tòa án nhân dân tối cao chuyển hình phạt tử hình thành hình phạt

tù chung thân.

Đối với người đã bị kết án tử hình nhưng chưa thi hành án mà có đủ các

điều kiện quy định tại điểm c khoản 3 Điều 40 của BLHS năm 2015 (người bị

kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ

động nộp lại ít nhất 3/4 tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ

quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công

lớn), thì không thi hành và Chánh án Tòa án nhân dân tối cao chuyển hình phạt

tử hình thành hình phạt tù chung thân.

10

- Không xử lý về hình sự đối với người thực hiện hành vi mà BLHS

năm 1999 quy định là tội phạm nhưng BLHS năm 2015 không quy định là tội

phạm, bao gồm: tảo hôn; báo cáo sai trong quản lý kinh tế; vi phạm quy định

về cấp văn bằng bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp; sử dụng trái phép quỹ dự

trữ bổ sung vốn điều lệ của tổ chức tín dụng; không chấp hành các quyết định

hành chính của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về việc đưa vào cơ sở giáo

dục, cơ sở chữa bệnh, quản chế hành chính. Nếu vụ án đã được khởi tố, đang

điều tra, truy tố, xét xử thì phải đình chỉ; trường hợp người bị kết án đang chấp

hành hình phạt hoặc đang được tạm đình chỉ thi hành án, thì được miễn chấp

hành phần hình phạt còn lại; trường hợp người bị kết án chưa chấp hành hình

phạt hoặc đang được hoãn thi hành án, thì được miễn chấp hành toàn bộ hình

phạt;

- Không xử lý về hình sự đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi về

tội phạm không được quy định tại khoản 2 Điều 12 và các điểm b, c khoản 2

Điều 14 của BLHS năm 2015; nếu vụ án đã được khởi tố, đang điều tra, truy

tố, xét xử thì phải đình chỉ; trong trường hợp người đó đã bị kết án và đang

chấp hành hình phạt hoặc đang được tạm đình chỉ thi hành án, thì họ được

miễn chấp hành phần hình phạt còn lại; nếu người bị kết án chưa chấp hành

hình phạt hoặc đang được hoãn thi hành án, thì được miễn chấp hành toàn bộ

hình phạt;

- Những người đã chấp hành xong hình phạt hoặc được miễn chấp hành

toàn bộ hình phạt hoặc phần hình phạt còn lại theo quy định trên thì đương

nhiên được xóa án tích.

Thứ hai, kể từ ngày BLHS có hiệu lực thi hành (ngày 01/07/2016):

- Tất cả các điều khoản của BLHS năm 2015 được áp dụng để khởi tố,

điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án đối với người thực hiện hành vi phạm

tội từ 0 giờ 00 ngày 01/7/2016.

- Các quy định sau đây có hiệu lực trở về trước: (1) quy định xóa bỏ một

tội phạm, xóa bỏ một hình phạt, một tình tiết tăng nặng; quy định hình phạt

nhẹ hơn, tình tiết giảm nhẹ mới; (2) quy định mở rộng phạm vi miễn trách

nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình phạt, xóa án tích; (3) quy định khác

có lợi cho người phạm tội (ví dụ trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự).

Theo đó, các quy định này được áp dụng đối với cả những hành vi phạm tội

xảy ra trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016 mà sau thời điểm đó mới bị phát hiện,

đang bị điều tra, truy tố, xét xử hoặc đối với người đang được xét giảm thời

hạn chấp hành hình phạt, xóa án tích.

- Các quy định sau đây không có hiệu lực trở về trước: (1) quy định về

tội phạm mới tại các điều 147, 154, 167, 187, 212, 213, 214, 215, 216, 217,

218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 230, 234, 238, 285, 291, 292, 293, 294,

297, 301, 302, 336, 348, 388, 391, 393 và 418 của BLHS năm 2015; (2) quy

định bổ sung hành vi phạm tội mới, quy định một hình phạt mới, một hình phạt

nặng hơn, một tình tiết tăng nặng mới; (3) quy định hạn chế phạm vi miễn

trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình phạt, xóa án tích; (4) quy định

11

khác không có lợi cho người phạm tội. Theo đó, các quy định này không áp

dụng đối với những hành vi phạm tội xảy ra trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016 mà

sau thời điểm đó mới bị phát hiện, đang bị điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án

hoặc đối với người đang được xét giảm thời hạn chấp hành hình phạt, xóa án

tích; trong trường hợp này, vẫn áp dụng quy định tương ứng của các văn bản

quy phạm pháp luật hình sự có hiệu lực trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016 để giải

quyết.

- Đối với những hành vi phạm tội đã có bản án, quyết định của Tòa án

đã có hiệu lực pháp luật trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016, thì không được căn cứ

vào những quy định của BLHS năm 2015 có nội dung khác so với các điều

luật đã được áp dụng khi tuyên án để kháng nghị giám đốc thẩm; trong trường

hợp kháng nghị dựa vào căn cứ khác hoặc đã kháng nghị trước ngày

01/7/2016, thì việc xét xử giám đốc thẩm phải tuân theo các quy định trên đây

về các trường hợp có hiệu lực hồi tố hoặc không có hiệu lực hồi tố.

Quy định về những trường hợp có hoặc không có hiệu lực trở về trước

trên đây cũng được áp dụng đối với các điều luật mới quy định tội được tách

ra từ các tội ghép trong BLHS năm 1999.

- Các tình tiết “gây hậu quả nghiêm trọng”, “gây hậu quả rất nghiêm

trọng”, “gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng”; “số lượng lớn”, “số lượng rất

lớn”, “số lượng đặc biệt lớn”; “thu lợi bất chính lớn”, “thu lợi bất chính rất

lớn”, “thu lợi bất chính đặc biệt lớn”; “đất có diện tích lớn”, “đất có diện tích

rất lớn”, “đất có diện tích đặc biệt lớn”; “giá trị lớn”, “giá trị rất lớn”, “giá trị

đặc biệt lớn”; “quy mô lớn” đã được áp dụng để khởi tố bị can trước 0 giờ 00

ngày 01/7/2016 thì vẫn áp dụng quy định của BLHS năm 1999 để khởi tố, điều

tra, truy tố, xét xử;

- Đối với 04 hành vi phạm tội theo BLHS năm 1999 (hoạt động phỉ -

Điều 83; đăng ký kết hôn trái pháp luật - Điều 149; kinh doanh trái phép -

Điều 159; cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả

nghiêm trọng - Điều 165), mặc dù, trong BLHS năm 2015 không còn tên các

tội danh này nhưng đây không phải là đã phi tội phạm hóa đối với các hành vi

phạm tội này, do vậy, quy định này không có hiệu lực trở về trước. Đối với các

hành vi này xảy ra trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016 mà sau thời điểm đó vụ án

đang trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử thì tiếp tục áp dụng quy định của

BLHS năm 1999 để xử lý; trường hợp vụ án đã được xét xử và đã có bản án,

quyết định của Tòa án, thì không được căn cứ vào việc BLHS năm 2015 không

quy định các tội danh này để kháng cáo, kháng nghị. Trong trường hợp người

bị kết án đang chấp hành án về các tội này đã chấp hành xong bản án thì vẫn

áp dụng quy định tương ứng của các văn bản quy phạm pháp luật hình sự có

hiệu lực trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016 để giải quyết; nếu sau thời điểm 0 giờ

00 ngày 01/7/2016 mới bị phát hiện thì không khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử

về các tội danh này mà áp dụng quy định của BLHS năm 2015 để khởi tố, điều

tra, truy tố, xét xử theo tội danh tương ứng;

- Các quy định về trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại tại

12

các điều 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 200, 203, 209, 210, 211,

213, 216, 217, 225, 226, 227, 232, 234, 235, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 245

và 246 của BLHS năm 2015 không áp dụng đối với những hành vi vi phạm

của pháp nhân thương mại xảy ra trước 0 giờ 00 ngày 01/7/2016.

CHƯƠNG III. TỘI PHẠM

Chương III của BLHS năm 2015 có 12 điều (từ Điều 8 đến Điều 19) quy

định về chế định tội phạm, bao gồm: khái niệm tội phạm; phân loại tội phạm;

cố ý phạm tội; vô ý phạm tội; tuổi chịu trách nhiệm hình sự; phạm tội do dùng

rượu, bia hoặc chất kích thích mạnh khác; chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa

đạt, tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội; đồng phạm; che giấu tội phạm;

không tố giác tội phạm. So với BLHS năm 1999, có 04 điều được giữ nguyên

(Điều 9. Cố ý phạm tội; Điều 10. Vô ý phạm tội; Điều 15. Phạm tội chưa đạt

và Điều 16. Tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội); 01 điều được bổ sung

mới (Điều 9) về phân loại tội phạm (tách khoản 2 Điều 8 của BLHS 1999) và

07 điều được sửa đổi.

Điều 8. Khái niệm tội phạm

Về cơ bản, Khoản 1 Điều 8 BLHS năm 2015 đã kế thừa khái niệm tội

phạm quy định tại Điều 8 của BLHS năm 1999, tuy nhiên, bổ sung mới hai nội

dung liên quan đến chủ thể tội phạm và khách thể mà tội phạm xâm hại, cụ

thể: (1) bổ sung chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại; (2) xác định rõ

một trong những khách thể mà tội phạm xâm hại là “quyền con người, quyền,

lợi ích hợp pháp của công dân” nhằm thể hiện tinh thần của Hiến pháp 2013 là

đề cao và bảo vệ hơn nữa quyền con người, quyền công dân.

Điều 9. Phân loại tội phạm

Điều 9 của BLHS năm 2015 quy định về vấn đề phân loại tội phạm trên

cơ sở tách Khoản 2 Điều 8 của BLHS năm 1999 và cơ bản vẫn giữ nguyên

cách phân loại tội phạm dựa trên tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi

phạm tội, nhằm thực hiện nguyên tắc phân hoá và cá thể hoá trách nhiệm hình

sự. Tuy nhiên, so với BLHS năm 1999 thì có sự khác biệt trong cách quy định

về mức cao nhất của khung hình phạt đối với mỗi loại tội.

Một là, để góp phần khắc phục bất cập, đồng thời tăng tính rõ ràng,

minh bạch, Điều 9 đã quy định rõ điểm bắt đầu để xác định mức cao nhất của

khung hình phạt đối với mỗi loại tội làm cơ sở để xác định loại tội phạm, theo

đó:

- Tội ít nghiêm trọng là tội có mức cao nhất của khung hình phạt là phạt

tiền hoặc phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù đến 03 năm;

- Tội nghiêm trọng là tội có mức cao nhất của khung hình phạt nằm

trong khoảng từ trên 03 năm đến 07 năm tù (ví dụ: 5, 6 hoặc 7 năm tù);

- Tội rất nghiêm trọng là tội có mức cao nhất của khung hình phạt nằm

trong khoảng từ trên 07 năm đến 15 năm tù (ví dụ: 10, 12 hoặc 15 năm tù).

13

- Tội đặc biệt nghiêm trọng là tội có mức cao nhất của khung hình phạt

nằm trong khoảng từ trên 15 năm đến 20 năm tù hoặc tù chung thân hoặc tử

hình.

Quy định này phân định rõ ranh giới giữa các loại tội, đồng thời, phù

hợp với cách quy định các khung hình phạt trong từng tội danh trong BLHS.

Hai là, đối với tội ít nghiêm trọng, ngoài căn cứ vào mức cao nhất của

khung hình phạt là phạt tù không quá ba (03) năm thì đối với các khung hình

phạt chỉ có quy định hình phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tiền cũng

được coi là tội phạm ít nghiêm trọng. Như vậy, đối với tội phạm mà có khung

hình phạt cao nhất là phạt tiền hoặc phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù

đến 03 năm thì đó là tội phạm ít nghiêm trọng.

Điều 12. Tuổi chịu trách nhiệm hình sự

Điều luật này có hai điểm mới quan trọng:

Thứ nhất, khoản 1 của Điều luật bên cạnh việc tiếp tục kế thừa quy định

của BLHS năm 1999: “Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình

sự về mọi tội phạm”, đã bổ sung quy định loại trừ: “trừ những tội phạm mà Bộ

luật này có quy định khác” (tức là tội phạm có chủ thể đặc biệt) để bảo đảm

tính thống nhất giữa quy định của phần chung và quy định trong phần các tội

phạm cụ thể.

Thứ hai, khoản 2 của Điều luật đã thu hẹp đáng kể phạm vi trách nhiệm

hình sự của người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi, chỉ rõ những tội danh mà các

em phải chịu trách nhiệm hình sự. Quy định này thể hiện chính sách hướng

thiện, bảo đảm lợi ích tốt nhất cho các em trên tinh thần bảo đảm yêu cầu đấu

tranh phòng, chống tội phạm trong lứa tuổi thanh thiếu niên, đồng thời, góp

phần nâng cao tính minh bạch của BLHS, qua đó nâng cao tính giáo dục,

phòng ngừa tội phạm đối với các em ở độ tuổi này.

Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự

về 29 tội danh được nêu tại khoản 2 của Điều luật², trong đó, các em phải chịu

trách nhiệm hình sự khi phạm tội rất nghiêm trọng hoặc tội đặc biệt nghiêm

trọng thuộc 26 tội danh, còn đối với 03 tội danh khác (cố ý gây thương tích

2

Khoản 2 Điều 12 BLHS quy định người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình

sự về tội giết người, tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác, tội hiếp dâm, tội hiếp dâm

người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, tội cướp tài sản, tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài

sản; về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một trong các điều sau đây:

a) Điều 143 (tội cưỡng dâm); Điều 150 (tội mua bán người); Điều 151 (tội mua bán người dưới 16 tuổi);

b) Điều 170 (tội cưỡng đoạt tài sản); Điều 171 (tội cướp giật tài sản); Điều 173 (tội trộm cắp tài sản); Điều 178 (tội

hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản);

c) Điều 248 (tội sản xuất trái phép chất ma túy); Điều 249 (tội tàng trữ trái phép chất ma túy); Điều 250 (tội vận

chuyển trái phép chất ma túy); Điều 251 (tội mua bán trái phép chất ma túy); Điều 252 (tội chiếm đoạt chất ma túy);

d) Điều 265 (tội tổ chức đua xe trái phép); Điều 266 (tội đua xe trái phép);

đ) Điều 285 (tội sản xuất, mua bán, công cụ, thiết bị, phần mềm để sử dụng vào mục đích trái pháp luật); Điều 286

(tội phát tán chương trình tin học gây hại cho hoạt động của mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều

287 (tội cản trở hoặc gây rối loạn hoạt động của mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều 289 (tội xâm

nhập trái phép vào mạng máy tính, mạng viễn thông hoặc phương tiện điện tử của người khác); Điều 290 (tội sử dụng

mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản);

e) Điều 299 (tội khủng bố); Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia);

Điều 304 (tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ

thuật quân sự).

14

hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác; hiếp dâm; bắt cóc nhằm chiếm

đoạt tài sản) thì các em phải chịu trách nhiệm hình sự kể cả trong trường hợp

phạm tội ít nghiêm trọng hoặc tội nghiêm trọng. Như vậy, riêng đối với 03 tội

danh này thì phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của người từ đủ 14 tuổi đến

dưới 16 tuổi có mở rộng hơn so với BLHS năm 1999 nhằm đáp ứng yêu cầu

của thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm người chưa thành niên.

Điều 13. Phạm tội do dùng rượu, bia hoặc chất kích thích mạnh

khác

Về cơ bản, quy định này vẫn kế thừa quy định tại Điều 14 của BLHS

năm 1999, nhưng có hai điểm mới cần chú ý:

Một là, thay cụm từ rất chung chung trong BLHS năm 1999 “phạm tội

trong tình trạng say” bằng các dấu hiệu cụ thể, mang đặc điểm pháp lý, đó là

“phạm tội trong tình trạng mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển

hành vi của mình”.

Hai là, bổ sung trường hợp phạm tội trong tình trạng mất khả năng nhận

thức hoặc khả năng điều khiển hành vi do “dùng bia”, bảo đảm phù hợp với

thực tiễn.

Điều 14. Chuẩn bị phạm tội

Về cơ bản, quy định tại khoản 1 Điều 14 của BLHS năm 2015 kế thừa

quy định tại Điều 17 của BLHS năm 1999 về chuẩn bị phạm tội, nhưng có ba

điểm mới rất quan trọng:

Thứ nhất, mở rộng nội hàm khái niệm “chuẩn bị phạm tội” bao gồm cả

hành vi “thành lập, tham gia nhóm tội phạm”; đồng thời bổ sung quy định loại

trừ đối với các trường hợp mà hành vi chuẩn bị phạm tội cấu thành một tội

phạm cụ thể quy định tại Điều 109 (tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền

nhân dân), điểm a khoản 2 Điều 113 (tội khủng bố nhằm chống chính quyền

nhân dân) và điểm a khoản 2 Điều 299 (tội khủng bố) của BLHS.

Thứ hai, thu hẹp đáng kể phạm vi xử lý hình sự đối với người có hành vi

chuẩn bị phạm tội, quy định rõ 24 tội danh thuộc 04 nhóm tội phạm (các tội

xâm phạm an ninh quốc gia; các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự,

nhân phẩm con người; các tội xâm phạm sở hữu và các tội xâm phạm an toàn

công cộng)³người có hành vi chuẩn bị phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự.

Đây là một điểm mới của chế định chuẩn bị phạm tội trong Bộ luật. Trên cơ sở

3

Theo khoản 2 Điều 14 thì người chuẩn bị phạm một trong các tội sau đây thì phải chịu trách nhiệm hình sự:

- Điều 108 (tội phản bội Tổ quốc); Điều 109 (tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân); Điều 110 (tội gián

điệp); Điều 111 (tội xâm phạm an ninh lãnh thổ); Điều 112 (tội bạo loạn); Điều 113 (tội khủng bố nhằm chống chính

quyền nhân dân); Điều 114 (tội phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); Điều

117 (tội làm, tàng trữ, phát tán hoặc tuyên truyền thông tin, tài liệu, vật phẩm nhằm chống Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ

nghĩa Việt Nam); Điều 118 (tội phá rối an ninh); Điều 119 (tội chống phá trại giam); Điều 120 (tội tổ chức, cưỡng ép, xúi

giục người khác trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân); Điều 121 (tội trốn đi

nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân);

- Điều 123 (tội giết người); Điều 134 (tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác);

- Điều 168 (tội cướp tài sản); Điều 169 (tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản);

- Điều 299 (tội khủng bố); Điều 300 (tội tài trợ khủng bố); Điều 301 (tội bắt cóc con tin); Điều 302 (tội cướp biển);

Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia); Điều 324 (tội rửa tiền).

15

quy định này, lần đầu tiên, BLHS năm 2015 đã quy định một khung hình phạt

riêng đối với trường hợp chuẩn bị phạm tội ngay trong từng điều luật quy định

về các tội danh cụ thể.

Thứ ba, khoản 3 quy định riêng đối với người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi

chỉ phải trách nhiệm hình sự về hành vi chuẩn bị phạm tội đối với 04 tội danh:

(1) giết người; (2) cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của

người khác; (3) cướp tài sản; (4) bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản. Bởi đây là

những tội đặc biệt nguy hiểm, có tính bạo lực cao, xâm hại trực tiếp đến tính

mạng, sức khỏe của con người, cần được quy định để phòng ngừa, xử lý, ngăn

chặn sớm trước khi có thể xảy ra trên thực tế.

Điều 17. Đồng phạm

Về cơ bản, Điều luật kế thừa hoàn toàn quy định về đồng phạm tại Điều

20 của BLHS 1999, đồng thời, bổ sung quy định mới “Người đồng phạm

không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi vượt quá của người thực

hành” (khoản 4).

Người đồng phạm bao gồm: người tổ chức, người xúi giục, người giúp

sức và người thực hành. Trong đó, Người tổ chức là người chủ mưu, cầm đầu,

chỉ huy việc thực hiện tội phạm. Trong một vụ án có đồng phạm, người tổ

chức và người thực hành thường có sự bàn bạc, phân công vai trò thực hiện

các hành vi phạm tội. Tuy nhiên, trong thực tiễn cho thấy, đôi khi người thực

hành lại có hành vi vượt quá, không thực hiện đúng như những gì đã bàn với

đồng phạm trước đó. Nếu buộc những người đồng phạm còn lại phải chịu trách

nhiệm hình sự về hành vi vượt quá này thì có nghĩa buộc họ phải chịu trách

nhiệm về những cái mà họ không biết, không có lỗi. Vì vậy, để bảo đảm việc

xử lý đúng tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi, vai trò của đồng phạm

trong vụ án, BLHS năm 2015 quy định trong trường hợp này phải loại trừ trách

nhiệm cho đồng phạm.

Điều 18. Che giấu tội phạm

Điểm mới của điều luật này là đã bổ sung thêm khoản 2 quy định về

việc loại trừ trách nhiệm hình sự đối với người có hành vi che giấu tội phạm là

ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc chồng của người phạm

tội, trừ trường hợp che giấu các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội

đặc biệt nghiêm trọng khác quy định tại Điều 389 của BLHS.

Về nguyên tắc: ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc

chồng mà che giấu tội phạm cho nhau thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.

Trong trường hợp tội đã phạm là một trong các tội xâm phạm an ninh quốc gia

quy định tại Chương XIII hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng khác quy định tại

Điều 389 của BLHS thì những người này mới phải chịu trách nhiệm hình sự.

Quy định mới này hết sức nhân đạo, thể hiện rõ tính nhân văn, phù hợp

truyền thống đạo lý gia đình của người Việt Nam, bởi thông thường những

người thân trong gia đình luôn có tình cảm, có tâm lý giấu diếm, bao che hành

vi sai phạm của những người ruột thịt, người vợ, người chồng của mình, không

16

muốn người thân của mình phải rơi vào vòng lao lý.

Điều 19. Không tố giác tội phạm

Bên cạnh việc tiếp tục kế thừa quy định của BLHS năm 1999 về không

tố giác tội phạm, khoản 3 Điều 19 của BLHS năm 2015 bổ sung quy định về

trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự đối với người bào chữa trong trường

hợp không tố giác tội phạm. Về nguyên tắc, người bào chữa không phải chịu

trách nhiệm hình sự trong trường hợp không tố giác tội phạm do chính người

mà mình bào chữa đã thực hiện hoặc đã tham gia thực hiện mà mình biết được

khi thực hiện nhiệm vụ bào chữa; trừ trường hợp không tố giác các tội xâm

phạm an ninh quốc gia quy định tại Chương XIII hoặc tội phạm đặc biệt

nghiêm trọng khác quy định tại Điều 389 của BLHS.

Quy định này phù hợp Quy tắc mẫu đạo đức nghề nghiệp luật sư và

cũng trên cơ sở tham khảo kinh nghiệm nước ngoài. Việc bổ sung quy định

này không chỉ bảo đảm tính thống nhất trong hệ thống pháp luật, đồng thời,

phù hợp với Tuyên bố các nguyên tắc cơ bản về vai trò của Luật sư năm 1999

được thông qua tại Hội nghị lần thứ 8 về phòng chống tội phạm và xử lý người

phạm tội của Liên Hợp Quốc tại La Habana, Cuba⁴mà Việt Nam đã tham gia.

CHƯƠNG IV. NHỮNG TRƯỜNG HỢP LOẠI TRỪ TRÁCH

NHIỆM HÌNH SỰ

Chương IV. Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự gồm có 07

điều (từ Điều 20 đến Điều 26) quy định về các vấn đề: (1) sự kiện bất ngờ

(Điều 20); (2) tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự (Điều 21); (3)

phòng vệ chính đáng (Điều 22); (4) tình thế cấp thiết (Điều 23); (5) gây thiệt

hại trong khi bắt giữ người phạm tội (Điều 24); (6) rủi ro trong nghiên cứu, thí

nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ (Điều 25); (7) thi

hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên (Điều 26). Trong đó, bổ

sung quy định 03 trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự mới và sửa đổi một

số nội dung đối với các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự mà BLHS năm

1999 đã quy định.

Thứ nhất, về trường hợp phòng vệ chính đáng (Điều 22) và tình thế cấp

thiết (Điều 23) có đảo cụm từ “vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của

mình, của người khác” lên trước cụm từ “lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ

chức” trong trường hợp phòng vệ chính đáng. Cũng tương tự như trên, cụm từ

“vì muốn tránh gây thiệt hại cho quyền, lợi ích hợp pháp của mình, của người

khác” lên trước cụm từ “lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức” trong

trường hợp tình thế cấp thiết. Việc đảo vị trí của quyền hoặc lợi ích chính đáng

(quyền hoặc lợi ích hợp pháp) của con người, của công dân lên trước lợi ích

4

Điểm c, Điều 16 của Tuyên bố các nguyên tắc cơ bản về vai trò của luật sư năm 1990 quy định “Các

quốc gia phải bảo đảm luật sư không bị truy tố, hoặc bị đe dọa truy tố hình sự hay chịu bất kỳ chế tài hành

chính, kinh tế hoặc chế tài khác về bất cứ hành vi nào được thực hiện phù hợp với những nhiệm vụ, tiêu chuẩn

và đạo đức nghề nghiệp đã được công nhận”.

17

của Nhà nước, cơ quan, tổ chức là phù hợp với tinh thần Hiến pháp năm 2013,

ưu tiên bảo vệ quyền con người, quyền công dân – “Ở nước Cộng hòa xã hội

chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân

sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo

Hiến pháp và pháp luật” (Điều 14 Hiến pháp).

Thứ hai, ba trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự mới được bổ sung

vào Chương này đó là: (1) gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm tội; (2)

rủi ro trong nghiên cứu khoa học, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ

thuật và công nghệ; (3) thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp

trên (các Điều 24, 25, 26).

Điều 24. Gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm tội

Thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm cho thấy, mặc dù

các cơ quan chức năng có nhiều cố gắng trong đấu tranh phòng, chống tội

phạm, kiềm chế sự gia tăng của tội phạm, giữ vững ổn định chính trị, trật tự an

toàn xã hội, song tình hình tội phạm vẫn diễn biến phức tạp, có nơi, có lúc xảy

ra rất nghiêm trọng. Một trong những nguyên nhân của tình trạng tội phạm và

vi phạm pháp luật gia tăng hiện nay là do ý thức pháp luật và đấu tranh phòng,

chống tội phạm của quần chúng nhân dân còn chưa cao, chưa tạo được phong

trào quần chúng đấu tranh chống tội phạm sâu rộng trong xã hội⁵. Những hạn

chế, vướng mắc trong đấu tranh phòng, chống tội phạm chính là thiếu cơ chế

động viên, tạo điều kiện về mặt pháp lý để công nhận thực hiện nghĩa vụ của

mình được pháp luật quy định. Điều 4 của BLHS năm 1999 quy định: “Mọi

công dân có nghĩa vụ tích cực tham gia đấu tranh phòng ngừa và chống tội

phạm”. Do đó, một trong những quan điểm chỉ đạo xây dựng BLHS đã được

xác định đó là “tạo cơ chế hữu hiệu để bảo vệ chế độ, bảo vệ quyền con người,

quyền công dân, lợi ích của nhà nước và tổ chức, góp phần bảo vệ trật tự, an

toàn xã hội”, “bổ sung những quy định mới để giải quyết vướng mắc, bấp cập

đang đặt ra trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và đổi mới nhận

thức về chính sách hình sự… bảo đảm các quy định của BLHS không chỉ là cơ

sở pháp lý để các cơ quan chức năng đấu tranh trấn áp tội phạm mà còn là cơ

sở pháp lý để mọi người dân tự bảo vệ mình, bảo vệ lợi ích của nhà nước, của

xã hội, khuyến khích mọi người dân chủ động, tích cực đấu tranh phòng,

chống tội phạm”⁶.

Thực tế cho thấy có nhiều trường hợp để bắt giữ tội phạm thì người bắt

giữ buộc phải dùng vũ lực cần thiết để khống chế và tất yếu dẫn đến gây thiệt

hại cho người bị bắt giữ. Tuy nhiên, BLHS năm 1999 chưa có quy định cụ thể

loại trừ trách nhiệm hình sự trong các trường hợp này, chưa tạo được cơ chế

hữu hiệu, tích cực cho việc đấu tranh ngăn chặn và chống tội phạm. Để giải

quyết vấn đề này, tạo điều kiện cho người, cơ quan có trách nhiệm đấu tranh

trấn áp tội phạm cũng như mọi người dân yên tâm khi thực hiện nghĩa vụ tham

gia chống tội phạm, BLHS đã bổ sung mới chế định gây thiệt hại trong khi bắt

⁵Báo cáo số 35/BC-BTP ngày 12/02/2015 tổng kết thực tiễn thi hành BLHS.

⁶Tờ trình UBTVQH về dự án BLHS (sửa đổi) số 126/TTr-CP ngày 27/03/2015.

18

giữ người phạm tội, trong đó quy định rõ: hành vi của người để bắt giữ người

thực hiện hành vi phạm tội mà không còn cách nào khác là buộc phải sử dụng

vũ lực cần thiết gây thiệt hại cho người bị bắt giữ thì không phải là tội phạm.

Đồng thời quy định rõ: Trường hợp gây thiệt hại do sử dụng vũ lực rõ ràng

vượt quá mức cần thiết, thì người gây thiệt hại phải chịu trách nhiệm hình sự,

bảo đảm loại trừ và xử lý hình sự đúng đắn, chính xác các hành vi gây nguy

hiểm cho xã hội. Việc bổ sung quy định như vậy là hợp lý, phù hợp với tình

hình thực tiễn, đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Điều 25. Rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa

học, kỹ thuật và công nghệ

Một trong những định hướng lớn được quán triệt trong xây dựng BLHS

2015 đó là tạo các quy phạm pháp lý hình sự góp phần bảo vệ và thúc đẩy nền

kinh tế thị trường phát triển, mà muốn vậy thì việc áp dụng các thành tựu khoa

học, kỹ thuật và công nghệ tiên tiến có vai trò rất quan trọng. Mặt khác, công

cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đòi hỏi sự năng động, sáng tạo

trong sản xuất, trong nghiên cứu, thử nghiệm, dám nghĩ, dám làm vì lợi ích

của xã hội. Trong quá trình đó sẽ không tránh khỏi những trường hợp rủi ro

gây thiệt hại về người và tài sản và trên thực tế đã xảy ra không ít trường hợp

rủi ro như vậy, ví dụ: với tinh thần dám nghĩ, dám làm, phát huy tính năng

động, sáng tạo, tập thể kỹ sư nhà máy xi măng đã quyết định áp dụng công

nghệ lò ngang thay cho lò đứng, vì lò ngang có nhiều ưu điểm hơn năng suất

cao, tiết kiệm năng lượng tiêu hao… Trong quá trình tiến hành đã cập nhập

kiến thức và công nghệ tiên tiến, vận hành thử nhiều lần và nhận được kết quả

tốt. Tuy nhiên, khi đưa vào vận hành chính thức thì sự cố đã xảy ra, lò nổ, gây

thiệt hại về người và tài sản. Sau khi sự cố xảy ra, cũng có người ủng hộ việc

làm này, song cũng có người phản đối, thậm chí đề nghị truy cứu trách nhiệm

hình sự.

Việc BLHS năm 2015 bổ sung quy định loại trừ trách nhiệm hình sự đối

với trường hợp rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học,

kỹ thuật và công nghệ có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển kinh tế tri

thức, thúc đẩy nền kinh tế thị trường phát triển. Quy định này là bảo đảm chắc

chắn cho những ý tưởng mới, sáng tạo, cải tiến kỹ thuật và công nghệ, động

viên các nhà khoa học nghiên cứu, ứng dụng thành tựu khoa học, kỹ thuật tiên

tiến vì sự phồn vinh của đất nước.

Theo quy định tại Điều 25 thì hành vi gây thiệt hại trong khi thực hiện

việc nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ

chỉ được coi là rủi ro và người gây ra rủi ro đó không phải chịu trách nhiệm

hình sự nếu đã tuân thủ đúng quy trình, quy phạm và đã áp dụng đầy đủ các

biện pháp đề phòng. Đồng thời quy định rõ trường hợp không áp dụng đúng

quy trình, quy phạm, không áp dụng đầy đủ các biện pháp phòng ngừa hậu quả

có thể xảy ra, gây thiệt hại cho xã hội thì người thực hiện hành vi này vẫn phải

chịu trách nhiệm hình sự, nhằm ngăn chặn những việc làm bừa, làm ẩu nhưng

viện lý do nghiên cứu khoa học, thử nghiệm… để trốn tránh trách nhiệm.

19

Điều 26. Thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên

Điều 26 BLHS quy định: “Người thực hiện hành vi gây thiệt hại trong

khi thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên trong lực lượng

vũ trang nhân dân để thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an ninh nếu đã thực

hiện đầy đủ quy trình báo cáo người ra mệnh lệnh nhưng người ra mệnh lệnh

vẫn yêu cầu chấp hành mệnh lệnh đó, thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.

Trong trường hợp này người ra mệnh lệnh phải chịu trách nhiệm hình sự”.

Theo quy định này thì người thực hiện hành vi gây thiệt hại trong khi thi

hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên không phải chịu trách

nhiệm hình sự khi có đủ ba điều kiện sau đây:

Một là, mệnh lệnh phải là của người chỉ huy hoặc của cấp trên trong lực

lượng vũ trang nhân dân (quân đội nhân dân và công an nhân dân). Nguyên tắc

đặc thù trong lực lượng vũ trang nhân dân là “quân lệnh như sơn”, cấp dưới

phải phục tùng cấp trên. Điều 26 Luật Sỹ quan quân đội nhân dân Việt Nam

năm 1999 quy định về nghĩa vụ của sỹ quan là phải tuyệt đối phục tùng tổ

chức, phục tùng chỉ huy, nghiêm chỉnh chấp hành điều lệnh, điều lệ… Điều 30

của Luật Công an nhân dân năm 2014 quy định về nghĩa vụ, trách nhiệm của

sỹ quan, hạ sỹ quan, chiến sỹ công an nhân dân là phải nghiêm chỉnh chấp

hành chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước,

điều lệnh Công an nhân dân, chỉ thị, mệnh lệnh của cấp trên.

Hai là, việc thi hành mệnh lệnh đó là để thực hiện nhiệm vụ quốc

phòng, an ninh. Trong quá trình soạn thảo cũng có ý kiến đề nghị đưa thêm cả

nhiệm vụ phòng, chống tội phạm. Tuy nhiên, nếu mở như vậy thì quá rộng, dễ

bị lạm dụng, gây ảnh hưởng đến quyền con người, quyền công dân, nhất là

trong thực tiễn thực hiện các hoạt động tư pháp, như: viện cớ thi hành mệnh

lệnh của cấp trên mà thực hiện hành vi bức cung, nhục hình nghi can để lấy lời

khai... do vậy, việc mở rộng hơn đã không được chấp thuận. Trên tinh thần đó,

Điều 26 đã giới hạn chỉ trong phạm vi thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an

ninh.

Ba là, người thi hành mệnh lệnh đã thực hiện đầy đủ quy trình báo cáo

người ra mệnh lệnh nhưng người ra mệnh lệnh vẫn yêu cầu chấp hành mệnh

lệnh đó.

Đồng thời, Điều 26 cũng quy định không loại trừ trách nhiệm hình sự

đối với người chấp hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc cấp trên trong lực

lực vũ trang nhân dân mà phạm tội phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm

lược (khoản 2 Điều 421); tội chống loài người (khoản 2 Điều 422) và tội phạm

chiến tranh (khoản 2 Điều 423).

CHƯƠNG V. THỜI HIỆU TRUY CỨU TRÁCH NHIỆM HÌNH

SỰ, MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ

Chương V gồm có 3 điều quy định về hai vấn đề: một là, thời hiệu truy

cứu trách nhiệm hình sự (các điều 27, 28); hai là, căn cứ miễn trách nhiệm

20