Tài liệu Các phương pháp sáng tạo (Phần 1)

“Cuộc đời của mỗi người là chuỗi các vấn đề cần giải quyết, chuỗi

các quyết định cần phải ra. Mỗi người cần giải quyết tốt các vấn đề

và ra các quyết định đúng”.

“Cuộc đời của mỗi người là quá trình liên tục biến đổi thông tin

thành tri thức và tri thức đã biết thành tri thức mới”.

“Cuộc đời của mỗi người phải là chuỗi những sáng tạo và đổi mới

hoàn toàn”.

Phương pháp luận sáng tạo và đổi mới xây dựng và trang bị loại

tư duy:

hành động giải quyết các mâu thuẫn để đưa các hệ liên

quan phát triển theo các quy luật phát triển hệ thống

“ Nhìn xa, trông rộng, xem xé t toàn diện, thấy và

”

.

L

Ờ

I N

SÁNG TẠO

AN

Ó

I

À

Đ

Ầ

U CỦA

ỔI M

INNO ATION)

B

Ộ

SÁCH

“

V

Đ

Ớ

I

”

(CR ATIV ITY

E

D

V

Phương pháp luận sáng tạo và đổi mới (viết tắt là PPLSTVĐM,

tiếng Anh là Creativity and Innovation Methodologies) là phần ứng

dụng của Khoa học về sáng tạo (Sáng tạo học, tên cổ điển –

Heuristics, tên hiện đại – Creatology), gồm hệ thống các phương

pháp và các kỹ năng cụ thể giúp nâng cao năng suất và hiệu quả, về

lâu dài tiến tới điều khiển tư duy sáng tạo (quá trình suy nghĩ giải

quyết vấn đề và ra quyết định) của người sử dụng.

Suốt cuộc đời, mỗi người chúng ta dùng suy nghĩ rất nhiều, nếu

không nói là hàng ngày. Từ việc trả lời những câu hỏi bình thường

như “Hôm nay ăn gì? mặc gì? làm gì? mua gì? xem gì? đi đâu? ...”

đến làm các bài tập thầy, cô cho khi đi học; chọn ngành nghề đào tạo;

lo sức khỏe, việc làm, thu nhập, hôn nhân, nhà ở; giải quyết các vấn

đề nảy sinh trong công việc, trong quan hệ xã hội, gia đình, nuôi dạy

con cái..., tất tần tật đều đòi hỏi phải suy nghĩ và chắc rằng ai cũng

muốn mình suy nghĩ tốt, ra những quyết định đúng để “đời là bể

khổ” trở thành “bể sướng”.

Chúng ta tuy được đào tạo và làm những nghề khác nhau nhưng

có lẽ có một nghề chung, giữ nguyên suốt cuộc đời, cần cho tất cả

mọi người. Đó là “nghề” suy nghĩ và hành động giải quyết các vấn đề

gặp phải trong suốt cuộc đời nhằm thỏa mãn các nhu cầu chính đáng

của cá nhân mình, đồng thời thỏa mãn các nhu cầu để xã hội tồn tại

và phát triển. Nhìn dưới góc độ này, PPLSTVĐM giúp trang bị loại

nghề chung nói trên, bổ sung cho giáo dục, đào tạo hiện nay, chủ

yếu, chỉ đào tạo các nhà chuyên môn. Nhà chuyên môn có thể giải

quyết tốt các vấn đề chuyên môn nhưng nhiều khi không giải quyết

tốt các vấn đề ngoài chuyên môn, do vậy, không thực sự hạnh phúc

như ý.

Các nghiên cứu cho thấy, phần lớn mọi người thường suy nghĩ

một cách tự nhiên như đi lại, ăn uống, hít thở mà ít khi suy nghĩ về

chính suy nghĩ của mình, xem nó hoạt động ra sao để cải tiến, làm

suy nghĩ của mình trở nên tốt hơn, như người ta thường chú ý cải

tiến các dụng cụ, máy móc dùng trong sinh hoạt và công việc. Cách

suy nghĩ tự nhiên nói trên có năng suất, hiệu quả rất thấp và nhiều

khi trả giá đắt cho các quyết định sai. Nói một cách nôm na, cách suy

nghĩ tự nhiên ứng với việc lao động bằng xẻng thì PPLSTVĐM là

máy xúc với năng suất và hiệu quả cao hơn nhiều. Nếu xem bộ não

của mỗi người là máy tính tinh xảo – đỉnh cao tiến hóa và phát triển

của tự nhiên thì phần mềm (cách suy nghĩ) tự nhiên đi kèm với nó

chỉ khai thác một phần rất nhỏ tiềm năng của bộ não. PPLSTVĐM là

phần mềm tiên tiến giúp máy tính – bộ não hoạt động tốt hơn nhiều.

Nếu như cần “học ăn, học nói, học gói, học mở” thì “học suy nghĩ”

cũng cần thiết cho tất cả mọi người.

PPLSTVĐM dạy và học được như các môn học truyền thống:

Toán, lý, hóa, sinh, tin học, quản trị kinh doanh... Trên thế giới,

nhiều trường và công ty đã bắt đầu từ lâu và đang làm điều đó một

cách bình thường. Dưới đây là vài thông tin về PPLSTVĐM trên thế

giới và ở nước ta.

Từ những năm 1950, ở Mỹ và Liên Xô đã có những lớp học dạy

thử nghiệm PPLSTVĐM. Dưới ảnh hưởng của A.F. Osborn, phó chủ

tịch công ty quảng cáo BBD & O và là tác giả của phương pháp não

công (Brainstorming) nổi tiếng, Trung tâm nghiên cứu sáng tạo

(Center for Studies in Creativity) được thành lập năm 1967 tại Đại

học Buffalo, bang New York. Năm 1974, Trung tâm nói trên bắt đầu

đào tạo cử nhân khoa học và năm 1975 – thạc sỹ khoa học về sáng

tạo và đổi mới (BS, MS in Creativity and Innovation).

Ở Liên Xô, G.S. Altshuller, nhà sáng chế, nhà văn viết truyện khoa

học viễn tưởng và là tác giả của Lý thuyết giải các bài toán sáng chế

(viết tắt theo tiếng Nga và chuyển sang ký tự Latinh – TRIZ) cộng tác

với “Hiệp hội toàn liên bang các nhà sáng chế và hợp lý hóa” (VOIR)

thành lập Phòng thí nghiệm các phương pháp sáng chế năm 1968 và

Học viện công cộng về sáng tạo sáng chế (Public Institute of

Inventive Creativity) năm 1971. Người viết, lúc đó đang học ngành

vật lý bán dẫn thực nghiệm tại Liên Xô, có may mắn học thêm được

khóa đầu tiên của Học viện sáng tạo nói trên, dưới sự hướng dẫn

trực tiếp của thầy G.S. Altshuller.

Chịu ấn tượng rất sâu sắc do những ích lợi PPLSTVĐM đem lại

cho cá nhân mình, bản thân lại mong muốn chia sẻ những gì học

được với mọi người, cùng với sự khuyến khích của thầy G.S.

Altshuller, năm 1977 người viết đã tổ chức dạy dưới dạng ngoại khóa

cho sinh viên các khoa tự nhiên thuộc Đại học tổng hợp TpHCM

(nay là Trường đại học khoa học tự nhiên, Đại học quốc gia

TpHCM). Những khóa PPLSTVĐM tiếp theo là kết quả của sự cộng

tác giữa người viết và Câu lạc bộ thanh niên (nay là Nhà văn hóa

thanh niên TpHCM), Ủy ban khoa học và kỹ thuật TpHCM (nay là Sở

khoa học và công nghệ TpHCM)... Năm 1991, được sự chấp thuận

của lãnh đạo Đại học tổng hợp TpHCM, Trung tâm Sáng tạo Khoa

học – kỹ thuật (TSK) hoạt động theo nguyên tắc tự trang trải ra đời

và trở thành cơ sở chính thức đầu tiên ở nước ta giảng dạy, đào tạo

và nghiên cứu PPLSTVĐM.

Đến nay đã có vài chục ngàn người với nghề nghiệp khác nhau

thuộc mọi thành phần kinh tế, xã hội, từ Hà Nội đến Cà Mau tham

dự các khóa học từng phần hoặc đầy đủ chương trình 120 tiết của

TSK dành đào tạo những người sử dụng PPLSTVĐM.

TSK cũng tích cực tham gia các hoạt động quốc tế như công bố

các công trình nghiên cứu khoa học dưới dạng các báo cáo, báo cáo

chính (keynotes) tại các hội nghị, các bài báo đăng trong các tạp chí

chuyên ngành và giảng dạy PPLSTVĐM cho các cán bộ quản lý, giảng

dạy, nghiên cứu ở nước ngoài theo lời mời.

Năm 2000, tại Mỹ, nhà xuất bản Kendall/Hunt Publishing

Company xuất bản quyển sách “Facilitative Leadership: Making a

Difference with Creative Problem Solving” (Tạm dịch là “Lãnh đạo

hỗ trợ: Tạo sự khác biệt nhờ giải quyết vấn đề một cách sáng tạo”)

do tiến sỹ Scott G. Isaksen làm chủ biên. Ở các trang 219, 220, dưới

tiêu đề Các tổ chức sáng tạo (Creativity Organizations) có đăng

danh sách đại biểu các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực sáng tạo và

đổi mới trên thế giới. Trong 17 tổ chức được nêu tên, TSK là tổ chức

duy nhất ở châu Á.

Bộ sách “Sáng tạo và đổi mới” gồm những quyển sách trình bày

tương đối chi tiết và hệ thống dựa theo giáo trình môn học dành đào

tạo những người sử dụng PPLSTVĐM, được các giảng viên của

Trung tâm Sáng tạo Khoa học – kỹ thuật (TSK) dạy ở nước ta trong

các lớp do TSK mở và theo lời mời của các cơ quan, trường học, tổ

chức, công ty. Những quyển sách này được biên soạn nhằm phục vụ

đông đảo bạn đọc muốn tìm hiểu môn học PPLSTVĐM trong khi

chưa có điều kiện đến lớp học và các cựu học viên muốn có thêm các

tài liệu giúp nhớ lại để áp dụng các kiến thức đã học tốt hơn.

PPLSTVĐM, tương tự như các môn học đòi hỏi thực hành và

luyện tập nhiều như thể thao chẳng hạn, rất cần sự tương tác trực

tiếp giữa các huấn luyện viên và học viên mà đọc sách không thôi

chắc chắn còn chưa đủ. Tuy đây không phải là những quyển sách tự

học để sử dụng PPLSTVĐM, lại càng không phải để trở thành cán bộ

giảng dạy, nghiên cứu, người viết không loại trừ, có những bạn đọc

với các nỗ lực của riêng mình có thể rút ra và áp dụng thành công

nhiều điều từ sách vào cuộc sống và công việc. Người viết cũng rất hy

vọng có nhiều bạn đọc như vậy.

Các quyển sách của bộ sách “Sáng tạo và đổi mới” không chỉ

trình bày hệ thống các phương pháp và các kỹ năng cụ thể dùng để

sáng tạo và đổi mới mà còn có những phần được biên soạn nhằm tác

động tốt lên nhận thức, quan niệm, thái độ và xúc cảm của bạn đọc,

là những yếu tố rất cần thiết thúc đẩy những hành động áp dụng

PPLSTVĐM vào cuộc sống, công việc. Nói cách khác, PPLSTVĐM

còn góp phần hình thành, xây dựng, củng cố và phát triển những

phẩm chất của nhân cách sáng tạo ở người học.

Dự kiến, bộ sách “Sáng tạo và đổi mới” sẽ gồm những quyển

sách trình bày từ đơn giản đến phức tạp, từ những kiến thức cơ sở

đến những kiến thức ứng dụng của PPLSTVĐM với các tên sách sau:

1. Giới thiệu: Phương pháp luận sáng tạo và đổi mới.

2. Thế giới bên trong con người sáng tạo.

3. Tư duy lôgích, biện chứng và hệ thống.

4. Các thủ thuật (nguyên tắc) sáng tạo cơ bản (1).

5. Các thủ thuật (nguyên tắc) sáng tạo cơ bản (2).

6. Các phương pháp sáng tạo.

7. Các quy luật phát triển hệ thống.

8. Hệ thống các chuẩn dùng để giải các bài toán sáng chế.

9. Algôrit (Algorithm) giải các bài toán sáng chế (ARIZ).

10. Phương pháp luận sáng tạo và đổi mới: Những điều muốn nói

thêm.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, xã hội loài người trong quá trình

phát triển trải qua bốn thời đại hay nền văn minh (làn sóng phát

triển): Nông nghiệp, công nghiệp, thông tin và tri thức. Nền văn

minh nông nghiệp chấm dứt thời kỳ săn bắn, hái lượm, du cư bằng

việc định cư, trồng trọt và chăn nuôi, sử dụng các công cụ lao động

còn thủ công. Nền văn minh công nghiệp cho thấy, mọi người lao

động bằng các máy móc hoạt động bằng năng lượng ngoài cơ bắp,

giúp tăng sức mạnh và nối dài đôi tay của con người. Ở thời đại

thông tin, máy tính, các mạng lưới thông tin giúp tăng sức mạnh, nối

dài các bộ phận thu, phát thông tin trên cơ thể người như các giác

quan, tiếng nói, chữ viết... và một số hoạt động lôgích của bộ não.

Nhờ công nghệ thông tin, thông tin trở nên truyền, biến đổi nhanh,

nhiều, lưu trữ gọn, truy cập dễ dàng. Tuy nhiên, trừ loại thông tin có

ích lợi thấy ngay đối với người nhận tin, các loại thông tin khác vẫn

phải cần bộ não của người nhận tin xử lý, biến đổi để trở thành

thông tin có ý nghĩa và ích lợi (tri thức) cho người có thông tin. Nếu

người có thông tin không làm được điều này trong thời đại bùng nổ

thông tin thì có thể trở thành bội thực thông tin nhưng đói tri thức,

thậm chí ngộ độc vì nhiễu thông tin và chết đuối trong đại dương

thông tin mà không khai thác được gì từ đại dương giàu có đó. Thời

đại tri thức mà thực chất là thời đại sáng tạo và đổi mới, ở đó đông

đảo quần chúng sử dụng PPLSTVĐM được dạy và học đại trà để biến

thông tin thành tri thức với các ích lợi toàn diện, không chỉ riêng về

mặt kinh tế. Nói cách khác, PPLSTVĐM là hệ thống các công cụ dùng

để biến đổi thông tin thành tri thức, tri thức đã biết thành tri thức

mới.

Rất tiếc, ở nước ta hiện nay chưa chính thức đào tạo các cán bộ

giảng dạy, nghiên cứu Sáng tạo học và PPLSTVĐM với các bằng cấp

tương ứng: Cử nhân, thạc sỹ và tiến sỹ như một số nước tiên tiến

trên thế giới. Người viết tin rằng sớm hay muộn, những người có

trách nhiệm quyết định sẽ phải để tâm đến vấn đề này và “sớm” chắc

chắn tốt hơn “muộn”. Hy vọng rằng, PPLSTVĐM nói riêng, Sáng tạo

học nói chung sẽ có chỗ đứng xứng đáng, trước hết, trong chương

trình giáo dục và đào tạo của nước ta trong tương lai không xa.

Người viết gởi lời cảm ơn chung đến các đồng nghiệp trong nước

và quốc tế, các cựu học viên đã động viên, khuyến khích để bộ sách

“Sáng tạo và đổi mới” ra đời. Người viết cũng chân thành cảm ơn sự

cộng tác nhiệt tình của các cán bộ Trung tâm Sáng tạo Khoa học – kỹ

thuật (TSK) thuộc Trường đại học khoa học tự nhiên, Đại học quốc

gia TpHCM: Th.S. Trần Thế Hưởng, Th.S. Vương Huỳnh Minh Triết,

Th.S. Lê Minh Sơn, anh Nguyễn Hoàng Tuấn, đặc biệt là Th.S. Lê

Minh Sơn đã dành rất nhiều thời gian và công sức cho việc trình bày

bộ sách này trên máy tính.

Trung tâm Sáng tạo Khoa học

– kỹ thuật ( TSK)

Trường đại học khoa học tự nhiên – Đại học quốc gia TpHCM

227 Nguyễn Văn Cừ, Q.5, Tp.HCM

ĐT: (848) 38301743 FAX: (848) 38350096

E-mail: pdung@ hcmus.edu.vn

Website: www.hcmus.edu.vn/CSTC/home-v.htm (tiếng Việt)

hoặc www.cstc.vn

www.hcmus.edu.vn/CSTC/home-e.htm (tiếng Anh)

Phan Dũ ng

V

Ề

N

Ộ

I

D

UNG CỦA QU

Y Ể N SÁU:

“

CÁC PHƯƠNG PHÁP SÁNG TẠO

”

Bộ sách “Sáng tạo và đổi mới” có mục đích trình bày, ở mức độ

chi tiết nhất định, hệ thống các phương pháp thường được sử dụng

để thực hiện sáng tạo và đổi mới (PPLSTVĐM) có từ trên 50 năm

trước đến nay. Các phương pháp sáng tạo này được đưa ra nhằm cải

tiến hoặc thay thế phương pháp thử và sai. Chúng được xây dựng

dựa trên những cách tiếp cận và cơ sở khoa học khác nhau, vì tư duy

sáng tạo – một đối tượng rất phức tạp về nhiều mặt, có nhiều khoa

học nghiên cứu nó, cũng như liên quan đến nó.

Nếu hiểu hai khái niệm “phương pháp” và “sáng tạo” theo nghĩa

chung, rộng nhất, thì các phương pháp sáng tạo rất đa dạng. Chúng

khác nhau về lĩnh vực chuyên môn khi áp dụng (sáng tạo có thể nảy

sinh ở bất kỳ lĩnh vực nào); về mức độ đơn giản – phức tạp trong

việc yêu cầu người sử dụng phải suy nghĩ về cái gì và như thế nào

(các phương pháp sáng tạo có thể đơn giản như những lời khuyên dễ

thực hiện và cũng có thể phức tạp như những chương trình, kế

hoạch dài hạn); về mức độ cụ thể – khái quát (phạm vi áp dụng hẹp

– rộng); về công dụng, hiệu quả…

Trong ý nghĩa vừa nêu, xét về số lượng và tiềm năng, có rất nhiều

các phương pháp sáng tạo. Trong các quyển bốn và năm của bộ sách

“Sáng tạo và đổi mới”, người viết đã tập trung trình bày một số

phương pháp của TRIZ, gọi là các thủ thuật (nguyên tắc) sáng tạo cơ

bản. Chúng chỉ là một số trong những phương pháp sáng tạo được

biết đến hiện nay. Quyển sáu này tiếp tục trình bày một số phương

pháp khác của TRIZ và những phương pháp không phải của TRIZ.

Nội dung của quyển sáu được tập hợp thành một chương lớn

“Chương 13: Các phương pháp sáng tạo của TRIZ và các phương

pháp sáng tạo không phải của TRIZ”.

Trong mục “13.1. Mở đầu”, người viết sẽ trình bày chi tiết khái

niệm “phương pháp sáng tạo” theo nghĩa chung, rộng nhất và phân

tích các cách tiếp cận, cơ sở kiến thức khoa học dẫn đến các phương

pháp sáng tạo hiện có trên thế giới. Người viết nhấn mạnh những

khác biệt giữa các phương pháp sáng tạo của TRIZ và các phương

pháp sáng tạo không phải của TRIZ. Từ đây, việc trình bày các

phương pháp sáng tạo được tiến hành tương ứng theo hai mục riêng

rẽ cho các phương pháp sáng tạo của TRIZ và cho các phương pháp

sáng tạo không phải của TRIZ.

Mục “13.2. Tổng quan các phương pháp sáng tạo của TRIZ”

điểm lại những gì liên quan đến TRIZ đã trình bày trong các quyển

sách trước và phác thảo những gì sẽ trình bày trong các quyển sách

tiếp theo.

Mục “13.3. Các phương pháp sáng tạo không phải của TRIZ” sẽ

giới thiệu với bạn đọc không ít các phương pháp sáng tạo khác

không thuộc TRIZ, cũng thường được dùng trong tư duy sáng tạo

(quá trình suy nghĩ giải quyết vấn đề và ra quyết định). Người viết cố

gắng trình bày các phương pháp sáng tạo không phải của TRIZ ở

mức độ chi tiết nhất có thể được, cho phép bởi các điều kiện và khả

năng của người viết. Đồng thời, đối với mỗi phương pháp hoặc

nhóm các phương pháp không phải của TRIZ, người viết cũng nêu

những nhận xét chủ quan của mình như là những ý kiến để bạn đọc

tham khảo và tự đánh giá thêm.

Mục “13.4. Tổng kết chương” tóm tắt có bình luận những gì đã

trình bày, nêu một số kết luận, lời khuyên dành cho bạn đọc và phác

họa một số dự báo liên quan đến sự phát triển các phương pháp

sáng tạo trong tương lai.

Cuối cùng, “Phụ lục” sẽ cung cấp cho bạn đọc danh sách một số

chương trình dạy các phương pháp sáng tạo trong và ngoài trường

học có trên thế giới.

Chương 13

:

CÁC PHƯƠNG PHÁP SÁNG TẠO

CỦA TRIZ

TẠO

V

À

CÁC PHƯƠNG PHÁP SÁNG

HÔNG PH I CỦA TRIZ

K

Ả

13.1. MỞ Đ Ầ U

Như bạn đọc đã biết (xem các mục 2.2. Phương pháp thử và sai

và 2.3. Các ưu và nhược điểm của phương pháp thử và sai của

quyển một), phương pháp thử và sai có những ưu điểm nhất định,

đặc biệt, nó là cơ chế của sự tiến hóa, phát triển trong suốt chiều

dài lịch sử của vũ trụ, Trái Đất. Tuy vậy, phương pháp thử và sai

có nhiều nhược điểm không thể chấp nhận được như lãng phí lớn

về rất nhiều mặt, không giúp đối phó với các thách thức một cách

có hiệu quả, không đáp ứng được các yêu cầu phát triển của xã hội

loài người, nhất là trong giai đoạn hiện nay và sau này. Trước hết,

tại những nước phát triển, nhu cầu xã hội đã xuất hiện và thúc đẩy

các nhà nghiên cứu đi tìm, xây dựng các phương pháp sáng tạo

nhằm cải tiến hoặc thay thế phương pháp thử và sai. Thực tế cho

thấy, các phương pháp sáng tạo (PPLSTVĐM) nhận được sự chú ý

phát triển trong khoảng thời gian mới vài chục năm gần đây.

Phương pháp, hiểu theo nghĩa chung, rộng nhất (xem mục 1.2.

Một số khái niệm cơ bản và các ý nghĩa của chúng của quyển

một) là các chỉ dẫn về cách thức, quá trình thực hiện một công

việc nào đó với hiệu quả cao. Trong định nghĩa vừa nêu, “hiệu quả

cao” được hiểu là “tốt hơn” so với khi chưa làm theo phương

pháp.

“Công việc” được hiểu theo nghĩa rộng nhất là bất kỳ công việc gì.

Công việc có thể từ nhỏ đến lớn, từ dễ đến khó. Công việc có thể chỉ

cần một người thực hiện, công việc phải cần nhiều người tham gia.

Công việc thực hiện trong thời gian ngắn, công việc thực hiện trong

thời gian dài. Công việc có thể phân loại theo các lĩnh vực sinh hoạt,

học tập, chuyên môn, nghề nghiệp, công việc chân tay, công việc trí

óc, công việc sản xuất, công việc nghiên cứu…

“Cách thức” được hiểu là kiểu sắp xếp – tổ chức, loại phương tiện

– công cụ cụ thể được sử dụng khi thực hiện công việc. Ví dụ, cắt thịt

bò có thể cắt dọc theo thớ thịt, có thể cắt ngang; có thể kê các giường

sát nhau, có thể chồng chúng lên nhau thành giường tầng; có thể

dùng dao để chặt gỗ, có thể dùng cưa; có thể quét nhà bằng chổi, có

thể dùng máy hút bụi…

“Quá trình” chỉ ra sự diễn tiến tuần tự các bước thực hiện công

việc theo thời gian. Ví dụ, để thực hiện công việc nấu cơm:

Bước 1: Lấy lượng gạo cần thiết đổ ra rá.

Bước 2: Nhặt thóc, sạn, vật lạ ra khỏi gạo.

Bước 3: Vo gạo trong rá cho thật sạch.

Bước 4: Cho nước vào nồi đã rửa sạch và đun sôi nước.

Bước 5: Cho gạo từ rá vào nồi, đun to lửa cho gạo trong nồi sôi, để

hở vung sao cho nước sôi không trào ra.

Bước 6: Khi mức nước trong nồi cạn gần ngang mức gạo, dùng

đũa đảo gạo đều, đậy kín nồi, hạ lửa cho vừa đủ có hơi nóng để chín

cơm, mà không làm cháy cơm.

Thực tế cho thấy, khởi đầu, con người thực hiện một công việc nào

đó theo cách thức, quá trình, mà cách thức, quá trình đó không cho

kết quả như mục đích đề ra. Giải bài toán này, con người tìm ra được

cách thức, quá trình thực hiện công việc cho trước đạt được kết quả

như ý với hiệu quả cao. Đấy chính là phương pháp. Như vậy, phương

pháp là lời giải của bài toán nhất định. Tuy nhiên, không phải lời giải

bài toán nào cũng có thể trở thành phương pháp. Người giải có thể

đạt đến mục đích đề ra bằng phương pháp thử và sai, bằng linh tính,

nhờ may mắn, ngẫu hứng xuất thần, nhưng những cách làm đó

không phải là phương pháp giải bài toán cho trước.

Về nguyên tắc, phương pháp phải là cách thức, quá trình mô tả

được bằng lời hoặc/và làm cho người khác xem để nếu người khác

lặp lại cách thức, quá trình đó, thì cũng đạt được kết quả cần đạt một

cách tin cậy. Ví dụ, phương pháp giải phương trình bậc hai, phương

pháp chế tạo thép không rỉ, phương pháp chữa bệnh mạch vành… Lời

giải – phương pháp hướng dẫn người thực hiện theo phương pháp

sử dụng kiểu sắp xếp – tổ chức, loại phương tiện – công cụ theo trình

tự thời gian để người đó đạt được kết quả mong muốn, tránh mò

mẫm thử và sai, trả giá không cần thiết.

Phương pháp có thể dạy và học được. Thông qua dạy và học, thế

hệ sau kế thừa từ thế hệ trước những lời giải có sẵn cho rất nhiều loại

bài toán. Điều này giúp thế hệ sau, khi gặp những loại bài toán như

thế hệ trước đã từng gặp, không phải giải lại từ đầu. Hệ thống giáo

dục – đào tạo (hiểu theo nghĩa rộng) nói chung, các trường dạy nghề,

chuyên môn, nghiệp vụ nói riêng, có một trong những chức năng cơ

bản là dạy các phương pháp loại này. Nếu trong thế giới sinh học có

sự di truyền tự nhiên, thì trong ý nghĩa vừa nêu, giáo dục – đào tạo

làm nhiệm vụ di truyền xã hội: chuyển giao những phương pháp thực

hiện các loại công việc đã được các thế hệ trước tìm ra cho các thế hệ

sau.

Lời khuyên ở đây là, hãy học cách sử dụng các phương pháp đã có

để thực hiện các công việc tương ứng với các phương pháp đó một

cách nhanh nhất, hiệu quả nhất. Nói cách khác, trước khi làm bất kỳ

công việc gì bạn cần học (kế thừa) phương pháp thực hiện công việc

đó, nếu như nó đã có sẵn.

Rất tiếc, trong thực tế ở nước ta, hiện tượng không chú ý học,

dùng phương pháp hoặc coi thường ý nghĩa, giá trị của phương pháp

xảy ra khá phổ biến. Trong khi đó, mỗi người cần sống, học tập và

làm việc có phương pháp. Ở những nước tiên tiến, ngay cả khi người

ta thực hiện một công việc nào đó dù nhỏ về nhiều mặt, người ta cũng

cố gắng tìm phương pháp cho công việc đó, giúp đạt mục đích đề ra

với chi phí thấp, hiệu quả cao. Huống hồ có những công việc với chi

phí dự định thực hiện lớn, nếu coi thường, không thực hiện có

phương pháp, chắc chắn bạn phải trả giá rất đắt, hiểu theo nghĩa, làm

tăng chi phí thực tế lên gấp nhiều lần so với chi phí dự định. Cầu Văn

Thánh 2 ở Tp. Hồ Chí Minh là một trong các ví dụ điển hình.

Các phương pháp không bất biến cả về số lượng lẫn nội dung. Nhu

cầu ngày càng tăng của con người thúc đẩy việc hoàn thiện, cải tiến

các phương pháp đã có và đi tìm, xây dựng các phương pháp mới. Do

vậy, ở đây có những trường hợp, tên hoặc hình thức công việc vẫn

như cũ nhưng phương pháp thực hiện công việc luôn đổi mới. Ví dụ,

trồng trọt, chăn nuôi là những công việc đã có từ ngàn đời nhưng các

phương pháp trồng trọt, chăn nuôi ngày nay đã được khoa học hóa,

hiện đại hóa đến mức, những nông dân đầu tiên trên Trái Đất nằm

mơ cũng không thấy. Thay vì nấu cơm theo phương pháp được người

viết mô tả ở trên, ngày nay người ta dùng nồi cơm điện.

Từ đây, bạn cũng nên xác định lại cách nhìn nhận, đánh giá của

mình đối với công việc, trong đó, cần đặc biệt để ý nhấn mạnh

phương pháp thực hiện công việc, chứ không chỉ để ý tên hoặc hình

thức công việc. Hai người đứng cạnh nhau cùng làm công việc cùng

tên, nhưng nếu xét phương pháp thực hiện công việc, hai người có

thể cách nhau cả thế kỷ. Bạn cần chú ý vươn tới sử dụng những

phương pháp tiên tiến nhất. Sự tụt hậu về phương pháp là một trong

những nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự tụt hậu toàn diện.

PPLSTVĐM (gọi tắt là các phương pháp sáng tạo) được trình bày

trong quyển sáu này nói riêng, bộ sách “Sáng tạo và đổi mới” nói

chung, là hệ thống các phương pháp thực hiện các công việc sáng tạo

và đổi mới. Cụ thể, đấy là các phương pháp thực hiện các công việc

suy nghĩ giải quyết vấn đề và ra quyết định, các công việc biến quyết

định thành hiện thực được thực tế tiếp nhận một cách đầy đủ, ổn

định và bền vững (bài toán giải xong, đổi mới hoàn toàn đối với bài

toán cụ thể cho trước).

Trong các loại vấn đề có thể có, như trên đã nêu, có vấn đề hoàn

thiện, cải tiến các phương pháp đã có và đi tìm, xây dựng các phương

pháp mới để thực hiện các công việc (hiểu theo nghĩa rộng nhất)

nhằm thỏa mãn các nhu cầu ngày càng tăng của con người. Trong ý

nghĩa này, PPLSTVĐM còn đóng vai trò của những máy cái, là những

phương pháp dùng để cải tiến các phương pháp đã có và tạo ra các

phương pháp mới. Trong tư cách là những máy cái, PPLSTVĐM có

thời gian sống đến lúc lão hóa (hiểu theo nghĩa, thời gian phát huy tác

dụng cho đến khi trở nên lạc hậu, bị thay thế) lâu hơn nhiều so với

các loại phương pháp khác.

Công việc và tương ứng với nó là phương pháp thực hiện công

việc đó có thể xem là hệ thống và chúng ta có thể áp dụng các kiến

thức về hệ thống (xem Chương 10: Tư duy hệ thống của quyển

ba) cho các công việc và phương pháp thuộc lĩnh vực sáng tạo và

đổi mới. Thật vậy, qua ví dụ cụ thể về công việc và phương pháp

nấu cơm đã trình bày ở trên, chúng ta có thể thấy: Công việc và

phương pháp thỏa mãn định nghĩa hệ thống.

Nhìn theo quan điểm “công việc”: Công việc nấu cơm (hệ thống) là

tập hợp các công việc như lấy gạo, vo gạo, lấy nước cho vào nồi nấu,

đun sôi nước với gạo,… liên kết với nhau (như đã mô tả trong ví dụ

nấu cơm) cho kết quả là cơm chín đạt yêu cầu, mà kết quả đó không

thể quy về thành các công việc như lấy gạo, vo gạo, lấy nước cho vào

nồi nấu, đun sôi nước với gạo… và các mối liên kết giữa chúng đứng

riêng rẽ. Tương tự như vậy, nhìn theo quan điểm “phương pháp”.

Điểm khác biệt giữa “công việc” và “phương pháp” ở đây là: “Công

việc” là những hành động thực xảy ra trong thực tế, còn “phương

pháp” là những hướng dẫn hành động dưới dạng ngôn ngữ (lời nói,

chữ viết) hoặc/và hình vẽ (hiểu theo nghĩa rộng).

Nhìn một cách tổng quát, nếu xem toàn bộ công việc thực hiện

sáng tạo và đổi mới là hệ thống (quá trình) thì hệ thống này gồm sáu

hệ dưới (giai đoạn) diễn ra theo thời gian. Sáu giai đoạn (hệ dưới)

này (xem phần khái niệm đổi mới (Innovation) trong mục 1.2. Một số

khái niệm cơ bản và các ý nghĩa của chúng của quyển một và mục

6.2. Mô hình quá trình suy nghĩ giải quyết vấn đề và ra quyết định

của quyển hai) gồm:

A. Xác định tình huống vấn đề xuất phát ưu tiên cần giải.

B. Xác định bài toán cụ thể đúng cần giải.

C. Tìm thông tin giải bài toán.

D. Tìm ý tưởng (giải pháp) giải bài toán.

E. Phát triển ý tưởng (giải pháp) thành thành phẩm.

F. Áp dụng thành phẩm vào thực tế.

Hình 291 dưới đây mô tả hệ thống (công việc – toàn bộ) thực hiện

sáng tạo và đổi mới gồm sáu hệ dưới (công việc – giai đoạn) cùng các

mối liên kết của chúng:

A, B, C, D, E, G Sáu giai đoạn đã nêu ở trong văn bản

Hướng và tác động chủ đạo, đồng thời là hướng chỉ quá trình diễn tiến theo thời

gian

Tác động ngược với tác động chủ đạo nhằm kiểm tra, đánh giá,

điều chỉnh những giai đoạn đã qua (quan hệ phản hồi)

Mối liên kết giữa các hệ dưới được biểu diễn dưới dạng chung và

sẽ được cụ thể hóa khi giải bài toán cụ thể. Mối liên kết này có thể là

tác động một chiều, hai chiều hoặc không có. Các mối liên kết này

cũng có thể tạo ra các quan hệ phản hồi nhằm mục đích điều khiển tốt

quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới

Như vậy công việc – toàn bộ quá trình thực hiện sáng tạo và đổi

mới được chia nhỏ thành sáu công việc – giai đoạn liên quan chặt chẽ

với nhau.

Mỗi hệ dưới (giai đoạn) lại bao gồm các hệ dưới nữa liên kết với

nhau và cứ như thế đi theo các thang bậc hệ thống xuống dưới cho

đến các yếu tố liên kết với nhau. Để tiện trình bày, người viết gọi hệ

dưới là hệ dưới bậc một; hệ dưới nữa là hệ dưới bậc hai; hệ dưới

dưới nữa là hệ dưới bậc ba… cho đến các yếu tố là phần của hệ thống

không chia nhỏ thêm nữa trong cách xem xét nhất định của người

giải bài toán.

Phiên dịch sang ngôn ngữ “công việc”, điều này có nghĩa, công việc

– toàn bộ quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới bao gồm sáu công

việc – giai đoạn, mỗi công việc – giai đoạn lại bao gồm các công việc

nhỏ hơn; mỗi công việc nhỏ hơn lại bao gồm các công việc nhỏ hơn

nữa… cứ như thế đến công việc nhỏ bậc “n” và cuối cùng là các công

việc – yếu tố. Mỗi công việc – yếu tố được hiểu là công việc đơn giản

đến mức có thể được hoàn thành một cách “trọn gói” dễ dàng, mà

không cần chia thành các công việc nhỏ hơn mới thực hiện được.

Bây giờ chúng ta thử đi vào từng hệ dưới (giai đoạn) và các mối

liên kết được mô tả trên Hình 291. Nói cách khác, chúng ta chuyển

sang xem xét hệ dưới nữa (mức hệ dưới bậc hai).

Thực hiện giai đoạn A, người giải cần phải làm nhiều công việc (hệ

dưới bậc hai) như phát hiện, liệt kê, phát biểu tất cả các tình huống

vấn đề xuất phát mà người giải có nhu cầu phải giải quyết hoặc quan

tâm. Các tình huống vấn đề xuất phát này được xem là đầu vào của

quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới nói chung, giai đoạn A nói

riêng. Căn cứ vào mục đích của người giải; khuynh hướng phát triển

của các hệ thống có trong các tình huống vấn đề xuất phát và các hệ

thống liên quan; các nguồn dự trữ có trong tay;… người giải cần xác

định đúng một hoặc vài tình huống vấn đề xuất phát ưu tiên.

Ư u tiên

ở đây có thể là bắt đầu giải quyết trước; giải quyết dứt điểm, hoàn

thành xong mới chuyển sang giải quyết các tình huống vấn đề xuất

phát khác; giải quyết bằng cách đầu tư tập trung các nguồn lực vượt

trội so với giải quyết các tình huống vấn đề xuất phát khác;…

Tình huống vấn đề xuất phát ưu tiên cuối cùng được chọn ở giai

đoạn A (đầu ra của giai đoạn A) trở thành đầu vào của giai đoạn B.

Giai đoạn B có nhiệm vụ xác định bài toán cụ thể đúng cần giải. Để

đạt được kết quả này, người giải phải thực hiện các công việc như

thay đổi cách tiếp cận tình huống vấn đề xuất phát ưu tiên (nhìn nó

theo những chiều xem xét khác nhau), rút ra phổ các bài toán cụ thể

có thể có; phát biểu các bài toán cụ thể này; so sánh, phân tích, đánh

giá chúng; ra quyết định, bài toán cụ thể nào trong số chúng là bài

toán cụ thể đúng cần giải (đầu ra của giai đoạn B).

Bài toán cụ thể đúng cần giải trở thành đầu vào của giai đoạn C.

Trên cơ sở tiếp thu và hiểu lời phát biểu bài toán cụ thể đúng cần giải,

đặc biệt, nội dung của mục đích cụ thể thực sự cần đạt, người giải cần

xác định mình phải đi tìm những thông tin (kể cả tri thức) gì? ở đâu?

bằng cách nào? Về mặt nguyên tắc, việc tìm thông tin phải được tiến

hành trên phạm vi toàn thế giới. Điều này cần thiết, vì người giải

không nên tự mình làm mọi cái từ đầu, mà nên kế thừa những gì trên

thế giới đã có. Quá trình tìm thông tin này có thể dẫn đến một số kết

quả sau:

1. Đã có sẵn giải pháp cho bài toán cụ thể đúng cần giải và giải

pháp không có (hoặc đã hết) hiệu lực độc quyền. Người giải có thể sử

dụng giải pháp có sẵn ngay bằng cách mua thành phẩm (giải pháp đã

được vật chất hóa) hoặc tự mình chế tạo ra thành phẩm. Người giải

chuyển ngay sang giai đoạn G (Áp dụng thành phẩm vào thực tế).

2. Đã có sẵn giải pháp cho bài toán cụ thể đúng cần giải và giải

pháp còn đang có hiệu lực độc quyền. Người giải có thể thỏa thuận

(hiểu theo nghĩa rộng: xin phép, trả thù lao…) với tác giả của giải

pháp và cộng tác với tác giả để biến giải pháp thành thành phẩm (Giai

đoạn E: Phát triển ý tưởng (giải pháp) thành thành phẩm) và thực

hiện tiếp giai đoạn G.

3. Không có sẵn giải pháp cho bài toán cụ thể đúng cần giải, nhưng

các thông tin có sẵn (kể cả kiến thức) tìm được đủ để giải bài toán cụ

thể đúng cần giải. Người giải có thể chuyển sang giai đoạn D: Tìm ý

tưởng (giải pháp) giải bài toán.

4. Không có sẵn giải pháp cho bài toán cụ thể đúng cần giải. Các

thông tin tìm được chưa đủ để giải bài toán cụ thể đúng cần giải. Lúc

này, người giải cần thực hiện các nghiên cứu như thăm dò, khảo sát,

điều tra, làm các thí nghiệm… để có đủ các thông tin cần thiết.

Trong giai đoạn D: Tìm ý tưởng (giải pháp) giải bài toán cụ thể

đúng cần giải, người giải cần xử lý các thông tin có trong lời phát

biểu bài toán và các thông tin tìm được như là đầu ra của giai đoạn C.

Công việc xử lý thông tin (quá trình suy luận) giúp người giải có

những thông tin mới với những nghĩa, giá trị sâu sắc hơn những

thông tin chưa qua xử lý. Điều này dẫn đến những gợi ý, giúp người

giải chuyển sang công việc phát các ý tưởng giải bài toán cụ thể đúng

cần giải. Tiếp theo, người giải cần phải phân tích, đánh giá các ý

tưởng thu được để chọn ra ý tưởng tối ưu, phác thảo sơ đồ nguyên

tắc thực hiện ý tưởng đó (giải pháp) và tiếp nhận nó như là ý tưởng

(giải pháp) giải bài toán cụ thể đúng cần giải.

Giai đoạn E có nhiệm vụ phát triển ý tưởng (giải pháp) giải bài

toán cụ thể đúng cần giải, thu được ở giai đoạn D (đầu ra của giai

đoạn D), thành thành phẩm. Nói cách khác, giai đoạn E là giai đoạn

vật chất hóa (biến thành hiện thực) ý tưởng (giải pháp) thu được ở

giai đoạn D. Ở giai đoạn này, người giải cần làm những công việc như

tạo ra các bản vẽ thiết kế, thi công chi tiết; sử dụng nguồn nhân lực,

trang thiết bị, nguyên vật liệu… chế tạo thử; cho chạy thử, dùng thử

thành phẩm ở quy mô phòng thí nghiệm; sau đó, ở quy mô lớn hơn

để cuối cùng có được thành phẩm thực sự (hiểu theo nghĩa hàng hóa,

sản phẩm thương mại sẵn sàng dùng trong thực tế, tung ra thị

trường).

Thành phẩm cho trước (kết quả của giai đoạn E) là đầu vào của

giai đoạn G: Á p dụng thành phẩm vào thực tế. Thực tế được hiểu là

tất cả mọi người, mọi nơi tiềm ẩn cần sử dụng thành phẩm cho

trước. Chỉ khi thực tế đó tiếp nhận thành phẩm cho trước một cách

đầy đủ, ổn định và bền vững, bài toán cụ thể đúng cần giải và tương

ứng với nó – tình huống vấn đề xuất phát ưu tiên mới được coi là giải

quyết xong (đổi mới hoàn toàn). Lúc này các ích lợi của thành phẩm

mới thể hiện ở quy mô thực tế, mới có sự phát triển hiện thực bền

vững và nâng cao chất lượng cuộc sống của mỗi người, của toàn xã

hội, trước hết, của chính những người cần tiếp nhận thành phẩm cho

trước. Ở giai đoạn G, người giải phải thực hiện các công việc liên

quan đến cung cấp thông tin về thành phẩm cho những người cần

tiếp nhận; giúp họ thấy, quả thật họ có nhu cầu về thành phẩm đó;

thuyết phục họ về các ích lợi của thành phẩm; tạo điều kiện để họ tiếp

nhận thành phẩm dễ dàng, thuận tiện (giá thành của thành phẩm,

hướng dẫn cách sử dụng, các dịch vụ hậu mãi… phù hợp với người

tiếp nhận).

Trên đây, người viết vừa trình bày trường hợp suôn sẻ, đơn giản

nhất của quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới, được mô tả bằng

đường mũi tên đậm nối các giai đoạn từ A đến G trên Hình 291. Thực

tế cho thấy, các trường hợp khác của quá trình thực hiện sáng tạo và

đổi mới phức tạp hơn rất nhiều. Dưới đây là một số trường hợp:

1. Người giải có thể phải quay trở lại các giai đoạn trước, kiểm tra

hoặc điều chỉnh các công việc đã làm (xem đường mũi tên nhạt,

ngược chiều với đường mũi tên đậm trên Hình 291) để bảo đảm rằng,

mình không để xảy ra những sai sót và đang đi đúng đường.

2. Trong mỗi giai đoạn có thể nảy sinh các bài toán (gọi là các bài

toán dưới), mà giải được chúng, người giải mới có thể đi tiếp. Để giải

chúng, về mặt nguyên tắc, người giải lại phải cần áp dụng quá trình

sáu giai đoạn từ A đến G cho từng bài toán dưới. Tuy nhiên, tùy bài

toán dưới cụ thể, số lượng các giai đoạn và nội dung từng giai đoạn

có thể rút gọn lại.

3. Có những trường hợp, quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới

đang diễn ra một cách lý tưởng thì không tiến hành tiếp tục được vì

thiếu những điều kiện, tiền đề. Người giải bắt buộc phải chuyển từ

“giải đúng” sang “giải thiếu hoặc thừa”, hoặc phải quay trở lại các giai

đoạn trước để chọn cách tiếp cận mới.

4. Nếu thực tế không phải là thực tế đơn điệu, đồng nhất mà là

thực tế đa dạng, thì sự phức tạp của quá trình thực hiện sáng tạo và

đổi mới còn thể hiện ở chỗ: Người giải nhiều khi phải tiến hành song

song một khối lượng rất lớn các công việc khác nhau cho phù hợp với

sự đa dạng của thực tế.

5. Quá trình sáng tạo và đổi mới đòi hỏi phải có thời gian thực

hiện. Thời gian này có khi kéo dài nhiều năm. Trong khi đó, mọi sự

vật luôn vận động chứ không đứng yên. Do vậy, có những trường

hợp, sự thay đổi của các hệ liên quan, thực tế, môi trường (hiểu theo

nghĩa rộng) trong khoảng thời gian này có thể có những ảnh hưởng

mạnh mẽ lên toàn bộ quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới nói

chung, từng giai đoạn, từng bước của từng giai đoạn nói riêng. Sự

ảnh hưởng này có thể là, các thay đổi mới xuất hiện tạo thuận lợi cho

quá trình thực hiện sáng tạo và đổi mới; gây khó khăn, cản trở; làm

cho những gì đạt được trở nên lạc hậu; phải quay trở lại các giai đoạn

trước để thay đổi cách tiếp cận cho phù hợp;… Điều này đòi hỏi

người thực hiện quá trình sáng tạo và đổi mới phải luôn chú ý đến

các thông tin về các thay đổi nói trên, dự báo trước các thay đổi,

tưởng tượng các ảnh hưởng có thể xảy ra để khai thác các mặt mạnh

và hạn chế các mặt yếu của các thay đổi.

6. Với tư cách là các hệ dưới, các giai đoạn A, B, C, D, E, G còn phụ

thuộc, ảnh hưởng, bổ sung, hỗ trợ cho nhau. Điều này được mô tả

bằng các mối liên kết dưới dạng các đường nối giữa chúng (xem Hình

291). Nhìn theo quan điểm hệ thống, tập hợp các mối liên kết (liên

kết các hệ dưới lại với nhau) và các hệ dưới tạo nên những tính chất

mới không thể quy về thành những tính chất của các mối liên kết, các