Ngành nghiên cứu văn hóa (cultural studies) lược sử hình thành và cách tiếp cận
LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
NGÀNH NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
(CULTURAL STUDIES)
LƯỢC SỬ HÌNH THÀNH VÀ CÁCH TIẾP CẬN
PHẠM QUỲNH PHƯƠNG
Tóm tắt
Nếu như ở Việt Nam, tên gọi Văn hóa học đã trở nên quen thuộc, thì ngành Nghiên cứu văn hóa
(Cultural Studies) của phương Tây vẫn còn ít được biết đến. Bài viết này khái lược sự hình thành của
ngành Nghiên cứu văn hóa từ những khởi đầu trong giới học thuật Anh và sau đó được lan truyền,
phát triển và biến đổi khắp nơi trên thế giới. Là một lĩnh vực liên ngành, Cultural Studies dựa trên nhiều
lý thuyết và phương pháp của các ngành khác, nhưng được làm mới với sự quan tâm đặc biệt đến khía
cạnh quyền lực, diễn ngôn, hệ tư tưởng và chính trị của văn hóa
Từ khóa: Nghiên cứu Văn hóa, hình thái, tiếp cận
Abstract
In Vietnam, Culturology has been familiar while Cultural Studies in the West has hardly been known.
This paper features the development of Cultural Studies from the beginning with British academia
and its spread and changes later to other parts of the world. Based on theories and methods of other
disciplines, Cultural Studies is interdisplinary with focus on dimensions of power, discourse, ideology
and politics of culture
Keyword: Cultural studies, types, approach
ăn hóa là chủ đề thu hút được sự
quan tâm đặc biệt của nhiều ngành
nghiên cứu như nhân học, lịch sử,
học về văn hóa thường được quan niệm đồng
nhất, nhưng trên thực tế, cách tiếp cận của hai
ngành này không hoàn toàn giống nhau. Văn
hóa học (Culturology) được sử dụng ở nước ta
xuất phát từ tuyến học thuật của nước Nga Xô
Viết, còn Nghiên cứu Văn hóa (Cultural Studies)
lại là sản phẩm của khuynh hướng nghiên cứu
của các nước Âu - Mỹ. Theo sự tổng hợp của
Nguyễn Xuân Kính (12), giới nghiên cứu của
Nga có nhiều định nghĩa về văn hóa học. Ví
dụ, trong cuốn sách Văn hoá học, những bài
giảng do A.A. Radughin chủ biên, xuất bản
V
xã hội học, địa lý nhân văn, văn học v.v.. và
mỗi ngành khai thác văn hóa theo một khía
cạnh khác nhau. Tuy nhiên, trong vài thập kỷ
qua, thế giới đã hình thành thêm một ngành
nghiên cứu mang tính liên ngành, vượt qua
những ranh giới chuyên biệt về văn hóa -
ngành Nghiên cứu Văn hóa (Cultural Studies).
Các thuật ngữ “Nghiên cứu văn hóa” và
“Văn hóa học” – với tư cách như một khoa
NGHIÊN CỨU
Số 6 - Tháng 12 - 2013
85
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
năm 1997 (13), X.N. Giarov cho rằng: “Văn hoá
học là ngành khoa học nhân văn nghiên cứu
bản chất, những quy luật tồn tại và phát triển
của văn hoá, nghiên cứu ý nghĩa nhân bản của
văn hoá và những phương pháp tìm hiểu văn
hoá”. Còn A.A. Belik (3) xác định Văn hoá học
có hai nghĩa: 1) Khoa học về những đặc điểm
của sự phát triển, hoạt động và sản xuất các
văn hoá, về các kiểu thức lịch sử của các văn
hoá và các phương pháp nghiên cứu chúng;
2) Lý thuyết văn hoá của L. White, một trong
những phương thức nhận thức tính đa dạng
văn hoá của loài người. Cũng như nhiều nhà
nghiên cứu Việt Nam, Trần Ngọc Thêm khẳng
định: “Với tư cách là một khoa học lý luận, văn
hóa học có nhiệm vụ nghiên cứu văn hóa như
một đối tượng riêng biệt trên cơ sở những tư
liệu do các ngành khác cung cấp với mục đích
phát hiện các đặc trưng, những qui luật hình
thành và phát triển”(15,tr.49). Nhưng nội hàm
của“Cultural Studies”của giới học thuật Âu Mỹ
có những điểm khác. Theo McGuigan, Cultural
Studies có ba khía cạnh: Thứ nhất, đó là sự tập
hợp (hay một phong trào/làn sóng) của các ý
tưởng mới mẻ trong lĩnh vực văn hóa. Thứ hai,
đó là một dạng thiết chế, liên quan đến các
bối cảnh lịch sử, sự hình thành và biến đổi của
một ngành nghiên cứu. Thứ ba, thuật ngữ này
mang hàm ý về tính chính trị của sự biểu đạt.
Nói cách khác, Cultural Studies tìm hiểu cơ chế
bao hàm và loại trừ, ai có quyền xác định các
vấn đề và với mục đích gì (10, tr.29). Theo Berry
và Epstein (5), một trong những điểm khác
nhau cơ bản giữa Văn hóa học (Culturology)
và Nghiên cứu văn hóa (Cultural Studies) là sự
quan tâm đặc biệt của ngành Nghiên cứu văn
hóa đối với chính trị, quyền lực, hệ tư tưởng và
truyền thông, trong khi Văn hóa học xác định
văn hóa với tư cách là một tổng thể, thống
nhất hữu cơ, không phụ thuộc vào tự nhiên
và các mối quan hệ quyền lực. Theo các tác
giả, văn hóa trong Cultural Studies luôn luôn
thực hiện hai chức năng, vừa là đối tượng của
nghiên cứu, vừa là nơi định vị của hoạt động và
phê bình chính trị.
Vậy sự hình thành cũng như cách tiếp cận
và phương pháp của ngành Nghiên cứu văn
hóa có gì đặc biệt so với các ngành khoa học
xã hội và nhân văn? Bài viết này nhằm mục
đích giới thiệu khái quát lịch sử hình thành
ngành Nghiên cứu văn hóa ở phương Tây,
cũng như những nét đặc trưng nhất của một
ngành mới ra đời trong khoảng vài thập kỷ
qua. Để làm rõ sự khác biệt với thuật ngữ Văn
hóa học, tránh sự nhầm lẫn về nội hàm thuật
ngữ cũng như phương pháp tiếp cận, trong
bài viết này chúng tôi dùng “Nghiên cứu văn
hóa”khi nói đến ngành Cultural Studies có nền
tảng từ các nước Âu-Mỹ. Cũng để phân biệt với
việc nghiên cứu văn hóa như một thực hành,
ngành Nghiên cứu văn hóa sẽ được viết hoa.
Lược sử hình thành ngành Nghiên cứu văn
hóa (Cultural Studies)
Cultural Studies là một lĩnh vực được khởi
đầu trong giới học thuật Anh từ những năm
sáu mươi của thế kỷ XX. Ngay từ đầu, nó đã là
một lĩnh vực đa ngành/liên ngành, vượt qua
những ranh giới chuyên biệt của các chuyên
ngành có đối tượng nghiên cứu là văn hóa.
Cũng có thể coi nó là một sự thử nghiệm
học thuật đầu tiên trong một nỗ lực tạo ra
một chuyên ngành không có chuyên ngành
(‘non-disciplinary’ discipline), hay “hậu chuyên
ngành”(postdisciplinarity) (2).
Sự hình thành của ngành gắn liền với trào
lưu quan tâm đặc biệt đến văn hóa phổ thông
(popular culture) ở các xã hội phương Tây vào
thời điểm đó. Theo Rosaldo (14), có thể truy
gốc của ngành Nghiên cứu văn hóa từ 2 hệ
“gia phả”. Gia phả đầu tiên liên quan đến một
nhóm người trong các trường đại học (chủ
yếu từ trường luật, nhân văn, văn học và nhân
học) cùng tham gia vào đọc và thảo luận sách
(Reading Group), cũng như cùng tranh luận
về một số vấn đề liên quan đến văn học giả
86 Số 6 - Tháng 12 - 2013
LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
tưởng, văn hóa đại chúng, lý thuyết xã hội,
kinh tế chính trị... Tuy nhiên, sự hoạt động của
nhóm cũng chỉ dừng lại trong việc thảo luận
học thuật và chưa tạo thành một thiết chế
riêng.
thành tầng lớp lao động Anh của Thompson
gây được tiếng vang lớn, là công trình nghiên
cứu về lịch sử của giai cấp công nhân vào cuối
thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX với cái nhìn “lịch sử
từ bên dưới” (history from below). Tác phẩm đã
thách thức cách diễn giải Mác-xít truyền thống
về lịch sử của chủ nghĩa tư bản khi đưa ra một
cái nhìn khác về giai cấp công nhân, những
người thực ra có năng lực chủ thể/tự quyết
(agency) và có sức mạnh/quyền lực trong việc
tạo lập nên chính giai cấp của họ. Nói cách
khác, tác phẩm đã cung cấp những cách hiểu
mới về giai cấp và quyền lực, không phải như
những mối quan hệ kinh tế, mà là những mối
quan hệ xã hội và văn hóa.
Gia phả thứ 2 của ngành Nghiên cứu văn
hóa được chuẩn hóa hơn và cũng là nền tảng
cho sự phát triển của ngành. Nó khởi đầu với
một số tên tuổi như Edward Thompson (1924-
1992), Raymond Williams (1921-1988), Richard
Hoggart (1919), và đặc biệt là với Stuart Hall
(1932) và hoạt động của Trung tâm Nghiên
cứu văn hóa đương đại (CCCS) ở Trường Đại
học Birmingham (Anh). Họ được coi là những
người đã định hướng cho sự xuất hiện của
ngành Nghiên cứu văn hóa, xác định mục tiêu
và chương trình nghị sự cho ngành. Richard
Hoggart là một trong những học giả Anh đầu
tiên phát triển cách tiếp cận tổng thể liên
ngành trong nghiên cứu văn hóa, tìm hiểu văn
hóa của giai cấp công nhân thông qua việc
phân tích các tạp chí, truyện viễn tưởng, âm
nhạc, quan sát nơi họ thường tụ họp, kết hợp
giữa phân tích những trải nghiệm cá nhân với
điều tra dân tộc chí và phân tích văn hóa. Là
một nhà phê bình văn học và phân tích văn
hóa, Raymond Williams lại quan tâm nhiều
đến “văn hóa đời thường”. Ông có vai trò lớn
đối với sự phát triển ban đầu những ý tưởng
của ngành Nghiên cứu văn hóa, và vì thế được
coi như một trong những người sáng lập của
ngành. Tác phẩm có ảnh hưởng của Williams,
có thể kể đến hai cuốn sách: Văn hóa và Xã
hội (Culture and Society) xuất bản năm 1963,
nhấn mạnh đến bản chất hình thành của văn
hóa như là một sự đáp trả sự phát triển của
chủ nghĩa công nghiệp; và Cách mạng trường
kỳ (The Long Revolution) xuất bản năm 1965,
nhấn mạnh đến tiềm năng dân chủ của cuộc
cách mạng lâu dài trong văn hóa. Edward
Thompson là nhà lịch sử và hoạt động chính trị
Mác-xít người Anh, có ảnh hưởng lớn đến một
thế hệ các nhà lịch sử xã hội. Tác phẩm Sự hình
Tuy vậy, ngành Nghiên cứu văn hóa chỉ đặc
biệt được định hướng rõ nét với Stuart Hall và
hoạt động của Trung tâm Nghiên cứu văn hóa
đương đại (CCCS) ởTrường Đại học Birmingham
(Anh). Trở thành giám đốc điều hành của trung
tâm này vào năm 1968, Stuart Hall có ảnh
hưởng lớn tới xu hướng nghiên cứu của trung
tâm cũng như đặt những cơ sở lý thuyết cho
ngành Nghiên cứu văn hóa. Dưới thời lãnh
đạo của Stuart Hall, Trung tâm Nghiên cứu văn
hóa đương đại hoạt động rất hiệu quả và năng
động. Các nhà nghiên cứu của trung tâm sau
này đều trở thành những chuyên gia trong
lĩnh vực nghiên cứu văn hóa. Với quan điểm
Mác-xít trong cách tiếp cận về hệ tư tưởng,
bản sắc, văn hóa và chính trị, Stuart Hall và
các cộng sự đã đóng góp vào việc tạo dựng
nên một cách tiếp cận mới. Những quan điểm
mang tính lý thuyết của Stuart Hall được ứng
dụng rộng rãi trong ngành nghệ thuật, chính
trị và truyền thông, và là nền tảng của ngành
Nghiên cứu văn hóa theo trường phái Âu - Mỹ.
Ngoài những nhà sáng lập, ngành Cultural
Studies được xây dựng trên cơ sở lý thuyết của
rất nhiều các nhà tư tưởng khác, những người
không hoàn toàn thừa nhận họ thuộc về một
ngành đã vượt ra khỏi biên giới chuyên biệt
của một chuyên ngành truyền thống. Trong
NGHIÊN CỨU
Số 6 - Tháng 12 - 2013
87
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
khi một số tác giả như Tony Bennett, Lawrence
Grossberg, Stuart Hall, Meaghan Morris…
tuyên bố những nghiên cứu của họ theo
hướng“Nghiên cứu văn hóa’”thì khá nhiều nhà
lý thuyết có tên tuổi khác như Jacques Derrida,
Michel Foucault, Roland Barthes, Pierre
Bourdieu, Anthony Giddens... không thừa nhận
điều đó, mặc dù quan điểm lý thuyết của họ có
tác động lớn đối với sự hình thành nền tảng lý
thuyết của ngành Nghiên cứu văn hóa (2).
và “Vượt qua chuyên ngành: Cultural Studies
trong những năm 1990” tại Đại học Oklahoma
(tháng 10/1990)... Cultural Studies trở thành
nền tảng lý luận cho ngành phê bình ở Anh, có
ứng dụng rộng rãi từ điện ảnh cho đến truyền
thông, từ Anh đã lan rộng sang Mỹ, châu Âu,
Úc, New Zealand, Nhật, Hàn Quốc, Singapore,
Hồng Kông, Đài Loan… Một loạt các nghiên
cứu, xuất bản phẩm, trung tâm nghiên cứu,
các khoa và viện được hình thành dưới cái
tên “Nghiên cứu văn hóa” (Cultural Studies).
Nhiều tạp chí ra đời có liên quan đến ngành,
ví dụ như các tờ Australian Journal of Cultural
Studies, Cultural studies, International Journal
of Cultural Studies, Ecumene, Gender, Place and
Culture; Media, Culture and Society; Theory,
Culture and Society, New Formations, Sign…
Từ Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa đương đại
ở Anh, Nghiên cứu văn hóa dần mở rộng nền
tảng học thuật và không gian địa lý. Điều cần
chú ý là cũng như tính chất liên ngành/hậu
ngành của nó, có khá nhiều “phiên bản” của
Nghiên cứu văn hóa, ở nhiều nước khác nhau,
như Anh, Mỹ, lục địa châu Âu (Pháp), Úc, châu
Á, Phi và châu Mỹ. Tuy nhiên, “phiên bản” được
biết đến nhiều nhất, và cũng gây ảnh hưởng
nhất là Cultural Studies của phương Tây, với
việc đặt ngôn ngữ là trọng tâm của nghiên cứu.
Mặt khác, cũng bởi tính chất liên ngành hay
hậu chuyên ngành nên sự ra đời và tồn tại của
ngành Nghiên cứu văn hóa đã gây ra nhiều
tranh cãi xoay quanh đặc thù của ngành với
tư cách một ngành độc lập. Vào những năm
1980, với sự nổi lên của chủ nghĩa Tự do Mới ở
Anh và chủ nghĩa Bảo thủ ở Mỹ, do mối liên hệ
chặt chẽ giữa các học giả của nó với lý thuyết
Mác-xít và chính trị cánh tả nên Nghiên cứu
văn hóa đã gặp phải sự phê phán từ cả trong
và ngoài giới học thuật. Đỉnh cao là việc năm
2002, Trung tâm Nghiên cứu văn hóa đương
đại (CCCS) ở Đại học Birmingham bị giải thể.
Cách tiếp cận của ngành Nghiên cứu văn hóa
Như đã trình bày ở trên, xuất hiện tương
đối muộn so với các chuyên ngành học thuật
khác, Cultural Studies là một lĩnh vực hoạt động
học thuật liên ngành, được nảy sinh và phát
triển từ trong chính sự tương tác và hợp tác
giữa các ngành khác nhau. Tuy nhiên, từ trong
chính cái nền của sự tương tác liên ngành đó,
Nghiên cứu văn hóa đã tạo ra một hướng đi
hoàn toàn mới, tạo sân chơi cho những khám
phá và phân tích mới mẻ về văn hóa, đồng
thời có tác động đến diễn ngôn chính thống
trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn
ở phương Tây. Nói cách khác, Nghiên cứu văn
hóa“không phải là một hòn đảo trong một đại
dương của các chuyên ngành, mà nó là một
dòng chảy cuốn phăng bờ của các chuyên
ngành khác để tạo ra những dạng thức mới
mẻ và thay đổi” (1, tr.42). Dù có gây tranh cãi,
thế mạnh của Nghiên cứu văn hóa chính là
nằm ở tính chất “mở”, luôn ẩn chứa khả năng
để phát triển và biến đổi. Nói cách khác, ngành
Nghiên cứu văn hóa phản chiếu chính sự phức
tạp và yếu tố “đa thanh” của đối tượng mà nó
phản ánh - đó là văn hóa.
Tuy nhiên, bất chấp những ý kiến trái chiều
về sự tồn tại như một ngành học thuật độc
lập, Cultural Studies đã và đang hiện diện ở
nhiều nơi trên thế giới. Đầu những năm 1990,
nhiều cuộc hội thảo xoay quanh sự bùng nổ
của Cultural Studies và những vấn đề đặt ra. Ví
dụ, riêng năm 1990, ở Mỹ đã tổ chức hai cuộc
hội thảo “Cultural Studies hiện nay và trong
tương lai” tại Đại học Illinois (tháng 4/1990),
88 Số 6 - Tháng 12 - 2013
LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
cận chính, vừa được thừa hưởng từ những
chuyên ngành khác, vừa được làm mới từ
trong chính những nội dung mà nó nghiên
cứu, đó là phương pháp khảo tả dân tộc học
(ethnography); tiếp cận phân tích văn bản
(textual approach), và nghiên cứu tiếp nhận
của độc giả/khán giả (reception studies).
Do đặc biệt quan tâm đến những ý nghĩa
và thực hành hàng ngày nên văn hóa phổ
thông (popular culture), văn hóa đại chúng
(mass culture) và văn hóa đời thường (everyday
culture) là đối tượng nghiên cứu chính của
ngành Nghiên cứu văn hóa. Qua các giai đoạn
khác nhau của quá trình phát triển, ngành
cũng thay đổi trọng tâm nghiên cứu. Vào giai
đoạn mới hình thành, trong bối cảnh xã hội
nước Anh và châu Âu những năm 50 và 60
của thế kỷ XX nhiều biến động, ngành Nghiên
cứu văn hóa tập trung phân tích văn hóa đại
chúng, coi văn hóa đại chúng đóng vai trò
quan trọng trong sự hòa nhập của giai cấp lao
động vào các xã hội tư bản chủ nghĩa. Những
nghiên cứu của Trung tâm nghiên cứu văn hóa
đương đại chú trọng tới giai cấp lao động và
những nhóm thanh niên bất đồng quan điểm,
cũng như những đặc trưng của truyền hình và
khán giả. Đồng thời các nhà Nghiên cứu Văn
hóa cũng khám phá một nền văn hóa truyền
thông và tiêu thụ mới đang dần thiết lập - tạo
nên một dạng thức mới của sự bá chủ tư bản
chủ nghĩa. Sang giai đoạn những năm 70 và 80
của thế kỷ XX, ngành tập trung vào nghiên cứu
chủ nghĩa vị nữ, thuyết chủng tộc phê phán,
thuyết đa dạng tính dục, thuyết hậu hiện đại
và các mô hình lý thuyết khác. Giai đoạn sau,
Nghiên cứu văn hóa có xu hướng gắn với tính
chính trị của việc biểu đạt.
Có thể nói, so với quan niệm truyền thống,
các nhà nghiên cứu của ngành Nghiên cứu
văn hóa đưa ra một cách nhìn khác về văn hóa.
Trong bài luận“Cultural Studies: Two Paradigms”
(Nghiên cứu văn hóa: Hai hệ thuyết), Stuart
Hall đưa ra gợi ý về việc việc khảo cứu lại cách
hiểu khái niệm văn hóa. “Nói đến văn hóa, ở
đây tôi nói đến những lĩnh vực nền tảng của
thực hành, biểu trưng, ngôn ngữ và phong tục
của bất kỳ xã hội nào. Tôi cũng nói đến những
dạng thức mâu thuẫn của những hiểu biết
chung đã được bắt rễ trong đời sống và góp
phần tạo nên đời sống nói chung” (8, tr.439).
Theo quan điểm này, văn hóa là một lĩnh vực
quan trọng của các hành động và can thiệp xã
hội, nơi mà các mối quan hệ quyền lực được
thiết lập và luôn chứa đựng những vấn đề
bất ổn. Theo ông, việc gán những chức năng
chung và mang tính phổ quát cho những
giá trị mang tính trừu tượng chỉ có thể hiểu
được trong những bối cảnh lịch sử và xã hội
cụ thể của nền văn hóa đó. Bởi thế, có nhiều
nền văn hóa cùng tồn tại trong các xã hội hậu
công nghiệp. Văn hóa, đặc biệt là văn hóa phổ
thông, là một lĩnh vực của sự xung đột.
Về nền tảng lý thuyết, ngành Nghiên cứu
văn hóa tiếp nhận tư tưởng từ nhiều ngành
(lý thuyết xã hội, lý thuyết chính trị, lý thuyết
truyền thông, thuyết vị nữ, triết học, văn học,
nghiên cứu video/phim, thông diễn, kinh tế
chính trị, nghiên cứu bảo tàng, phê bình nghệ
thuật…). Nó dựa trên một số chủ thuyết nền
tảng như chủ nghĩa văn hóa (culturalism), chủ
nghĩa Mác, cấu trúc luận, ký hiệu học, hậu cấu
trúc luận, hậu hiện đại, nữ quyền luận, hậu
thuộc địa luận… Về mặt phương pháp, tựu
chung, ngành Nghiên cứu văn hóa dựa trên
ba phương pháp và cũng là những cách tiếp
Nói cách khác, Nghiên cứu văn hóa là một
hệ thống những lý thuyết được đưa ra bởi
những nhà tư tưởng coi sản phẩm của tri thức
chính là một“thực hành chính trị”, và trong đó,
quyền lực được coi là một khái niệm trung tâm.
Đối với ngành Nghiên cứu văn hóa, tất cả các
khía cạnh của đời sống xã hội và văn hóa đều
có liên quan và ẩn chứa trong các mối quan hệ
quyền lực. Ý nghĩa, bản sắc, nghệ thuật, hay các
mối quan hệ xã hội đều là sự thương thỏa của
quyền lực. Đó cũng có thể là những mối quan
NGHIÊN CỨU
Số 6 - Tháng 12 - 2013
89
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
hệ quyền lực liên quan đến các giới, các giai
cấp, các chủng tộc, các dân tộc hay tộc người.
Quyền lực cũng là cái định khuôn cũng như
chi phối các dạng thức văn hóa, các dạng biểu
trưng, các mối quan hệ và thiết chế xã hội (như
gia đình, tôn giáo, hệ thống giáo dục và luật
pháp). Và như vậy, quyền lực lan tỏa từ mọi
ngõ ngách trong cuộc sống và chi phối mọi
chiều kích văn hóa, do đó, phân tích văn hóa
không thể bỏ qua khía cạnh này.
Ở đây khái niệm“văn bản”không chỉ ám chỉ
những tác phẩm in ấn, mà bao hàm tất cả các
dạng thức giao tiếp - hình ảnh, biểu cảm, lời
nói, âm thanh. Vì vậy, các chương trình phim,
truyền hình, thể thao, tiểu thuyết, các bài phát
biểu của chính trị gia, video, bản dạng của con
người… đều là những văn bản, được kiến tạo
nên bằng ngôn ngữ, thông qua một quá trình
“tương quan hóa” (mọi sự vật đều được đặt
trong mối quan hệ với nhau - và sự “khác biệt”
(giữa chúng ta với người khác tạo nên bản sắc
riêng) (11). Cách tiếp cận này coi văn hóa, bản
sắc, và thậm chí cả“dân tộc”cũng là những văn
bản và những tự truyện (narratives). Chúng
cũng là những thiết chế xã hội dựa trên nhà
nước, hoặc dựa trên thị trường và các thiết
chế xã hội dân sự (6). Có thể “đọc” văn hóa
như một văn bản, sử dụng các khái niệm như
ký hiệu hóa (signification), mã (code) và diễn
ngôn (discourse). Việc khám phá văn hóa được
xem là tương đồng với việc khám phá ý nghĩa
ẩn chứa một cách trừu tượng thông qua một
hệ thống ký hiệu trong ngôn ngữ. Không chỉ
ngôn ngữ là hệ thống các ký hiệu, mà văn hóa
cũng là một hệ thống các ký hiệu - với ý nghĩa
được sản sinh thông qua sự khác biệt, qua các
quan hệ cú pháp và quan hệ liên tưởng. Ngôn
ngữ không phải là phương tiện trung gian
mang tính trung lập để truyền tải ý nghĩa và
tri thức đã tồn tại độc lập, mà bản thân ngôn
ngữ cũng mang tính chủ quan, cung cấp ý
nghĩa cho một đối tượng vật chất và những
thực hành xã hội. Những quá trình sản sinh ý
nghĩa này là những thực hành biểu đạt. Vì thế
để hiểu được văn hóa, cần khám phá ý nghĩa
được sản sinh ra như thế nào trong ngôn ngữ
(2). Mặt khác, như quan điểm của các học giả
của ngành Nghiên cứu văn hóa, trò chơi ngôn
ngữ (language-game) thể hiện qua diễn ngôn
không bao giờ mang tính trung lập khách quan.
Không chỉ Nghiên cứu Văn hóa đặt mục
tiêu khám phá bản chất chính trị của văn hóa
đương đại thông qua việc tìm hiểu sự vận
hành của diễn ngôn và quyền lực, mà bản
thân ngành Nghiên cứu Văn hóa cũng có thể
coi là một dạng thức mang tính diễn ngôn
(discursive formation), “một tập hợp của các
ý tưởng, hình ảnh và thực hành, cung cấp các
phương thức để tranh luận, các dạng thức
của tri thức và hành vi liên quan đến một chủ
đề nhất định, một hoạt động xã hội hay một
không gian được thiết chế hóa trong xã hội”
(7). Vì vậy, một luận điểm quan trọng khác
của ngành đó là coi văn hóa như là văn bản
(text). Theo quan điểm nổi tiếng của nhà hậu
cấu trúc luận Jacques Derrida, người có ảnh
hưởng tới nhiều ngành xã hội nhân văn, trong
đó có Nghiên cứu Văn hóa, “không có cái gì
tồn tại ngoài văn bản”. Các “văn bản” này chứa
đựng những ý nghĩa, các sự kiện và những
trải nghiệm, sản phẩm của những trường lực
xã hội được kiến tạo bằng những dòng chảy
quyền lực, sự phân cấp vị thế và cơ hội. Văn
hoá và các cá nhân được kiến tạo thông qua
những mạng lưới của những cách sử dụng
ngôn ngữ, biểu tượng và diễn ngôn liên kết với
nhau; toàn bộ cuộc sống này là một văn bản, là
một chuỗi những quan hệ biểu nghĩa. Không
thể cô lập bất cứ văn bản nào khỏi sự vận hành
của nghĩa trong đời sống văn hoá, mọi văn bản
đều kết nối và được tạo lập thông qua/ bởi các
văn bản khác (9, tr.90-106).
Tóm lại, là một lĩnh vực học thuật tương
đối “mở”, bất chấp trên thực tế vẫn có người
phản đối việc tạo ra ranh giới riêng cho chuyên
90 Số 6 - Tháng 12 - 2013
LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
Hobson, Andrew Lowe và Paul Willis chủ biên.
University of Birmingham: Academic Division of
Unwin Hyman (Publishers) Ltd.
ngành Nghiên cứu văn hóa, nhưng lĩnh vực
nghiên cứu này vẫn đã, đang tồn tại và phát
triển theo nhiều hướng khác nhau. Chẳng hạn
như hướng nghiên cứu về cảm xúc (emotion),
tinh thần/tâm linh (spirituality) và mối quan hệ
giữa chúng với các vấn đề về quyền lực (16)
v.v... Có thể nói ngành Nghiên cứu văn hóa
đã đóng góp một cách nhìn mới mẻ về một
chiều kích khác của văn hóa. Hướng tiếp cận
của Nghiên cứu văn hóa phương Tây sẽ là một
sự bổ sung cho Văn hóa học trong việc khám
phá một lĩnh vực phong phú, biểu trưng và đa
nghĩa như văn hóa.
8. Hall, Stuart (1996), Cultural studies: two
paradigms, in What is Cultural Studies? A.Reader,
J. Story chủ biên. London: Arnold Press.
9. Lye, John (1993), Lý thuyết văn chương
đương đại, The Brock Review, Số 1.
10. McGuigan, Jim (1992), Cultural Populism,
London: Routledge.
11. Nayar, Pramod (2008), An Introduction to
Cultural Studies, New Delhi, Viva Books.
P.Q.P
12. Nguyễn Xuân Kính (2006), Văn hóa Việt
Nam và các ngành khoa học nghiên cứu, Tạp chí
Văn hóa dân gian, Số 6.
(TS, Viện NCVH, Viện Hàn Lâm KHXH Việt Nam)
Tài liệu tham khảo
13. Radughin, A.A chủ biên (2004), Văn hoá
học những bài giảng, Vũ Đình Phòng dịch, Từ Thị
Loan hiệu đính, Viện Văn hoá - Thông tin xb, Hà
Nội (bản tiếng Nga in năm 1997).
1. Baldwin, Elaine, Brian Longhurst, Scott
McCracken, Miles Ogborn, và Greg Smith (1999),
Introducing Cultural Studies, London: Prentice
Hall Europe.
14. Rosaldo, Renato (1994), Whose Cultural
Studies? American Anthropologist, New Series,
Vol. 96, No. 3, pp. 524-529.
2. Barker, Chris (2008), Cultural Studies:
Theory and Practice, SAGE Publications.
3. Belik, A.A (2000), Văn hoá học những lý
thuyết Nhân học văn hoá, Đỗ Lai Thuý, Hoàng
Vinh, Huyền Giang dịch, Tạp chí Văn hoá Nghệ
thuật xuất bản, Hà Nội (bản tiếng Nga in năm
1999).
15. Trần Ngọc Thêm (2013), Những vấn đề
văn hóa học lý luận và ứng dụng, Nxb Văn hóa-
Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh.
16. Zevnik, Luka (2010), Towards a new
perspective in cultural studies: Emotional and
spiritual problems and happiness in contemporary
Western societies, International Journal of
Cultural Studies, 13: 391-408.
4. Bennett, Tony (1998), Culture: A Reformer’s
Science, Allen and Unwin Pty Limited.
5. Berry, Ellen và Epstein, Mikhail (1999),
Transcultural Experiments: Russian and American
Models of Creative Communication, New York: St.
Martin’s Press.
Ngày nhận bài: 4 - 5 - 2013
Ngày phản biện, đánh giá: 6 - 9 - 2013
Ngày chấp nhận đăng: 9 - 12 - 2013
6. During, Simon (2005), Cultural Studies:
A critical introduction, London and New York:
Routledge.
7. Hall, Stuart (1980), Cultural Studies and the
Centre: some problematics and problems, Trong
Culture, Media, LanguageWorking Papers in
Cultural Studies, 1972–79, Stuart Hall, Dorothy
NGHIÊN CỨU
Số 6 - Tháng 12 - 2013
91
V
ĂN H Ó
A
7 trang
13/05/2022
1300
Bạn đang xem tài liệu "Ngành nghiên cứu văn hóa (cultural studies) lược sử hình thành và cách tiếp cận", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- nganh_nghien_cuu_van_hoa_cultural_studies_luoc_su_hinh_thanh.pdf
