Giáo trình môn Giải phẫu học ở người

Bài 1

GIỚI THIỆU MÔN GIẢI PHẪU HỌC Ở NGƯỜI

Số tiết LT: 01

Đối tượng: Cao đẳng điều dưỡng đa khoa

I. Giải phẫu học và các phân môn của giải phẫu học

Giải phẫu học người (Human Anatomy) là ngành khoa học nghiên cứu cấu trúc cơ

thể người. Tuỳ thuộc vào phương tiện quan sát, giải phẫu học được chia thành hai phân

môn: giải phẫu đại thể (Gross Anatomy hay Macroseopic Anatomy) nghiên cứu các cấu

trúc có thể quan sát bằng mắt thường và giải phẫu vi thể (Microscopic Anatomy hay

Histology) nghiên cứu các cấu trúc nhỏ chỉ có thể nhìn thấy qua kính hiển vi.

II. Các phương thức mô tả giải phẫu

Tuỳ theo mục đích nghiên cứu, có nhiều cách mô tả giải phẫu khác nhau. Ba cách

tiếp cận chính trong nghiên cứu giải phẫu là giải phẫu hệ thống, giải phẫu vùng và giải phẫu

bề mặt.

1. Giải phẫu hệ thống (Systemic Anatomy) là cách mô tả mà ở đó cấu trúc của từng

hệ cơ quan (thực hệin một chức năng nào đó của cơ thể) được trình bày riêng biệt. Giải

phẫu hệ thống thích hợp với mục đích giúp người học hiểu được chức năng của từng hệ cơ

quan. Các hệ cơ quan của cơ thế có: hệ da, hệ xương, hệ khớp, hệ cơ, hệ thần kinh, hệ tuần

hoàn, hệ tiêu hoá, hệ hô hấp, hệ tiết niệu, hệ sinh dục và hệ nội tiết. Các giác quan là một

phần của hệ thần kinh.

2. Giải phẫu vùng (Regional Anatomy) hay giải phẫu định khu (Topographical

Anatony) là nghiên cứu và mô tả giải phẫu của tất cả các cấu trúc (thuộc các hệ cơ quan

khác nhau) trong một vùng, bao gồm cả những liên quan của chúng với nhau. Cơ thể được

chia thành những vùng lớn sau đây: ngực, bụng, đáy chậu và chậu hông, chi dưới, chi trên,

lưng, đầu và cổ. Mỗi vùng này lại được chia thành những vùng nhỏ hơn.

3. Giải phẫu bề mặt (Surface Anatamy) là mô tả hình dáng bề mặt cơ thể người, đặc

biệt là những liên quan của bề mặt cơ thể với những cấu trúc ở sâu hơn như các xương và

các cơ. Mục đích chính của giải phẫu bề mặt là giúp người học hình dung ra những cấu trúc

nằm dưới da. Ví dụ, ở những người bị vết thương do dao đâm, thầy thuốc phải hình dung

ra những cấu trúc bên dưới vết thương có thể bị tổn thương.

III. Vị trí của môn giải phẫu học trong y học

Trong y học, giải phẫu đóng vai trò của một môn học cơ sở. Kiến thức giải phẫu học

người là kiến thức nền tảng, giúp ta hiểu được hoạt động của cơ thể người (sinh lý học).

Fernel nói rằng “Giải phẫu học cần cho sinh lý học giống như môn địa lý cần cho môn lịch

sử”. Giải phẫu học cũng là nền tảng kiến thức căn bản của tất cả các chuyên ngành lâm

sàng.

1

1. Tư thế giải phẫu

Tất cả các mô tả giải phẫu được trình bày trong mối liên quan với tư tế giải phẫu để

đảm bảo rằng các mô tả đó được rõ ràng và chính xác. Một người ở tư thế giải phẫu là một

người đứng thẳng với: đầu, mặt và các ngón chân hướng ra trước, các gót chân và các ngón

chân áp sát nhau, và hai tay buông thõng ở hai bên với các gan bàn tay hướng ra trước.

2. Các mặt phẳng giải phẫu

Nhưng mô tả giải phải được dựa trên bốn loại mặt phẳng giải phẫu cắt qua cơ thể ở

tư thế giải phẫu. Có nhiều mặt phẳng đứng dọc, đứng ngang và nằm ngang nhưng chỉ có

một mặt phẳng đứng dọc giữa. Tác dụng chính của các mặt phẳng giải phẫu là để mô tả các

mặt cắt và các hình ảnh của cơ thể.

Mặt phẳng đứng dọc giữa (Medial Sagittal Plane) là mặt phẳng thẳng đứng đi dọc

qua trung tâm của cơ thể, chia cơ thể thành các nửa phải và trái.

Các mặt phẳng đứng dọc (Sagittal Planes) là những mặt phẳng thẳng đứng đi qua

cơ thể song song với mặt phẳng đứng dọc giữa.

Các mặt phẳng đứng ngang (Coronal/ Frontal Planes) là những mặt phẳng thẳng

đứng đi qua cơ thể vuông góc với mặt phẳng đứng dọc giữa, chia cơ thể thành các phần

trước và sau.

Các mặt phẳng nằm ngang (Horizontal Planes) là các mặt phẳng đi qua cơ thể

vuông góc với mặt phẳng đứng dọc giữa và đứng ngang. Một mặt phẳng nằm ngang chia

cơ thể thành các phần trên và dưới.

3. Các từ chỉ mối quan hệ vị trí và so sánh:

Có nhiều tính từ được sử dụng để mô tả mối liên hệ về vị trí của các phần cơ thể ở

tư thế giải phẫu bằng cách so sánh vị trí tương đối của hai cấu trúc với nhau, một cấu trúc

đơn lẻ với bề mặt hoặc đường giữa, hay một cấu trúc với các cực cơ thể. Dưới đây là những

từ thường được sử dụng:

Trên (Superior/cranial/cephalic) là nằm gần hơn về phía đầu; ví dụ nói “Tim nằm

trên cơ hoành” nghĩa là nói tim nằm gần đầu hơn cơ hoành, nói cái gì đó đi về phía đầu tức

là nói đi về phía trên.

Dưới (Inferior/cauda) là nằm gần hơn về phía bàn chân; ví dụ nói “Dạ dày nằm dưới

tim” nghĩa là nói dạ dày nằm gần bàn chân hơn so với tim.

Trước (Anterior) là ở gần mặt trước cơ thể hơn.

Sau (Posterior) là nằm ở gần mặt sau cơ thể hơn.

Bên (Lateral) và giữa (Medial). Bên là nằm xa mặt phẳng dọc giữa hơn, giữa thì

ngược lại. Gần nghĩa là nằm gần thân hoặc là điểm nguyên uỷ (điểm gốc) của một mạch

máu, thần kinh, chi hoặc cơ quan.......hơn; xa có nghĩa ngược lại.

2

Nông (Superficial) là nằm gần bề mặt hơn và sâu (deep) là nằm xa bề mặt hơn.

Bên trong (Internal) là ở gần về phía trung tâm của một cơ quan hay khoang rỗng,

bên ngoài (External) thì ngược lại.

3

Bài 2

HỆ XƯƠNG

Số tiết LT: 04; TH: 05

Đối tượng: Cao đẳng điều dưỡng đa khoa

MỤC TIÊU

1. Trình bày được những kiến thức chung nhất về hệ xương: sự phân chia, đặc điểm

cấu tạo của mỗi loại xương, sự hình thành và phát triển của các xương.

2. Mô tả được những đặc điểm hình thể chính của các xương: các mặt khớp, các chỗ

bám của cơ, các mốc bề mặt.

3. Gọi đúng được tên của các chi tiết chính trên các phương tiện thực hành giải

phẫu hệ xương.

1. Đại cương:

Xương là những cơ quan được cấu tạo chủ yếu bằng mô xương, một loại nhỏ liên

kết rắn. Bộ xương đảm nhiệm các chức năng: nâng đỡ cơ thể, bảo vệ và làm chỗ dựa cho

các cơ quan, và vận động (cùng hệ cơ - khớp); bộ xương cũng là nơi sản sinh ra các tế bào

máu và là kho dự trữ chất khoáng và chất béo (Hình 2.1).

4

1.1. Hình thể ngoài:

Dựa vào hình thể ngoài và cấu tạo có thể chia xương thành các loại như xương dài

(Long Bone), xương ngắn (Short bone), xương dẹt (Flat bone), xương không đều (Irregular

bone), xương có hốc khí (Pneumatized bone) và xương vừng (Sesamoid bone). Các loại

xương với những hìnhthể khác nhau kể trên thích ứng với các chức năng riêng biệt, ví dụ

như xương dài có khả năng vận động với động tác rộng rãi, xương dẹt thiên về chức năng

bảo vệ ...........Các xương dài có một thân xương và hai đầu xương. ở xương chưa trưởng

thành, thân và mỗi đầu xương dài được ngăn cách nhau bằng một sụn xương.

1.2. Cấu tạo:

1.2.1. Cấu tạo chung của các loại xương:

Bất kỳ một xương nào cũng được cấu tạo bằng các phần sau đây, kể từ ngoài vào

trong: màng ngoài xương, mô xương đặc, mô xương xốp và ổ tuỷ. Mô xương thuộc loại mô

liên kết, bao gồm các tế bào bị vây quanh bởi chất căn bản rắn đặc. Chất căn bản của xương

bao gồm 25% nước, 25% sợi Protein và 50% muối khoáng. Các loại tế bào của mô xương

là tạo cốt bào, huỷ cốt bào và tế bào xương.

Màng ngoài xương (Periosteum) là một màng mô liên kết dai giàu mạch máu bọc

quanh bề mặt xương (trừ nơi có sụn khớp). Màng này gồm hai lớp: lớp ngoài là mô sợi, lớp

trong chứa các tế bào sinh xương (Osteogenic cells). Màng ngoài xương giúp xương phát

triển về chiều rộng. Nó cũng có tác dụng bảo vệ và nuôi dưỡng xương, giúp liền xương gãy

và là nơi bám cho các dây chằng và gân. Sụn khớp là một lớp sụn trong bao phủ mặt khớp

của các xương. Nó làm giảm ma sát và làm giảm sự va chạm tại những khớp hoạt dịch.

Xương đặc (Compact bone) là thành phần đóng vai trò chính trong chức năng bảo

bệ, nâng đỡ và kháng lại lực nén ép của trọng lực hay sự vận động. Mô xương đặc được tổ

chức thành những đơn vị được gọi là các hệ thống Havers. Mỗi hệ thống Havers bao gồm

một ống Havers ở trung tâm chứa các mạch máu, mạch bạch huyết và thần kinh. Bao quanh

ống này là các lá xương đồng tâm. Giữa các lá xương là những khoang nhỏ (gọi là các hồ)

chứa các tế bào xương và dịch ngoại bào. ống Havers và các hồ được nối liền bằng những

kênh nhỏ gọi là các tiểu quản xương. Vùng nằm giữa các hệ thống Havers chứa các lá

xương kẽ. Các lá xương bao quanh xương ở ngay dưới màng xương là các lá chu vi ngoài.

Xương xốp (Spongy bone) do nhiều bè xương bắt chéo nhau chằng chịt tạo nên một

mạng lưới vây quanh các khoang nhỏ, trông như bọt biển. Khoang nằm giữa các bè xương

chứa tuỷ đỏ (Red bone marrow), nơi sản xuất các tế bào máu. Mỗi bè của xương xốp cũng

được cấu tạo bằng các lá xương, các hồ chứa các tế bào xương và các tiểu quản nhưng

không có các hệ thống Havers thực sự.

Ổ tuỷ (Medullary cavity) là khoang rỗng bên trong thân xương dài chứa tuỷ vàng

(Yellow bone marrow). Thành ổ tuỷ được lót bằng nội cốt mạc (Endosteum). Tuỷ vàng

chứa nhiều tế bào mỡ.

1.2.2. Đặc điểm cấu tạo riêng của mỗi loại xuương (Hình 2.2):

5

Xương dài. ở thân xương (Diaphysis), lớp xương đặc dày ở giữa và mỏng dần về

phía hai đầu; lớp xương xốp thì ngược lại. ở hai đầu xương (Epiphysis), lớp xương đặc chỉ

còn là một lớp mỏng, bên trong là khối xương xốp chứa tủy đỏ.

Xương ngắn có cấu tạo giống như đầu xương dài. Xương dẹt gồm hai bản xương

đặc kẹp ở giữa là một lớp xương xốp.

1.3. Các mạch máu của xương:

Xương được cấp máu tốt nhờ hai loại động mạch: các động mạch nuôi xương và các

động mạch mạch màng xương.

Với một xương dài, các động mạch nuôi xương thường gồm một động mạch lớn

chạy chếch qua xương đặc qua một lỗ nuôi xương (Nutrient Foramen) ở gần giữa thân

xương đến ổ tuỷ xương và một số động mạch nhỏ đi vào đầu xương. Trong ổ tuỷ xương

động mạch lớn chia thành các nhánh gần và xa chạy dọc theo chiều dài của ổ tuỷ và phân

chia thành các nhánh nhỏ dần đi vào mô xương của thân xương, các động mạch còn lại nuôi

dưỡng cho mô xương và tuỷ đỏ của đầu xương.

Hình 2.2. Cấu trúc của các loại xương

Các động mạch màng xương cấp máu cho màng ngoài xương (trừ các mặt khớp); một số

nhánh mạch rất nhỏ chui qua màng ngoài xương tới phần ngoài xương đặc và nối tiếp với

các nhánh của động mạch nuôi xương từ phía ổ tuỷ đi ra.

6

1.4. Sự hình thành và phát triển của xương:

Xương được hình thành trong thời kỳ phôi thai (vào cuối tháng thứ nhất của phôi)

và tiếp tục phát triển cho tới tuổi trưởng thành. Có hai giai đoạn hình thành xương.

ở giai đoạn thứ nhất, mô liên kết lỏng lẻo của phôi (thuộc trung mô, mà trung mô

bắt nguồn từ trung bì) biến thành thể đặc dưới dạng một màng dai; xương được hình thành

trên màng dai này.

Giai đoạn thứ hai diễn ra khi các tế bào của thể đặc (màng dai) biến thành xương,

theo hai cách:

Một số ít xương (gồm các xương vòm sọ, xương hàm dưới và xương đòn) được hình

thành bằng cách chuyển trực tiếp màng thành xương. Ví dụ, vòm sọ của phôi trước hai

tháng chỉ là một màng; từ tháng thứ hai trên màng dày xuất hiện những điểm cốt hoá lan

rộng dần ra tạo nên những xương dẹt của vòm sọ. Quá trình biến màng thành xương được

gọi là màng cốt hoá và xương được hình thành theo cách này là xương màng.

Các xương còn lại (chiếm hầu hết các xương) được hình thành từ sụn. Trước hết thể

đặc trung mô tạo ra mô hình xương bằng sụn (ở đầu tháng thứ hai). Tới cuối tháng thứ hai,

khi sụn phát triển, nó lại bị mạch máu xâm lấn. Các tế bào do mạch máu mang tới phá huỷ

sụn và chỗ sụn bị phá huỷ được thay thế bằng mô xương. Quá trình này được gọi là sụn cốt

hoá và xương được hình thành theo cách này được gọi là xương sụn. Với xương dài, thường

thì mô hình sụn bị mạch xâm lấn ở trung tâm (ứng với giữa thân xương). Các tạo cốt bào

do mạch máu mang tới tạo ra xương bằng cách: tế bào tạo xương tiết ra chất cốt giao; chất

này ngầm muối Calci biến thành xương; điểm tạo xương ban đầu này là trung tâm cốt hoá

nguyên phát (Primary Ossification centre). Khi trung tâm cốt hoá này phát triển rộng ra tới

duới màng ngoài xương, xương được tiếp tục được sinh ra bởi màng ngoài xương. Sự to ra

về đường kính của xương sụn là do màng ngoài xương xây đắp thêm các lá xương đồng

tâm kế tiếp nhau (về cơ bản giống xương màng). Với xương sụn ngắn và nhỏ (xương cổ

tay, cổ chân), sụn được thay thế dần chỉ bằng một trung tâm cốt hoá nguyên phát. Xương

cột sống và xương dài của chi được hình thành từ nhiều trung tâm cốt hoá gồm: trung tâm

cốt hoá nguyên phát (chính) tạo ra thân xương và các trung tâm cốt hoá thứ phát (Secondary

Ossification centre) hay các trung tâm cốt hoá đầu xương tạo ra các đầu (Epiphyses) hay

mỏm xương. Các trung tâm cốt hoá đầu xương phần lớn xuất hiện sau khi sinh. Trong quá

trình phát triển, các trung tâm cốt hoá đầu xương ngăn cách với trung tâm cốt hoá chính

bằng một tấm sụn đầu xương (Epiphysial Cartilage). Sụn này giúp xương phát triển về

chiều dài. Tấm sụn đầu xương tăng sinh về phía thân xương và phần tăng sinh này được

chuyển thành xương. Khi tốc độ cốt hóa sụn lớn hơn tốc độ tăng sinh sụn thì sụn dần được

thay thế hết bằng xương và xương ngừng tăng trưởng về chiều dài.

Sự tăng trưởng của xương màng về cơ bản là bằng một bồi đắp thêm xương trên bề

mặt và các bờ xương. Ví dụ như sự đóng dần của các thóp (vùng nằm giữa các bờ và góc

xương vòm sọ): xương tiến dần vào màng thóp bằng cách bồi đắp thêm xương vào các bờ

xương; đồng thời, màng xương bồi đắp thêm xương lên bề mặt xương.

7

Thực ra quá trình cốt hóa bao gồm hai công việc diễn ra đồng thời: quá trình kiến

thiết nhờ các tạo cốt bào và quá trình phá huỷ nhờ các hủy cốt bào. Sự phá huỷ xương giúp

tạo nên các hốc huỷ ở xương xốp, ổ tuỷ xương dài và các ống Haver của mô xương.

1.5. Số lượng và phân chia:

206 xương của bộ xương người (H.2.1) được xắp xếp thành phần: 80 xương của bộ

xương trục và 126 xương của bộ xương treo. Bộ xương trục(axial skeleton) gồm 22 xương

xọ,1 xương móng, 6 xương nhỏ của tai và 51 xương thân (gồm 26 xương cột sống, 24

xương sườn và 1 xương ức). Bộ xương teo hay xương chi (appendicular skeleton) gồm 64

xương chi trên và 62 xương chi dưới.

2.Xương sọ (bones of cranium) (các H.2.3 - 2.8)

Xương sọ là một khối gồm 22 xương nằm ở đầu trên của cột sống.

Phân chia. Sọ do hai nhóm xương hợp thành: các xương hộp sọ và các xương mặt.

Hộp sọ là hộp xương bảo vệ cho não do tám xương tạo nên: hai xương đỉnh, một xương

trán, một xương chẩm, một xương bướm, một xương sàng và hai xương thái dương. Các

xương mặt tạo nên kkhung xương của mặt, gồm mười ba xương dính thành một khối và

dính với hộp sọ, và một xương liên kết với hộp sọ, và một xương liên kết với khối xương

sọ bằng khớp hoạt dịch, Mười bốc xương mặt là: hai xương lệ, hai xương xoăn mũi dưới,

hai xương mũi, hai xương hàm trên, hai xương khẩu cái, hai xương gò má, một xương hàm

dưới và một xương lá mía.

Những đặc điểm chung. Ngoài việc tạo nên hộp sọ, các xương sọ cũng tạo nên một

số khoang nhỏ khác, bao gồm ổ mũi và các ổ mắt mở ra phía trước. Một số xương sọ chứa

những khoang được lót bằng niêm mạc và thông với mũi; chúng được gọi là những xoang

cạnh mũi. Trong xương thái dương có những khoang nhỏ chứa các cấu trúc liên quan tới

thính giác và thăng bằng.

Trong các xương sọ, chỉ có xương hàm dưới là có thể chuyển động được, các xương

còn lại dính chặt với nhau thành một khối bằng các đường khớp bất động.

Hộp sọ có một nền để não nằm trên và một vòm bao quanh và đậy trên não. Các

xương của vòm sọ được tại nên từ hai bản xương đặc (bản ngoài và bản trong) ngăn cách

nhau bằng một lớp xương xốp gọi là lõi xốp. Mặt trong hộp sọ dính với màng não cứng,

mặt ngoài tạo nên chỗ bám cho các cơ đầu mặt. Ngoài việc tạo khung xương của mặt, các

xương mặt còn bảo vệ cho đường vào của các hệ hô hấp và tiêu hoá. Cả khối xương sọ bảo

vệ và nâng đỡ cho các giác quan chuyên biệt về nhìn, nếm, ngửi, nghe và thăng bằng.

2.1.Các xương hộp sọ (brain box)

xương trán (frontal bone). Xương trán gồm hâi phần chính: một phần tạo nên trán

(phần trước của hộp sọ) là trai trán, một phần nằm ngang tạo nên trần ổ mắt và hầu hết

phần trước của nền sọ (hố sọ trước). ở mặt ngoài, hai phần của xương trán gặp nhau tại bờ

trên ổ mắt. Ngay trên bờ này, bên trong trai trán co hai xoang trán.

Các xương đỉnh (parietal bone). Hai xương đỉnh tạo nên phần lớn của các mặt bên

và đỉnh sọ. Chúng tiếp khớp với nhau tại đường khớp dọc, với xương trán tại đường khớp

8

vành, với xương chẩm tại đường khớp lambda và với các xương thái dương tại các đường

khớp trai. Mặt trong của xương đỉnh lõm và có những rãnh để các mạch máu đi qua.

Hình 2.3. Xương sọ: nhìn trước

Các xương thái dương (temporal bone). Mỗi xương thái dương tạo nên một mặt

dưới - bên của hộp sọ và một phần của nền sọ. Nó tiếp khớp với các xương đỉnh, chẩm,

bướm và gò má bằng các khớp bất động. Xương thái dương do ba phần tạo nên: phần đá,

phần trai và phần nhĩ.

Phần đá có hình tháp tam giác nằm ngang qua nền sọ, giữa xương bướm và xương

chẩm. Phần này chứa tai giữa và tai trong, và những ống cho động mạch cảnh trong và thần

kinh mặt đi qua. ống động mạch cảnh có một lỗ ngoài mở ra ở mặt dưới phần đá và một lỗ

trong mở ra ở đỉnh phần đá. Mỏm nhọn từ mặt dưới phần đá nhô xuống dưới là mỏm trâm.

Nền phần đá hướng ra ngoài và ra sau. Mỏm lồi trên nền phần đá, ở ngay sau lỗ tai ngoài,

được goi là mỏm chũm. Trong mỏm chũm có nhiều xoang nhỏ. ở giữa mỏm trâm và mỏm

9

chũm có lỗ trâm - chũm, nơi ra khỏi sọ của thần kinh mặt. Trên mặt sau phần đá có lỗ và

ống tai trong, nơi các thần kinh sọ VII và VIII đi qua. Bờ sau phần đá cùng với xương

chẩm giới hạn nên lỗ tĩnh mạch, nơi đi qua của tĩnh mạch cảch trong.

Hình 2.4. Xương sọ: nhìn bên

Phần trai là mảng xương mỏng hình quạt. Phần dưới của trai thái dương tách

ra mỏm gò má chạy ra trước tiếp khớp với mỏm thái dương của xương gò má; mỏm

của hai xương cùng nhau tạo nên cung gò má. Hố lõm nằm ở mặt sau dưới mỏm gò

má là hố hàm dưới và chỗ lồi tròn ờ trước hố này là củ khớp. Hố và củ tiếp khớp với

chỏm xương hàm dưới tạo nên khớp thái dương hàm dưới.

Phần nhĩ là mảnh xương mỏng vây quanh lỗ và ống tai ngoài.

Xương chẩm (Occipital Bone). Xương chẩm tạo nên phần sau của vòm và nền sọ.

Xương chẩm gồm ba phần vây quanh lỗ lớn xương chẩm. Lỗ lớn là nơi hành não liên tiếp

với tuỷ sống. Trước lỗ lớn là phần nền, hai bên là các phần bên và ở sau là trai chẩm. Mặt

trên phần nền dốc đứng với được gọi là dốc. Trên mỗi phần bên có một lồi cầu chẩm tiếp

khớp với mặt trên của khối bên đốt đội và một ống thần kinh hạ nhiệt, nơi đi qua của thần

10

kinh sọ XII. Mặt sau trai chẩm có ụ chẩm ngoài ở giữa và các đường gáy ở mỗi bên. Giữa

mặt trước (hay mặt trong) trai chẩm có ụ chẩm trong. Gờ xương từ ụ này đi tới lỗ chẩm là

mào chẩm trong, còn hai rãnh kế tiếp nhau từ ụ chạy sang hai bên là rãnh xoang ngang và

rãnh xoang Sigma. Rãnh xoang ngang ngăn cách hai hố ở mặt trong trai chẩm: hố đại não

ở trên và hố tiểu não ở dưới.

Xương bướm (Sphenoid/ sphenoidal bone). Xương bướm nằm ở giữa nền sọ và tiếp

khớp với tất cả các xương khác của hộp sọ. Ngoài hộp sọ, nó còn góp phần tạo nên trần ổ

mũi và các thành ổ mắt. Các phần của xương bướm là thân, cánh nhỏ, cánh lớn và các mỏm

chân bướm. Thân nằm giữa xương bướm, tiếp giáp với xương sàng ở trước và xương chẩm

ở sau. Mặt trên của thân xương bướm có rãnh trước giao thoa và hố tuyến trên. Mỗi cánh

nhỏ dính vào phần trước của thân bướm bằng hai rễ và cùng thân bướm giới hạn nên ống

thị giác, nơi đi qua của thần kinh sọ II. ở phía sau, mỗi cánh lớn cũng từ một bên thân bướm

chạy sang bên, tạo nên phần giữa của nền sọ. Hai cánh cùng với thân bướm giới hạn nên

khe ổ mắt trên, nơi đi qua của các thần kinh V1, III, IV và VI. Trên các cánh lớn có lỗ tròn

và lỗ bầu dục, lần lượt là nơi đi qua của thần kinh V2 và V3. Các mỏm chân bướm từ thân

chạy xuống các thành bên ổ mũi. Trong thân xương bướm có các xoang bướm thông với ổ

mũi.

Xương sàng (Ethmoid/Ethmoidal bone). Xương sàng nằm trên đường giữa, ở phần

trước nền sọ. Nó còn góp phần tạo nên vách mũi, trần ổ mũi, thành ngoài ổ mũi và thành

trong ổ mắt. Các phần của xương sàng gồm mảnh sàng, mảnh thẳng đứng và các mê đạo

sàng. Mảnh sàng lắp vào chỗ khuyết của phần ổ mắt xương trán, ngăn cách hố sọ trước với

ổ mũi; giữa mặt trên của mảnh sàng nhô lên một mỏm hình tam giác gọi là mào gà, hai bên

mào có các lỗ sàng. Mảnh thẳng đứng chạy vào vách mũi. Mỗi mê đạo sàng là một khối

xương xốp nằm ở giữa ổ mắt và ổ mũi. Khối này chứa các xoang sàng thông với ổ mũi. Hai

mảnh xương từ mặt trong mỗi mê đạo sàng nhô vào ổ mũi được gọi là các xoăn mũi trên

và dưới.

2.2. Các xương mặt (Facia Skeleton):

11

Hình 2.5. Xương sọ: nhìn từ sau

Xương hàm trên (Maxilla). Hai xương hàm trên (đã dính lại) tạo nên hàm trên và

tiếp khớp với tất cả các xương mặt khác, trừ xương hàm dười. Nó tạo nên một phần của sàn

ổ mắt, một phần của thành bên và sàn ổ mũi, và hầu hết khẩu cái cứng. Xương hàm trên

gồm thân và các mỏm. Thân có các mặt hướng về ổ mắt, ổ mũi, hố dưới thái dương (được

gọi lần lượt là mặt ổ mắt, mặt mũi và mặt dưới thái dương) và về phía trước (mặt trước).

Những chi tiết quan trọng trên các mặt này là: rãnh dưới ổ mắt ở mặt ổ mắt, lỗ dưới ổ mắt

và khuyết mũi ở mặt trước, củ hàm ở mặt dưới thái dương, rãnh lệ và lỗ xoang hàm trên ở

mặt mũi. Thân xương chứa moọt xoang lớn mở vào ổ mũi, xoang hàm trên. có bốn mỏm

từ thân xương nhô ra: mỏm trán chạy lên tiếp khớp với xương trán; mỏm gò má tiếp khớp

với xương gò má; mỏm huyệt răng là một cung mang các huyệt răng của các răng hàm trên;

và mỏm khẩu cái tạo nên 3/4 trước khẩu cái cứng. Xương hàm trên cùng cánh lớn xương

bướm giới hạn nên khe ổ mắt dưới.

Xương hàm dưới (Mandibula). Xương hàm dưới gồm một thân và hai ngành hàm.

Thân xương hàm dưới cong hình móng ngựa, gồm một nền dày ở dưới và phần huyệt răng

12

ở trên. Giữa mặt trước nền hàm dưới lồi ra ở thành lồi cằm và mỗi bên có một lỗ cằm. Phần

huyệt răng cong thành cung huyệt răng và mang các lỗ huyệt chân răng hàm dưới. Mỗi

ngành hàm dưới liên tiếp với thân hàm dưới tại góc hàm dưới. Từ đây, ngành hàm chạy lên

trên gần như vuông góc với thân hàm. Đầu trên của ngành hàm tách ra thành mỏm vẹt ở

trước và mỏm lồi cầu ở sau; giữa hai mỏm này là khuyết hàm dưới. Mỏm lồi cầu có một

chỏm tiếp khớp với hố hàm dưới và củ khớp của xương thái dương. Trên mặt trong của

ngành hàm có một lỗ cho thần kinh huyệt răng dưới đi vào xương hàm, lỗ hàm dưới. Lỗ

này là cửa vào của ống hàm dưới. Miệng lỗ được chắn bằng một mảnh xương gọi là lưỡi

hàm dưới.

Xương mũi (Nasal bone). Các xương mũi gặp nhau trên đường giữa và tạo nên một

phần của cầu mũi.

Xương lệ (Lacrimal bone). Hai xương lệ là những xương nhỏ nằm ở sau và ngoài

các xương mũi và tạo nên một phần thành trong ổ mắt. Xương lệ cùng với mỏm trán xương

hàm trên giới hạn nên hố lệ, nơi mà túi lệ nằm.

Xương gò má (Zygomatic bone). Xương gò má làm cho gò má lồi lên thành gò và

tạo nên một phần của thành ngoài và sàn ổ mắt. Nó tiếp khớp với các xương trán, hàm trên,

bướm và thái dương.

Hình 2.6. Xương sọ (Nhìn từ bên)

Xương khẩu cái (Palatine bone). Xương này gồm mảnh nằm ngang và mảnh thẳng

đứng hợp thành hình chữ L. Mảnh nằm ngang cùng với mảnh nằm ngang của xương bên

13

đối diện tạo thành phần sau của khẩu cái cứng. Mảnh thẳng đứng nhô lên trên để tạo nên

một phần của thành ngoài ổ mũi và một phần sàn ổ mắt.

Xương xoăn mũi dưới (Inferior nasal concha). Mỗi xương này là một xương mỏng

cuộn lại và nhô vào ổ mũi ở dưới xương xoăn mũi giữa.

Xương lá mía (Vomer). Đây là một xương mỏng hình tam giác tạo nên một phần

vách mũi. Nó tiếp khớp ở dưới với các xương của khẩu cái cứng tại đường giữa và ở trên

với mảnh thẳng đứng của xương sàng và xương bướm.

Xương móng (Hyoid bone). Xương này không thuộc xương sọ nhưng được mô tả

cùng xương sọ cho tiện. Nó là một xương rời hình móng ngựa nằm trong các mô mềm của

vùng cổ, ở ngay trên thanh quản và dưới xương hàm dưới. Xương móng gồm một thân nằm

ngang và hai sừng ở mỗi bên: sừng lớn và sừng nhỏ.

Hình 2.7. Mặt ngoài nền sọ

14

3. Xương thân:

Xương của thân bao gồm cột sống và các xương ngực.

3.1. Cột sống (Vertebral column) (H.2.9)

Cột sống là một cấu trúc vừa mềm dẻo vừa vững chắc. Nó vừa có thẻ vận động linh

hoạt vừa bao bọc và bảo vệ tuỷ sống, nâng đỡ cho đầu, và tạo chỗ bám cho các xương sườn,

đai chậu và các cơ lưng. Cột sống tạo nên khoảng 2/5 chiều cao cơ thể và do 26 xương tạo

nên, bao gồm xương cùng, xương cụt và 24 đốt sống rời. Các đốt sống rời gồm 7 đốt sống

cổ, 12 đốt sống ngực và 5 đốt sống thắt lưng. Xương cùng do 5 đốt sống cùng dính liền

nhau mà thành; xương cụt thường do 4 đốt sống cụt dính lại. Cột sống sẵn có hai đường

cong lồi ra sau ngay từ lúc sinh ra và không mất đi: cong ngực và cong cùng. Khi trẻ lớn

lên và có thể đứng thẳng, cột sống xuất hiện thêm hai đường cong mới (đường cong thứ

phát): cong cổ và cong thắt lưng (đều lồi ra trước).

15

Hình 2.9. Cột sống nhìn trước (A) và bên (B)

3.1.1. Các phần của một đốt sống điển hình (H.2.10):

Mỗi đốt sống (Vertebra) gồm có thân đốt sống và cung đốt sống vây quanh lỗ đốt

sống.

Thân đốt sống (Vertebral body) có hình trụ dẹt, mặt trên và mặt dưới là các mặt

gian đốt sống tiếp khớp với đốt sống kế cận qua đĩa gian đốt sống.

Cung đốt sống (Vertebral arch) ở phía sau thân đốt sống, cùng với thân đốt sống

giới hạn nên lỗ đốt sống. Cung gồm mảnh cung đốt sống (Lamina of vertebral arch) rộng

và dẹt, nằm ở sau; các cuống cung đốt sống (Pedicle of vertebral arch) ở trước mảnh, dính

với thân; và các mỏm từ cung mọc ra. Các bờ trên và dưới của cuống đều lõm và được gọi

là các khuyết sống (Trên và dưới). Khuyết sống dưới của đốt sống trên cùng khuyết sống

trên của đốt sống dưới liền kề giới hạn nên lỗ gian đốt sống (Intervertebral Foramen), nơi

mà các dây thần kinh sống và các mạch máu đi qua. Cung đốt sống tách ra các mỏm:

Một mỏm vai (Spinous Process) từ giữa mặt sau của mảnh cung đốt sống chạy ra sau

và xuống dưới, sờ thấy được ở dưới da lưng:

Hai mỏm ngang (Transverse process) từ chố nối giữa cuống và mảnh chạy ngang ra

hai bên; và 4 mỏm khớp, gồm 2 mỏm khớp trên và 2 mỏm khớp dưới (Superior and inferior

16

articular process) mang các mặt khớp, cũng tách ra từ khoảng chỗ nối giữa cuống và mảnh;

khi các đốt sống tiếp khớp với nhau thì 2 mỏm khớp dưới của đốt sống trên tiếp khớp với

2 mỏm khớp trên của đốt sống dưới.

Hình 2.10. Các phần của một đốt sống điển hình

Lỗ đốt sống (Vertebral foramen) nằm giữa thân đốt sống và cung đốt sống. Khi các

đốt sống chồng lên nhau tạo thành cột sống thì các lỗ này hợp thành ống sống (Vertebral

canal) chứa tủy sống.

3.1.2. Đặc điểm hình thể riêng của đốt sống từng đoạn:

Các đốt sống cổ (Cervical vertebrae) (H.2.11)

17

Các đốt sống cổ có chung đặc điểm là: mỏm ngang dính vào thân và cuống cung đốt

sống bằng 2 rễ, giới hạn nên lỗ ngang (Foramen tranversarium), nơi có các mạch đốt sống

đi qua. Một số đốt sống cổ lại có thêm các đặc điểm riêng.

Đốt cổ I hay đốt đội (Atlas) (H.2.11) không có thân mà có cung trước, cung sau và

hai khối bên. Mỗi khối bên có mặt khớp trên tiếp khớp lồi cầu xương chẩm và mặt khớp

dưới tiếp khớp với đốt cổ II.

Đốt cổ II hay đốt trục (Axis) (H.2.11) có một mỏm từ mặt trên của thân nhô lên gọi

là răng đốt trục (Dens of axis). Răng có một đỉnh và hai mặt khớp; mặt khớp trước tiếp

khớp với cung trước đột đội, mặt khớp sau tiếp khớp với dây chằng ngang.

Đốt cổ VII hay đốt lồi (Vertebra Prominens) có mỏm gai dài nhất tỏng số các mỏm

gai đốt sống cổ.

Các đốt sống ngực (Thoracic Vertebrae) (H.2.12).

Đặc điểm của các đốt sống ngực là chúng có hõm sườn ngang trên mỏm ngang để

tiếp khớp với củ sườn và các hõm sườn trên và dưới trên thân đốt để tiếp khớp với chỏm

sườn.

Hình 2.12. Đốt sống ngực nhìn từ trên (A) và nhìn bên (B)

Các đốt sống thắt lưng (Lumbar vertebrae) (H.2.13)

Đặc điểm giúp phân biệt các đốt sống thắt lưng là chúng không có lỗ ngang như đốt

sống cổ và không có các hõm sườn trên mỏm ngang và thân như đốt sống ngực.

18

Xương cùng (Sacrum) (H.2.14)

Xương cùng là một khối của năm đốt sống cùng dính với nhau. Nó có hình tam

giác, gồm một nền, hai phần bên, một mặt lưng và một đỉnh.

Nền xương cùng hướng lên trên, tiếp khớp với đốt sống thắt lưng V tại khớp thắt

lưng - cùng. Bờ trước của nền nhô ra ở giữa thành ụ nhô, mỗi bên của nền có một cánh

và một mỏm khớp trên.

Mỗi phần bên xương cùng có một mặt loa tai tiếp khớp với xương chậu, mỗi lồi

củ cùng và một mặt chậu hông hướng ra trước. Trên mặt chậu hông lõm và có bốn đường

ngang đánh dấu những nơi dính nhau giữa các thân xương cùng; đầu ngoài của mỗi

đường ngang có một lỗ gian đốt sống thông với một lỗ cùng trước.

Mặt lưng lồi, hướng ra sau, có các mào cùng và bốn lỗ cùng sau. Các mào cùng là

kết quả của sự dính lại với nhau của các mỏm gai, mỏm khớp và mỏm ngang của các đốt

sống cùng. Phần dưới của mặt sau có hai sừng cùng nằm ở hai bên lỗ cùng; lỗ này là đầu

dưới của ống cùng.

Đỉnh xương cùng hướng xuống dưới, khớp với xương cụt.

Xương cụt (Coccyx) (H.2.14) do 4 – 6 đốt sống cụt dính liền nhau tạo nên.

19

Hình 2.14. Xương cùng và xương cụt

3.2. Các xương ngực (Thoracic skeleton) và lồng ngực (Thracic cage)

Hình 2.15. Lồng ngực

Các xương ngực bao gồm xương ức, các xương sườn và các đốt sống ngực. Chúng

tiếp khớp với nhau tạo nên lồng ngực (H.2.15). Các xương lồng ngực giới hạn nên khoang

20