Giáo trình môn Vi sinh. Ký sinh trùng
GIỚI THIỆU HỌC PHẦN
VI SINH – Kꢀ SINH TRꢁNG
Đối tượng: Cao đẳng chính quy
- Số tín chỉ:
- Số tiết học/ tuần:
2 (2/0).
30 tiết/15 tuần( 2 tiết/ 1 tuần)
+ Lên lớp:
+ Thực hành:
+ Tự học:
30 tiết
00 tiết
60 giờ
- Thời điểm thực hiện:
Học kỳ II.
- Điều kiện tiên quyết: Giải phẫu - sinh lý, Hoá sinh, lý sinh, Mô phôi.
MỤC TIÊU HỌC PHẦN
1. Trình bày được một số khái niệm cơ bản về vi sinh, ký sinh trùng trong y học, các
khái niệm về hiện tượng nhiễm khuẩn và quá trình nhiễm khuẩn trên cơ thể con người.
2. Trình bày được khái niệm cơ bản về kháng nguyên, kháng thể, quá trình đáp
ứng miễn dịch của cơ thể, vacxin và huyết thanh, đại cương về miễn dịch bệnh lý.
3. Trình bày được các đặc điểm về hình thái, cấu tạo và các đặc điểm lý học, hoá học,
sinh học của vi sinh vật, ký sinh trùng gây bệnh thường gặp.
4. Trình bày được khả năng gây bệnh ,tác hại và tác dụng của các vi sinh, ký sinh y
học thường gặp.
5. Nhận dạng được một số vi sinh vật, ký sinh trùng gây bệnh trên bệnh phẩm và
trên tiêu bản, trên tranh có sẵn trong bài giảng.
6. Thể hiện được thái độ phù hợp trước những phản ứng của vi sinh, ký sinh trùng
y học trong các hoạt động đời sống của cá nhân và cộng đồng .
NỘI DUNG HỌC PHẦN
SỐ TIẾT
Lý Thực
STT
TÊN BÀI
Trang
thuyết hành
4
Đại cương về vi sinh vật y học
Đại cương về miễn dịch và ứng dụng
Một số vi khuẩn gây bệnh thường gặp
Một số virus gây bệnh thường gặp
Đại cương ký sinh trùng y học
Vi nꢀm Y học
3
1
2
3
4
5
6
2
4
4
4
2
2
2
22
33
71
100
119
142
154
Ký sinh trùng sốt rꢁt
7
8
Amip, trùng roi, trùng lông
1
2
2
2
9
Giun đꢂa, giun tꢃc, giun kim, giun chꢄ
10 Sꢅn lꢅ, sꢅn dây
Phương phꢅp lꢀy bệnh phẩm bảo quản bệnh
168
187
204
11
phẩm đề làm xꢁt nghiệm vi sinh – ký sinh trùng
30
Tꢂng
224
ĐÁNH GIÁ:
- Hình thức thi: Trắc nghiệm trên mꢅy
- Thang điểm:10
- Cꢅch tính điểm:
+ Điểm chuyên cần 10%
+ Điểm KT thường xuyên: 1 bài kiểm tra lý thuyết trọng số 20%
+ Điểm thi kết thúc học phần: thi trắc nghiệm trên mꢅy trọng số 70%
2
Bài 1
ĐẠI CƯƠNG VỀ VI SINH VẬT Y HỌC
MỤC TIÊU:
1. Trình bày được đặc điểm sinh học, nuôi cấy virus và các biện pháp phòng bệnh
do virus.
2. Trình bày được đặc điểm hình thể, cấu trúc, sinh lý, di truyền và sự phân bố
của vi khuẩn trong tự nhiên và trên cơ thể người.
NỘI DUNG:
ĐẠI CƯƠNG:
Vi sinh vật tồn tại khắp mọi nơi trong thế giới tự nhiên. Giữa chúng cꢃ một mối
quan hệ chặt chẽ với nhau và với cơ thể con người, tạo nên hệ sinh thꢅi. Đa số cꢅc vi
sinh vật cꢃ lợi cho người. Nhưng một số vi sinh vật lại gây hại cho con người, cꢅc vi
sinh vật cꢃ hại cho con người là :
- Vi khuẩn
- Virus
A. ĐẠI CƯƠNG VIRUS
1. Định nghĩa:
Virus là một đơn vị sinh học vô cùng nhỏ bꢁ, cꢃ khả năng biểu hiện những tính
chꢀt cơ bản của sự sống:
+ Gây nhiễm trùng cho tế bào.
+ Bảo tồn nòi giống qua cꢅc thế hệ mà vẫn giữ tính ổn định về mọi đặc điểm sinh
học của nꢃ trong tế bào cảm thụ thích hợp.
Hình 1.1: Các kiểu
cấu trúc của virus
A. Cấu trúc đối xứng
hình khối
B. Cấu trúc đối xứng
hình xoắn
2. Đặc điểm sinh học:
2.1. Hình thể:
Virus cꢃ nhiều hình thể khꢅc nhau: hình cầu, hình khối, hình sợi, hình que, hình
chùy, hình khối phức tạp. Hình thể mỗi loại virus rꢀt khꢅc nhau nhưng luôn ổn định đối
với mỗi loại virus. Tuy theo cꢅch sắp xếp của acid nucleic và capsid mà virus được chia
làm hai loại đối xứng:
- Đối xứng hình xoắn ốc: acid nucleic của virus và cꢅc capsomer được sắp xếp
dọc theo hình lò xo đều hay không đều.
- Đối xứng hình khối: Khi cꢅc capsomer của virus được sắp xếp thành cꢅc hình
khối cầu đa diện.
3
- Một số virus cꢃ thể sắp xếp đối xứng khối và đối xứng xoắn trên từng phần của
virus. Cꢅch đối xứng này là đối xứng phức tạp.
2.2. Cấu trúc:
2.2.1. Cấu trúc cơ bản: mỗi virus đều phải cꢃ:
- Axid nucleic:
Mỗi virus cꢃ một trong 2 loại axid nucleic ADN hoặc ARN, axid nucleic cꢃ các
chức năng sau:
+ Chứa đựng mật mã di truyền của virus.
+ Quyết định khả năng gây nhiễm trùng của virus cho tế bào cảm thụ.
+ Mang tính khꢅng nguyên đặc hiệu của virus.
- Capsid: Là cꢀu trúc bao quanh axid nucleic: bản chꢀt hoꢅ học là protein, capsid
được cꢀu tạo bởi nhiều cꢅc capsomer, cꢃ cꢅc chức năng:
+ Không cho emzym phꢅ huỷ axid nucleic.
+ Giúp cho quꢅ trình bꢅm của hạt virus lên tế bào cảm thụ.
+ Mang tính khꢅng nguyên đặc hiệu cho virus.
+ Giữ cho virus cꢃ hình thꢅi và kích thước ổn định.
2.2.2. Cấu trúc riêng: chꢄ cꢃ ở một số virus:
- Cꢀu trúc bao ngoài (envelope):
Một số virus cꢃ vỏ bao ngoài bao bọc lꢀy capsid. Bản chꢀt là phức hợp protein,
lipid, hydrocacbon. Trên vỏ cꢃ cꢅc gai nhú lồi lên, làm những chức năng riêng biệt. Cꢃ
cꢅc chức năng:
+ Tham gia qúa trình bꢅm của virus lên tế bào cảm thụ.
+ Tham gia quꢅ trình lắp rꢅp và giải phꢃng virus ra khỏi tế bào cảm thụ.
+ Giúp cho virus ổn định về hình thể và kích thước.
- Enzym:
Virus không cꢃ enzym chuyển hoꢅ, hô hꢀp nên phải sống ký sinh ở tế bào cảm thụ
và không chịu tꢅc dụng của khꢅng sinh. Nhưng lại cꢃ cꢅc enzym cꢀu trúc như:
+ Haemoglutinin: Cꢃ khả năng ngưng kết hồng cầu động vật.
+ Neuraminidase: Giúp cho quꢅ trình bꢅm và xâm nhập của virus vào tế
bào cảm thụ.
+ Enzym sao chꢁp ngược: giúp cho quꢅ trình tổng hợp ARNm thành ADN
trung gian.
2.3. Sự nhân lên của virus:
Virus không cꢃ quꢅ trình trao đổi chꢀt, không cꢃ khả năng tự nhân lên ngoài tế
bào sống. Vì vậy sự nhân lên của virus chꢄ cꢃ thể được thực hiện ở trong tế bào sống
nhờ vào sự trao đổi chꢀt của tế bào chủ. Điều này cho thꢀy tính ký sinh của virus trong
tế bào sống là bắt buộc.
Sự nhân lên của virus là một quꢅ trình phức tạp, trong đꢃ axit nucleic của virus
giữ vai trò chủ đạo truyền đạt cꢅc thông tin di truyền của chúng cho tế bào chủ. Virus
hướng cꢅc quꢅ trình trao đổi chꢀt của tế bào chủ sang việc tổng hợp cꢅc hạt virus mới.
Nꢃi chung quꢅ trình nhân lên của virus trong tế bào được chia thành 5 giai đoạn:
2.3.1. Sự hấp phụ của virus vào bề mặt tế bào
Sự hꢀp phụ xảy ra khi cꢅc cꢀu trúc đặc hiệu trên bề mặt hạt virus gắn được vào
cꢅc thụ thể (receptor) đặc hiệu với virus nằm ở trên bề mặt của tế bào. Do tính đặc hiệu
trên mà mỗi loài virus chꢄ cꢃ thể hꢀp phụ và gây nhiễm cho một loại tế bào nhꢀt định
gọi là cꢅc tế bào cảm thụ với chúng. Ví dụ virus cúm chꢄ gây nhiễm tế bào biểu mô của
đường hô hꢀp trên, virus HIV chꢄ xâm nhập tế bào bạch huyết gọi là tế bào lympho CD4.
2.3.2. Sự xâm nhập của virus vào trong tế bào
4
Cꢅc virus động vật sau khi đã gắn vào cꢅc thụ thể đặc hiệu trên bề mặt tế bào cảm
thụ sẽ xâm nhập vào tế bào theo cơ chế ẩm bào. Khi đã lọt vào tế bào, capsid của virus
sẽ được enzyme cởi vỏ (decapsidase) của tế bào phân hủy, giải phꢃng ra axit nucleic của
virus. Đꢃ là giai đoạn “cởi ꢅo”.
Đối với phage, sau khi hꢀp phụ lên bề mặt tế bào thì bao đuôi co rút, lõi bên trong chọc
thủng màng tế bào và bơm axit nucleic vào tế bào còn casid nằm lại bên ngoài.
2.3.3. Sự tổng hợp các thành phần cấu trúc của virus
Ngay sau khi axit nucleic của virus được giải phꢃng, virus bị mꢀt khả năng lây
nhiễm và đi vào giai đoạn tiềm ẩn, trong giai đoạn này không thꢀy virus trong tế bào
nữa. Đây chính là giai đoạn cꢅc virus truyền đạt những thông tin di truyền của mình cho
tế bào chủ và bắt tế bào chủ chuyển hướng hoạt động của mình sang việc tổng hợp cꢅc
thành phần của virus.
Trước hết, cꢅc axit nucleic của virus được nhân lên, sau đꢃ protein của virus được
tổng hợp. Cꢅc axit nucleic của virus xꢅc định tính đặc hiệu của protein. Như vậy cꢀu
trúc kháng nguyên của virus không bị phụ thuộc vào tế bào chủ mà do cꢅc axit nucleic
của virus quyết định. Cơ chế nhân lên của cꢅc ADN và ARN của virus cꢃ khꢅc nhau.
Dưới đây là ví dụ về ba loại virus cꢃ ba loại axít nucleic khꢅc nhau:
- Ở cꢅc virus chứa ADN hai sợi: đầu tiên cꢅc thông tin di truyền của virus được
sao chꢁp từ ADN sang ARN thông tin nhờ ARN polymerase phụ thuộc ADN. Cꢅc ARN
thông tin của virus sẽ đꢃng vai trò truyền tin để tạo ra cꢅc ADN và cꢅc protein của virus.
- Ở cꢅc virus chứa ARN một sợi dương: cꢅc thông tin di truyền của virus được
mã hꢃa trong phân tử ARN sẽ sao chꢁp sang một ARN bổ sung nhờ cꢃ ARN polymerase
phụ thuộc ARN và từ đꢃ chúng được làm khuôn mẫu để tạo ra cꢅc ARN của virus. Đồng
thời cꢅc ARN của virus cꢂng đꢃng vai trò của ARN thông tin để tổng hợp nên cꢅc protein
của virus.
- Ở cꢅc virus chứa ARN cꢃ enzyme sao chꢁp ngược: cꢅc thông tin di truyền được
mã hꢃa trong ARN của virus được sao chꢁp ngược để tạo ra một ADN trung gian nhờ
có enzyme sao chꢁp ngược (reverse transcriptase; ADN polymerase phụ thuộc ARN).Từ
ADN trung gian cꢅc mã thông tin di truyền của virus sẽ được sao chꢁp sang ARN thông
tin, từ đꢃ chúng tiếp tục được sao chꢁp để tổng hợp ra cꢅc ARN virus và cꢅc protein
virus.
2.3.4. Sự lắp ráp các thành phần của virus
Sau khi cꢅc thành phần cơ bản của virus đa được tổng hợp và đa được tích lꢂy
phong phú trong tế bào chủ thì sẽ bắt đầu quꢅ trình lắp rꢅp. Hình như cơ chế lắp rꢅp cꢅc
thành phần của virion xảy ra tự phꢅt do kết quả của sự tương tꢅc phân tử đặc biệt của
cꢅc cao phân tử capsid với axit nucleic virus để tạo thành các virion. Việc lắp rꢅp đúng
sẽ tạo ra cꢅc virus hoàn chꢄnh (cꢅc virion) và nếu lắp rꢅp sai sẽ tạo ra các virus không
hoàn chꢄnh (hạt DIP) hoặc tạo ra cꢅc virus giả (Pseudovirion).
2.3.5. Sự giải phóng các hạt virus ra khỏi tế bào
Virus thoꢅt ra khỏi tế bào chủ theo nhiều kiểu khꢅc nhau tùy theo loài virus.
Nhiều virus được giải phꢃng theo kiểu phꢅ vỡ màng tế bào làm hủy hoại tế bào và cꢅc
virus đồng loạt được phꢃng thích. Hoặc được giải phꢃng nhờ sự xuꢀt bào (exocytosis)
hoặc qua cꢅc rãnh đặc biệt mà không làm hủy hoại tế bào chủ.
Cꢅc virus cꢃ vỏ ngoài được giải phꢃng theo kiểu nẩy chồi qua cꢅc chỗ đặc biệt
của màng tế bào chủ và virus sẽ nhận được một phần của màng tế bào chủ.
Thời gian nhân lên của virus thường ngắn hơn rꢀt nhiều so với vi khuẩn.Ví dụ từ
virus ban đầu, một tế bào bị nhiễm virus cúm cꢃ thể tạo ra hàng nghìn virus mới sau
khoảng 5 - 6 giờ.
2.4. Hậu quả của sự nhân lên của virus trong tế bào: 7 hậu quả
5
- Huỷ hoại tế bào chủ: Sau khi virus xâm nhập và nhân lên trong tế bào thì hầu
hết cꢅc tế bào bị phꢅ huỷ.
- Sự sai lạc nhiễm sắc thể của tế bào dẫn đến:
+ Phụ nữ cꢃ thai 3 thꢅng đầu: tuỳ mức độ mà cꢃ thể xảy thai, thai chết lưu
hoặc dị tật bẩm sinh.
+ Sinh khối u và ung thư: do virus làm thay đổi khꢅng nguyên bề mặt của tế
bào, làm mꢀt khả năng ức chế do tiếp xúc khi tế bào sinh sản hoặc kích hoạt gen ung thư.
- Tạo cꢅc tiểu thể nội bào: do phản ứng của tế bào, hạt virus không giải phꢃng ra
khỏi tế bào hoặc do thành phần hạt virus chưa được lắp rꢅp.
- Tạo hạt virus không hoàn chꢄnh: Hạt virus chꢄ cꢃ vỏ mà không cꢃ axid nucleic
- Gây chuyển thể tế bào: do sự tích hợp gen virus vào nhiễm sắc thể tế bào cảm
thụ, dẫn đến hình thành tính trạng mới.
- Tạo tế bào tiềm tan: virus gắn vào nhiễm sắc thể của tế bào cảm thụ, quꢅ trình
phân chia diễn ra bình thường nếu gặp điều kiện thuận lợi virus sẽ trở nên hoạt động và
phꢅ huỷ tế bào
- Tạo interferon: bản chꢀt là protein do tế bào nhiễm virus tạo ra, cꢃ tꢅc dụng ức
chế tổng hợp ARNm. Vì vậy, interferon được dùng như một chꢀt điều trị không đặc hiệu
khi tế bào nhiễm virus.
2.5. Sức đề kháng:
* Virus cꢃ sức đề khꢅng yếu. Dễ bị tiêu diệt bởi:
- Ánh sꢅng mặt trời.
- Tia cực tím.
- Cꢅc dung môi hoà tan lipid như: ether, clorofoc, formon...
* Bền vững ở nhiệt độ thꢀp:
- Âm 40 C: Tồn tại nhiều thꢅng.
- Âm 200C: Tồn tại vài năm.
3. Nuôi cấy virus.
Virus động vật cꢃ thể nuôi cꢀy được trên một hệ thống tế bào sống bao gồm động
vật cảm thụ, phôi gà và cꢅc tế bào nuôi trong ống nghiệm (in vitro).
3.1. Động vật thí nghiệm cảm thụ
Trước khi kỹ thuật phôi gà và nuôi cꢀy tế bào được phꢅt minh thì tiêm nhiễm
động vật là phương phꢅp duy nhꢀt để nuôi cꢀy virus. Mỗi loài virus cꢃ một vài động vật
cảm thụ riêng.
Ví dụ đối với Arbovirus, động vật thí nghiệm cảm thụ thường được sử dụng là
chuột nhắt trắng mới đẻ.
Tùy theo loài virus cꢃ thể sử dụng những động vật cảm thụ khꢅc nhau như chuột
nhắt còn bú, chuột nhắt, chuột lang, thỏ, khꢄ... và những đường gây nhiễm khꢅc nhau:
tiêm, uống, nhỏ mꢂi, mắt.
Hiện nay động vật được sử dụng để sản xuꢀt vacxin và phân lập một số ít virus mà
động vật thí nghiệm là vật chủ nhạy cảm duy nhꢀt hoặc vật chủ được chọn lưạ.
3.2. Phôi gà
Thường dùng trứng gà đa ꢀp 9-12 ngày, lúc đꢃ phôi đã tạo thành, khoang ối và
khoang niệu phꢅt triển đầy đủ.
Tùy theo mục đích: phân lập, thử nghiệm, sản xuꢀt vacxin và tùy theo loài virus,
có thể tiêm nhiễm vào màng niệu đệm (virus đậu mùa, đậu vacxin, Herpesvirus),vào
khoang ối (virus cúm, quai bị), vào khoang niệu (virus cúm, quai bị , virus Newcastle).
3.3. Nuôi cấy tế bào
Xử lý mô bằng trypsin để tꢅch rời tế bào rồi nuôi tế bào trong ống nghiệm cꢃ
chứa cꢅc môi trường nuôi đặc biệt. Tế bào phꢅt triển thành một lớp tế bào đều đặn bꢅm
vào mặt trong của ống nghiệm được gọi là nuôi cꢀy tế bào một lớp.
6
Cꢅc loại tế bào thường dùng trong nuôi cꢀy virus:
- Tế bào nguyên phꢅt: là những tế bào cꢃ nguồn gốc từ mô động vật, thực vật hay
côn trùng được nuôi cꢀy thành một lớp tế bào trong ống nghiệm thường dùng để nuôi cꢀy
phân lập virus. Cꢅc tế bào nguyên phꢅt cꢃ đặc điểm chꢄ sử dụng một lần, không thể cꢀy
truyền nhiều lần được. Những mô thường dùng để sản xuꢀt tế bào nguyên phꢅt là thận khꢄ,
thận bào thai người, thận chuột đồng, mô của phôi gà v.v...
- Tế bào thường trực: cꢃ nguồn gốc từ mô động vật, thực vật hay côn trùng đã
được cꢀy truyền nhiều lần mà không bị thoꢅi hoꢅ. Cꢅc tế bào thường trực hiện nay
thường dùng như tế bào Hela, Hep-2, Vero, C6 / 36,...
- Tế bào lưỡng bội của người: là dòng tế bào bào thai người. Dòng tế bào này có
hình thꢅi bình thường, nhiễm sắc thể lưỡng bội cꢃ hình thể bình thường, cꢃ thể cꢀy
truyền được nhiều lần (từ 40 -100 lần), chúng không chứa cꢅc virus tiềm tàng như cꢅc
loại tế bào nguyên phꢅt nuôi một lần, do đꢃ thường được sử dụng trong sản xuꢀt vaccine
sống.
4. Phòng và điều trị:
4.1. Phòng bệnh:
- Phòng không đặc hiệu: cꢅch ly, tiệt trùng, khử trùng dụng cụ và môi trường, diệt
côn trùng truyền bệnh được ꢅp dụng thích hợp trong từng bệnh, từng vụ dịch.
- Phòng đặc hiệu: Mỗi lứa tuổi, cꢅc nghề nghiệp khꢅc nhau cꢃ thể sử dụng cꢅc
loại vacxin thích hợp.
+ Vacxin sống giảm độc lực: sởi, bại liệt, dại, đậu mùa...
+ Vacxin tꢅi tổ hợp: viêm gan B
+ Vacxin chết: viêm não nhật bản
4.2. Điều trị:
+ Thuốc ức chế sự nhân lên của virus như: AZT, amanthadine, interferon.
+Thuốc tăng cường miễn dịch như: Gama globulin
B. ĐẠI CƯƠNG VI KHUẨN
1. Định nghĩa.
Vi khuẩn là những vi sinh vật đơn bào, không có màng nhân, rꢀt nhỏ bꢁ mà mắt
thường không nhìn thꢀy được. Muốn quan sꢅt được phải nhìn qua kính hiển vi cꢃ độ
phꢃng đại hàng nghìn lần.
2. Vai trò của ngành vi khuẩn học.
2.1. Chẩn đoán bệnh.
Tìm vi khuẩn gây bệnh trong cꢅc bệnh phẩm như: Đờm, mꢅu, mủ, dịch tiết...
hoặc dùng huyết thanh của bệnh nhân để chẩn đoꢅn bệnh.
2.2. Dự phòng các bệnh truyền nhiễm.
- Nghiên cứu để sản xuꢀt ra vaccin phòng bệnh truyền nhiễm.
- Đề xuꢀt cꢅc biện phꢅp vệ sinh phòng bệnh cꢃ hiệu quả.
2.3. Điều trị bệnh.
Ngành vi khuẩn học điều chế ra cꢅc khꢅng độc tố để điều trị như: Khꢅng độc tố
bạch hầu, uốn vꢅn...hoặc ứng dụng để sản xuꢀt ra khꢅng sinh để điều trị bệnh do vi
khuẩn.
3. Chỗ ở của vi khuẩn.
3.1. Trong đất.
- Đꢀt chứa rꢀt nhiều vi sinh vật và là môi trường thích hợp cho sự phꢅt triển của
vi sinh vật, vì trong đꢀt cꢃ nước, cꢃ không khí, cꢃ cꢅc chꢀt vô cơ và cꢅc chꢀt hữu cơ tạo
thành một môi trường thiên nhiên thích hợp cho vi sinh vật.
7
- Tùy theo tính chꢀt và thành phần của đꢀt ở mỗi nơi cꢃ khꢅc nhau và khí hậu cꢃ
khꢅc nhau mà số lượng và chủng loại vi sinh vật cꢂng phân bố khꢅc nhau. Ví dụ: Ở bề
mặt của đꢀt do tꢅc dụng của ꢅnh sꢅng mặt trời và sự khô rꢅo, số lượng vi sinh vật ít.
Ở độ sâu 10 - 20 cm thì số lượng vi sinh vật nhiều, chủng loại đa dạng. Nhưng
đến độ sâu một mꢁt trở đi thì số lượng và chủng loại vi sinh vật giảm dần và chꢄ cꢃ một
số ít vi sinh vật tồn tại mà thôi vì ở độ sâu này, thiếu ôxy và cꢅc chꢀt hữu cơ nên vi sinh
vật hiếu khí không phꢅt triển.
Đꢀt còn bị ô nhiễm phân và cꢅc chꢀt bài tiết của người và động vật với mức độ
khꢅc nhau nên số lượng và thành phần vi sinh vật cꢂng khꢅc nhau. Tuy rằng trong đꢀt
cꢃ nhiều vi sinh vật khꢅc nhau nhưng người ta phân chia thành 3 loại:
+ Loại thứ nhꢀt: vi sinh vật tự dưỡng là vi sinh vật tự tổng hợp cꢅc chꢀt
cần thiết để sống.
+ Loại thứ hai: vi sinh vật dị dưỡng là vi sinh vật làm thối rữa xꢅc động
vật, thực vật trong đꢀt.
+ Loại thứ ba: vi sinh vật gây bệnh theo thi thể hoặc theo chꢀt bài tiết của
động vật và của con người rơi vào trong đꢀt. Loại vi sinh vật này đòi hỏi phải cꢃ nhiều
chꢀt dinh dưỡng và một số điều kiện thích hợp, cho nên loại này rꢀt dễ chết, chꢄ cꢃ cꢅc
vi khuẩn sinh nha bào thì cꢃ khả năng tồn tại lâu trong đꢀt. Từ đꢀt, vi sinh vật gây bệnh
cꢃ thể lây sang cơ thể người và động vật. Đường lây chủ yếu là giꢅn tiếp do sự ô nhiễm
của đꢀt bẩn ví dụ rau quả xanh bị nhiễm vi sinh vật. Nghiên cứu vi sinh vật trong đꢀt là
một vꢀn đề luôn được đặt ra, nhꢀt là những vùng cꢃ liên quan đến chꢀt thải công nghiệp,
chꢀt thải sinh hoạt, chꢀt thải từ cꢅc lò mổ, bệnh viện... để đề ra những biện phꢅp diệt trừ
và đề phòng cꢅc mầm bệnh cꢃ thể lây lan từ đꢀt sang người, nhꢀt là khâu bảo vệ môi
trường.
3.2. Trong nước.
Nước là một môi trường tự nhiên trong đꢃ vi sinh vật cꢃ thể phꢅt triển được, bởi
vì vi sinh vật chꢄ sinh sản trong điều kiện ẩm ướt. Vi sinh vật vào nước từ đꢀt, bụi, không
khí và từ chꢀt thải bỏ của người và động vật. Số lượng và chủng loại vi sinh vật thay đổi
tuỳ theo độ bẩn của nước.
Nước ở sông, hồ gần chỗ dân cư đông đúc cꢃ nhiều vi sinh vật, nước ở biển và
cꢅc hồ lớn thì ít vi sinh vật hơn.
Nước cꢃ khả năng tự làm sạch do tꢅc dụng thanh khuẩn của ꢅnh sꢅng mặt trời và
do sự cạnh tranh sinh tồn của cꢅc vi sinh vật trong nước.
Ngoài những vi sinh vật sống trong nước, còn cꢃ những vi sinh vật gây bệnh do
người và động vật làm ô nhiễm. Do vậy nước cꢂng là nguồn truyền bệnh nguy hiểm
nhꢀt là cꢅc bệnh đường ruột, như vi khuẩn Salmonella, Shigella, Vibrio cholerae... Các
vi sinh vật gây bệnh này chꢄ tồn tại trong nước một thời gian nhꢀt định và gây bệnh cho
người trong một thời kỳ nhꢀt định.
Nếu một nguồn nước bị ô nhiễm phân thì thường thꢀy xuꢀt hiện E.coli - vi khuẩn
này thường được dùng trong việc đꢅnh giꢅ sự ô nhiễm phân của nước.
Ngoài ra trong một nguồn nước cꢃ mặt vi khuẩn Clostridium perfringens chứng
tỏ nguồn nước đã bị nhiễm phân từ trước.
3.3. Trong không khí.
Không khí không phải là môi trường thuận lợi cho vi sinh vật phꢅt triển vì không
cꢃ chꢀt dinh dưỡng, thêm vào đꢃ lại cꢃ ꢅnh sꢅng mặt trời. Tuy nhiên trong không khí
vẫn cꢃ vi khuẩn do cuốn theo bụi đꢀt và do con người bài tiết ra khi ho, khi hắt hơi...
Vi sinh vật trong không khí cꢃ nhiều chủng loại, những loại nào cꢃ bào tử, cꢃ sắc
tố và nꢀm chịu được độ khô hanh và ꢅnh sꢅng mặt trời mới tồn tại được. Số lượng vi
sinh vật trong không khí tùy thuộc từng vùng. Ở những vùng dân cư đông đúc thì trong
8
không khí cꢃ nhiều vi sinh vật, ở núi cao và ở trên cꢅc đại dương thì không khí cꢃ rꢀt ít
vi sinh vật. Ở thành thị không khí chứa nhiều vi sinh vật hơn ở nông thôn.
Trong không khí, ngoài cꢅc tạp khuẩn, nꢀm, nꢀm mốc, người ta thường gặp cꢅc
vi sinh vật gây bệnh là: trực khuẩn lao, trực khuẩn bạch hầu, liên cầu tan mꢅu, tụ cầu
gây bệnh, trực khuẩn ho gà, virus cúm, sởi... từ bệnh nhân hoặc từ người lành mang
trùng bài tiết ra không khí và làm lây lan từ người này sang người khꢅc chủ yếu là hình
thức giꢅn tiếp thông qua những hạt nước bọt nhỏ mang vi sinh vật. Trong không khí lưu
thông, những hạt này tồn tại không lâu nên khả năng nhiễm bệnh giảm xuống, do đꢃ về
mặt phòng bệnh cần lưu ý vꢀn đề lưu thông không khí nơi buồng bệnh và nơi công cộng.
3.4. Trên cơ thể người.
3.4.1. Các vi sinh vật ở trên da
Chủng loại vi sinh vật sống trên da và niêm mạc rꢀt thay đổi, chúng phụ thuộc
vào hoàn cảnh, tình hình vệ sinh cꢅ nhân và nghề nghiệp. Vì da tiếp xúc thường xuyên
với môi trường xung quanh, da chứa đựng nhiều vi sinh vật tạm thời, tuy nhiên những
khuẩn khí bình thường không đổi được tìm thꢀy ở những vùng giải phẫu khꢅc nhau. Cꢅc
vi sinh sinh vật bình thường thường thꢀy ở da là:
- Staphylococcus coagulase âm tính, streptococcus viridans, coliformes, cꢅc loại
trực khuẩn Gram dương (bacilli gram positive).
- Nꢀm men: thường thꢀy ở cꢅc lằn da
- Các Mycobacteria không gây bệnh: thường thꢀy trên da ở những vùng sẵn chꢀt
xuꢀt tiết, cơ quan sinh dục, ống tai ngoài...
- Trên da cꢂng cꢃ thể cꢃ cꢅc vi sinh vật gây bệnh như Staphylococcus aureus,
Pseudomonas aeruginosa...
Chủng loại vi sinh vật sống trên da thay đổi theo vùng: vùng cꢃ nhiều vi khuẩn
như da đầu, mặt, kẽ ngꢃn tay...
Vùng cꢃ ít vi khuẩn như mặt ngoài của cꢅc chi, bàn tay, da bụng...
Những yếu tố cꢃ thể phꢅ hủy cꢅc vi sinh vật thường thꢀy ở da là: pH thꢀp, axit
bꢁo của chꢀt xuꢀt tiết nhầy và lysozym. Số lượng vi sinh vật ở bề mặt cꢃ thể giảm bớt
bằng cꢅch chà sꢅt mạnh trong trường hợp vệ sinh da trước khi mổ, nhưng khuẩn chí
nhanh chꢃng lập lại từ tuyến nhờn và mồ hôi sau đꢃ.
3.4.2. Vi sinh vật ở đuờng hô hấp
- Ở mꢂi cꢃ nhiều trực khuẩn giả bạch hầu (diphteroides) và chủ yếu là tụ cầu,
đꢅng chú ý là cꢃ nhiều tụ cầu vàng ở mꢂi trước từ 20 - 50 % người lành mang tụ cầu
vàng trong mꢂi.
- Ở họng mꢂi: số lượng và chủng loại vi sinh vật khꢅ phong phú. Họng thường
vô khuẩn lúc mới sinh, nhưng cꢂng cꢃ thể lây nhiễm trong khi sinh. Sau sinh trong vòng
4 - 12 giờ đầu tiên thì Streptococcus viridans xuꢀt hiện như là thành phần chủ yếu và
tồn tại suốt đời. Sau đꢃ cꢅc loài thuộc Diphteroides, Lactobacilus, Staphylococci,
Neisseria sớm được thêm vào.
- Ở tuyến hạnh nhân (amygdales): cꢃ thể cꢃ liên cầu nhꢃm A tan mꢅu. Đây là vi
khuẩn chủ yếu gây viêm họng (80 - 90%) và gây bệnh thꢀp tim tiến triển.
- Ở khí quản, phế quản: do cꢀu tạo sinh lý cꢃ niêm dịch, đại thực bào nên ở đường
hô hꢀp dưới thường không cꢃ vi sinh vật.
3.4.3. Vi sinh vật ở đường tiêu hóa
Lúc mới sinh ống tiêu hꢃa vô khuẩn, nhưng vi sinh vật được nhanh chꢃng đưa
vào theo thức ăn.
3.4.3.1. Ở người trưởng thành: vi sinh vật ở ống tiêu hꢃa rꢀt đa dạng và thay đổi.
- Ở miệng và thực quản: Ở miệng cꢃ sự cân bằng sinh thꢅi giữa cꢅc vi khuẩn với
nhau. Phần lớn cꢅc vi khuẩn sống chung, tuy vậy cꢂng cꢃ một số cꢃ khả năng gây bệnh
quyết định tình trạng nhiễm khuẩn, ví dụ nhiễm khuẩn tại chỗ tai mꢂi họng, răng, hoặc
9
đôi khi gây bệnh cho toàn thân do độc tố hoặc vi khuẩn xâm nhập vào mꢅu. Thường
thꢀy ở miệng là cꢅc cầu khuẩn Gram (+), cầu khuẩn Gram (-), trực khuẩn Gram (+), cꢅc
vi khuẩn kỵ khí như Clostridium, các xoắn khuẩn. Ngoài ra còn thꢀy cꢅc vi khuẩn đường
ruột, trực khuẩn mꢂ xanh trong cꢅc trường hợp đặc biệt như cơ địa yếu hoặc sử dụng
khꢅng sinh phổ rộng, kꢁo dài.
- Ở dạ dày: bình thường pH rꢀt thꢀp (pH=2) nên cꢃ rꢀt ít vi sinh vật, đa số là vi
sinh vật từ miệng nuốt vào. Vì dạ dày cꢃ pH là axit nên chꢄ cꢃ vi khuẩn lao tồn tại được.
Nhiều công trình nghiên cứu đã chứng minh cꢃ một loại xoắn khuẩn là Helicobacter có
khả năng phꢅt triển trong môi trường axit của dạ dày đặc biệt là hang vị. Trong giống
này có Helicobacter pylori là căn nguyên của viêm loꢁt dạ dày, tꢅ tràng. Trong một số
trường hợp như ung thư, loꢁt dạ dày, tꢅ tràng... thì pH thay đổi nên cꢃ thể cꢃ tụ cầu và
nꢀm.
- Ở ruột:
+ Ở ruột non: pH kiềm và cꢃ Enzyme li giải vi sinh vật nên chꢄ còn những
vi sinh vật sống sꢃt khi đi qua dạ dày. Chꢄ cꢃ một số ít liên cầu, tụ cầu, cꢅc loài thuộc
Lactobacilus tại ruột non. Ở người bị loꢁt dạ dày - tꢅ tràng, viêm ruột, xơ gan thì cꢃ thể
thꢀy E.coli ở ruột non .
+ Ở ruột già: cꢃ rꢀt nhiều vi sinh vật, cꢃ 1011 vi sinh vật trong 1 gam chꢀt
chứa tạo nên 10 - 20 % khối lượng phân khô. Cꢅc vi sinh vật ở ruột già chủ yếu là vi
khuẩn kị khí (99%) bao gồm cꢅc loài thuộc Bacteroides, Clostridium spp.,
Lactobacilus..., cꢅc vi khuẩn hiếu khí chꢄ cꢃ 1% gồm E.coli, liên cầu D, tụ cầu, Proteus...
3.4.3.2. Ở trẻ em: Sau sinh một vài giờ đã cꢃ vi sinh vật phꢅt triển. Ở trẻ em nuôi bằng
sữa mẹ, vi sinh vật chꢄ cꢃ một loại hình thể - chủ yếu 99% là Bifidobacterium bifidum,
sau đꢃ là E.coli, còn trẻ em nuôi bằng sữa bò thì cꢃ những loại vi sinh vật như ở người
lớn. Ở một người thì vi sinh vật ở ruột tương đối ổn định, tuy vậy cꢂng cꢃ thể thay đổi
do: chế độ ăn uống, tuổi: ở người già thì tăng E.coli và các loài Clostridium. Trong một
số điều kiện nhꢀt định thì cꢃ sự thay đổi lớn đội ngꢂ vi sinh vật ở ruột như ꢄa chảy, tꢅo
bꢃn... Sử dụng khꢅng sinh cꢂng làm đảo lộn đội ngꢂ vi sinh vật, nꢃ làm giảm số lượng
khuẩn chí bình thường bằng cꢅc vi sinh vật khꢅng thuốc từ ngoài vào.
3.4.4. Vi sinh vật ở đường sinh dục- tiết niệu
Trong điều kiện bình thường, chꢄ ở bên ngoài bộ mꢅy sinh dục mới cꢃ vi sinh vật.
Ở nam giới thì cꢃ Mycobacterium smegmatis, ở lỗ niệu đạo cꢃ tụ cầu, trực khuẩn
Gram âm.
Ở nữ giới lỗ ngoài niệu đạo cꢃ tụ cầu, trực khuẩn giả bạch hầu, vi khuẩn đường
ruột... Sau sinh thì Lactobacilus (trực khuẩn Doderlin) xuꢀt hiện ở cơ quan sinh dục và
tồn tại suốt đời chừng nào pH vẫn còn axit. Lúc pH trở nên trung tính thì cꢃ cꢅc vi khuẩn
khꢅc như cꢅc cầu khuẩn và trực khuẩn.
Ở tuổi dậy thì, Lactobacilus giảm và lúc bị phꢅ hủy vì điều trị khꢅng sinh... thì
Candida albicans và những vi khuẩn khꢅc cꢃ thể phꢅt triển gây nên bệnh.
4. Đặc điểm sinh học
4.1. Hình thể:
Mỗi loại vi khuẩn cꢃ hình dạng và kích thước nhꢀt định. Cꢅc hình dạng và kích
thước này do vꢅch của tế bào vi khuẩn quyết định.
Kích thước của vi khuẩn đo bằng micromet (μm). Kích thước của cꢅc loại vi
khuẩn khꢅc nhau tuỳ thuộc vào điều kiện tồn tại của chúng.
Dựa vào hình thể vi khuẩn được chia làm 3 loại: cầu khuẩn, trực khuẩn và xoắn
khuẩn.
4.1.1. Cầu khuẩn (cocci)
Cầu khuẩn là những vi khuẩn cꢃ hình cầu hoặc gần guống hình cầu, mặt cắt của
chúng cꢃ thể là những hình tròn, nhưng cꢂng cꢃ thể là hình bầu dục hoặc ngọn nến.
10
Đường kính trung bình khoảng 1μm. Theo cꢅch sắp xếp của vi khuẩn, cầu khuẩn được
chia làm nhiều loại như: đơn cầu, song cầu, tụ cầu và liên cầu.
Đơn cầu: là những cầu khuẩn đứng riêng rẽ.
Song cầu: là những cầu khuẩn đứng với nhau từng đôi một.
Liên cầu là những cầu khuẩn nối với nhau thành từng chuỗi.
4.1.2. Trực khuẩn (bacteria)
Trực khuẩn là những vi khuẩn hình que, đầu tròn hay vuông, kích thước của cꢅc
vi khuẩn gây bệnh thường gặp là chiều rộng 1μm, chiều dài 2-5μm. Cꢅc trực khuẩn
không gây bệnh thường cꢃ kích thước lớn hơn. Một số loại trực khuẩn gây bệnh thường
gặp như cꢅc vi khuẩn lao, thương hàn, lỵ…
4.1.3. Xoắn khuẩn (Spirochaet)
Xoắn khuẩn là những vi khuẩn cꢃ hình sợi lượn sꢃng như lò xo, kích thước
khoảng 0,2 x 10 – 15μm, cꢃ loại chiều dài cꢃ thể tới 30μm. Trong xoắn khuẩn đꢅng chú
ý nhꢀt là: xoắn khuẩn giang mai (Treponema pallidum) vμ Leptospira.
Ngoài những vi khuẩn cꢃ hình dạng điển hình trên còn cꢃ những loại vi khuẩn
có hình thể trung gian: Trung gian giữa cầu khuẩn và trực khuẩn là cầu – trực khuẩn,
như vi khuẩn dịch hạch; trung gian giữa trực khuẩn và xoắn khuẩn là phẩy khuẩn mà
điển hình là phẩy khuẩn tả (Vibrio cholerae). Hiện nay người ta xếp hai loại này thuộc
về trực khuẩn.
Hình thể là một tiêu chuẩn rꢀt quan trọng trong việc xꢅc định vi khuẩn, mặc dù phải
kết hợp với cꢅc yếu tố khꢅc (tính chꢀt sinh học, khꢅng nguyên và khả năng gây bệnh). Trong
một số trường hợp nhꢀt định, dựa vào hình thể vi khuẩn kếp hợp với dꢀu hiệu lâm sàng người
ta cꢃ thể chẩn đoꢅn xꢅc định bệnh, ví dụ như bệnh lậu cꢀp tính.
Hình 1.2
A. Cầu khuẩn
4.2. Cấu trúc:
B. Trực khuẩn
C. Xoắn khuẩn
4.2.1. Nhân:
Nhân của tế bào vi khuẩn là một phân tử ADN xoắn kꢁp, dài khoảng 1 mm, khꢁp
kín, chứa 3000 gen mã hoꢅ chức năng khꢅc nhau. Ở vi khuẩn nhân là nơi chứa thông tin
di truyền, đꢃ là trên plasmid và transposone.
11
11
10
9
Hình 1.3 . Sơ đồ cấu tạo tế bào vi khuẩn
1. Vách màng phân bào
4. Vách
7. Lông
2. Ribosom
3. Màng sinh chất
6. Nhiễm sắc thể
9. Vỏ
5. Mạc thể (mesosom)
8. Chất nguyên sinh
11. Pili giới tính
10. Pili chung
4.2.2. Bào tương:
Trong bào tương cꢃ chứa nước, muối khoꢅng, cꢅc enzym, sản phẩm chuyển hoꢅ
trung gian, protein và ARN.
4.2.3. Màng bào tương:
Nằm ở phía trong vꢅch tế bào và bao bọc lꢀy bào tương. Đây là màng mỏng và
rꢀt linh động, được cꢀu tạo bởi lớp nhân tử kꢁp lipid. Cꢃ cꢅc chức năng:
+ Thẩm thꢀu chọn lọc.
+ Cung cꢀp năng lượng cho tế bào và là nơi tập trung cꢅc enzym chuyển
hoꢅ và hô hꢀp.
+ Là nơi bài tiết enzym ngoại bào.
+ Tham gia tổng hợp ADN và vꢅch tế bào vi khuẩn.
4.2.4. Vách:
Mọi vi khuẩn đều cꢃ vꢅch trừ mycoplasma. Vꢅch tế bào vi khuẩn được cꢀu tạo
bởi lớp cơ bản peptidoglycal. Vꢅch tế bào vi khuẩn Gram (+) và Gram (-) cꢃ cꢀu tạo
khác nhau:
+ Vꢅch tế bào vi khuẩn Gram (+): gồm nhiều lớp peptidoglycal, bao bọc
phía ngoài là axid teichoic hoặc protein
+ Vꢅch tế bào vi khuẩn Gram(-): chꢄ cꢃ 1 lớp peptidoglycal, bao bọc phía
ngoài là chꢀt LPS
12
Vꢅch cꢃ cꢅc chức năng:
+ Giữ cho vi khuẩn cꢃ hình dạng nhꢀt định.
+ Giúp cho vi khuẩn bꢅm và xâm nhập vào tế bào cảm thụ.
+ Giúp cho quá trình phân bào.
+ Nơi chứa đựng cꢅc khꢅng nguyên của vi khuẩn.
+ Quyết định tính chꢀt bắt màu trong kĩ thuật nhuộm gram.
4.2.5. Vỏ:
Chꢄ cꢃ một số vi khuẩn trong thành phần cꢃ cꢀu trúc vỏ, vỏ được cꢀu tạo bởi
polysaccharid hoặc Polypeptid. Là yếu tố độc lực của vi khuẩn như vỏ: phế cầu,
H.influenzae.
4.2.6. Lông:
Là những sợi mảnh cꢃ bản chꢀt là protein. Cꢃ thể mọc xung quanh thân hoặc ở
một cực của vi khuẩn. Lông giúp cho vi khuẩn cꢃ khả năng di động.
4.2.7. Pyli:
Giống như lông nhưng mảnh và ngắn hơn, chꢄ gặp ở một số vi khuẩn gram âm.
Gồm pyli chung và pyli giới tính.
+ Pyli chung: giúp cho vi khuẩn bꢅm vào tế bào cảm thụ để xâm nhập và
gây bệnh.
+ Pyli giới tính: chꢄ cꢃ ở vi khuẩn đực (yếu tố F+), tham gia vận chuyển
chꢀt liệu di truyền.
4.2.8. Nha bào:
Là trạng thꢅi tồn tại đặc biệt của một số vi khuẩn, cꢃ khả năng đề khꢅng cao với
các nhân tố ngoại cảnh.
5. Sinh lý của vi khuẩn:
5.1. Dinh dưỡng:
Nhu cầu dinh dưỡng của vi khuẩn rꢀt lớn, cꢅc chꢀt dinh dưỡng mà vi khuẩn cần
là: axid amin, đường, muối khoꢅng, nước, cꢅc yếu tố phꢅt triển. Một số vi khuẩn gây
bệnh ký sinh bắt buộc ở tế bào sống cảm thụ. Dinh dưỡng của vi khuẩn được thực hiện
qua màng tế bào.
5.2. Chuyển hoá:
Vi khuẩn chuyển hoꢅ nhờ hệ thống Enzym phong phú:
+ Enzym ngoại bào: phân cắt cꢅc chꢀt cꢃ trọng lượng phân tử lớn thành
phân tử nhỏ để vận chuyển qua màng tế bào.
+ Enzym nội bào: chuyển hoꢅ phức tạp, để tạo ra cꢅc chꢀt cần thiết cho tế
bào vi khuẩn.
Quꢅ trình chuyển hꢃa, ngoài việc giúp cho vi khuẩn sinh trưởng và phꢅt triển,
còn tạo ra 1 số chꢀt như: độc tố, khꢅng sinh, chꢀt gây sốt, sắc tố, vitamin...
5.3. Chuyển hóa năng lượng:
Là quá trình tạo ra năng lượng cần thiết cho sự sống của vi khuẩn. Cꢃ 3 kiểu
chuyển hꢃa năng lượng:
+ Hô hꢀp: là hình thức chuyển hoꢅ của vi khuẩn hiếu khí, mà chꢀt nhận điện
tử cuối cùng là oxy, vì vậy quꢅ trình chuyển hoꢅ này tạo ra rꢀt nhiều năng lượng.
+ Lên men: là hình thức chuyển hoꢅ năng lượng mà chꢀt nhận điện tử cuối
cùng là một số chꢀt hữu cơ, nên quꢅ trình này tạo ra rꢀt ít năng lượng.
+ Hô hꢀp kỵ khí: là hình thức chuyển hoꢅ năng lượng của vi khuẩn kị khí
tuyệt đối, ở đây chꢀt nhận điện tử cuối cùng là NO3 và SO4(do chúng không có enzym
xytochrom và xytochromoxydase). Oxy khí trời dễ dàng tiêu diệt vi khuẩn này.
13
5.4. Sinh sản của vi khuẩn:
Vi khuẩn sinh sản theo kiểu trực phân, mỗi tế bào phân chia thành 2 tế bào mới.
Ở điều kiện thích hợp khi phân chia xảy ra rꢀt nhanh (30 phút đối với E.coli), cꢃ vi
khuẩn xảy ra chậm (36 giờ đối với vi khuẩn lao).
5.5. Sự phát triển của vi khuẩn:
+ Trên môi trường đặc, khi cꢀy vừa đủ thưa, vi khuẩn phꢅt triển tạo thành
khuẩn lạc (khuẩn lạc là quần thể vi khuẩn được phꢅt triển từ 1 vi khuẩn ban đầu)
+ Trên môi trường lỏng vi khuẩn phꢅt triển: làm đục đều môi trường, lắng
cạn hoặc tạo thành vꢅng. Sự phꢅt triển trên môi trường lỏng gồm 4 giai đoạn:
* Thích ứng: kꢁo dài 2 giờ, số lượng vi khuẩn không đổi, vi khuẩn chuyển hoꢅ mạnh
chuẩn bị cho phân bào.
* Tăng theo hàm số mꢂ: kꢁo dài khoảng 10 giờ. Số lượng vi khuẩn tăng theo bội số,
chuyển hoꢅ vi khuẩn ở mức lớn nhꢀt
* Dừng tối đa: kꢁo dài 4 giờ. Vi khuẩn sinh sản chậm, sự già nua và chết của vi khuẩn
tăng lên.
* Suy tàn: sự chết tăng lên, nên số lượng vi khuẩn sống giảm xuống, mặc dù tổng số
không thay đổi.
6. Di truyền vi khuẩn:
- Di truyền là sự bảo tồn đặc tính qua nhiều thế hệ.
- Các yếu tố làm thay đổi chꢀt liệu di truyền:
6.1. Do đột biến:
- Đột biến là sự thay đổi đột ngột tính chꢀt của 1 cꢅ thể trong quần thể đồng nhꢀt.
- Cꢅc tính chꢀt của đột biến:
+ Hiếm: suꢀt đột biến: 106 - 1011
+ Vững bền: tính đột biến được duy trì cho thế hệ sau.
+ Ngẫu nhiên: đột biến cꢃ trước nhân tố chọn lọc tꢅc động.
+ Độc lập và đặc hiệu: đột biến 1 tính chꢀt này không ảnh hưởng đến đột
biến một tính chꢀt khꢅc.
6.2. Do tái tổ hợp kinh điển: chꢀt liệu di truyền nằm trên nhiễm sắc thể
Biến nạp:
- Biến nạp: là sự vận chuyển 1 đoạn ADN từ vi khuẩn cho sang vi khuẩn nhận
- Điều kiện:
+ Vi khuẩn cho giải bị ly giải.
+ Nhiễm sắc thể được giải phꢃng và phân cꢅch thành cꢅc đoạn ADN nhỏ.
+ Vi khuẩn nhận ở trạng thꢅi sinh lý đặc biệt cho phꢁp cꢅc đoạn ADN nhỏ
ghép vào.
Tải nạp:
- Là sự vận chuyển chꢀt liệu di truyền từ vi khuẩn cho nạp vào vi khuẩn nhận nhờ
phage.
- Cꢅc loại tꢅi nạp:
+ Tải nạp chung: phage cꢃ thể mang bꢀt kỳ 1 đoạn gen từ vi khuẩn cho
nạp vào vi khuẩn nhận.
+ Tải nạp hạn chế và đặc hiệu: một phage chꢄ mang được 1 gen nhꢀt định từ
vi khuẩn cho nạp vào vi khuẩn nhận.
Tiếp hợp:
- Tiếp hợp là sự vận chuyển chꢀt liệu di truyền từ vi khuẩn đực sang vi khuẩn cꢅi,
khi 2 vi khuẩn tiếp xúc với nhau.
- Điều kiện: một vi khuẩn phải cꢃ pyli giới tính để làm cầu phao phối, đꢃ là vi
khuẩn đực (yếu tố F+).
14
- 3 giai đoạn của tiếp hợp:
+ Hình thành cầu giao phối.
+ Chuyển gen.
+ Tích hợp gen.
6.3. Do plasmid:
- Plasmid là những phân tử ADN cꢃ dạng vòng tròn, nằm ngoài nhiễm sắc thể và
cꢃ khả năng tự nhân lên.
- Plasmid lớn cꢃ bộ gen tra+, cꢃ khả năng tiếp hợp với cꢅc vi khuẩn khꢅc và tự
truyền chꢀt liệu di truyền sang vi khuẩn nhận.
- Plasmid nhỏ không cꢃ gen tra+, nhưng lại cꢃ gen mob sẽ gắn vào plasmid cꢃ
tra+ và chꢀt liệu di truyền được dẫn truyền sang vi khuẩn nhận.
6.4. Do transposone:
- Transposone là những đoạn ADN chứa 1 hay nhiều gen cꢃ hai đầu tận cùng là
chuỗi nucleotid giống hệt nhau, nhưng ngược chiều nhau, cꢃ thể chuyển vị trí từ phân
tử ADN này sang phân tử ADN khꢅc.
- Do khả năng lan truyền này của transposone, sự khꢅng khꢅng sinh của vi khuẩn
này ngày càng phức tạp và nguy hiểm.
LƯỢNG GIÁ:
Chọn đáp án đúng nhất cho những câu hỏi sau:
Câu 1: Hai thành phần cꢀu trúc cơ bản của virus là:
A. Acid nucleic và enzym cꢀu trúc.
B. Enzym cꢀu trúc và capsid
C. Capsid và vỏ
D. Acid nucleic và capsid
Câu 2: Năm giai doạn nhân lên của virus ở tế bào sống cảm thụ là:
A. Hꢀp phụ, xâm nhập, tổng hợp, lắp giꢅp và phꢅ vỡ tế bào.
B. Tổng hợp , xâm nhập, sinh interferon, lắp giꢅp và phꢅ vỡ tế bào.
C. Xâm nhập, lắp rꢅp, tổng hợp , hꢀp phụ và tạo ra tế bào tiềm tàn.
D. Lắp rꢅp, tổng hợp , xâm nhập, hꢀp phụ và tạo ra tiểu thể nội bào.
Câu 3: Hai thành phần cꢀu trúc riệng của virus là:
A. Enzym cꢀu trúc và capsid.
B. Acid nucleic và vỏ envelope.
C. Vỏ envelope và enzym cꢀu trúc.
D. Acid nucleic và capsid.
Câu 4: Vi sinh vật gây bệnh lây truyền qua con đường tiếp xúc trực tiếp là:
A. Virus bại liệt.
B. Virus cúm.
C. Xoắn khuẩn giang mai.
D. Trực khuẩn uốn vꢅn.
Câu 5: Nha bào vi khuẩn cꢃ đặc điểm là:
A. Luôn sinh sản và phꢅt triển.
B. Cꢃ cꢀu trúc đặc biệt nên chống lại yếu tố ngoại cảnh.
C. Bị tiêu diệt ở 1000 C.
D. Luôn cꢃ sự trao đổi chꢀt với môi trường xung quoanh.
Câu 6: Vi khuẩn cꢃ hình thể ổn định là do:
A. Màng bào tương.
B. Vỏ.
C. Vách.
15
D. Lông và pili.
Câu 7: Vi sinh vật gây bệnh lây truyền qua côn trùng tiết túc là :
A. Virus sốt xuꢀt huyết.
B. Virus dại.
C. Trực khuẩn mủ xanh.
D. Trực khuẩn uốn vꢅn
Câu 8: Bốn thành phần cꢀu trúc cơ bản của vi khuẩn là
A. Vỏ, vꢅch , lông và pyli.
B. Nhân , bào tương, vꢅch và vỏ.
C. Bào tương, vꢅch, vỏ và lông.
D. Nhân , bào tương, màng bào tương và vꢅch.
Câu 9: Virus cꢃ hình thể là:
A. Hình cầu, hình khối.
B. Hình sợi, hình que.
C. Hình chùy.
D. Hình khối phức tạp.
E. Tꢀt cả.
Câu 10: Mỗi virus đều phải cꢃ:
A. Axid nucleic và Capsid
B. Cꢀu trúc bao ngoài
C. Enzym
D. Axid nucleic
E. Capsid
Câu 11: Chức năng chung của Axid nucleic và Capsid là:
A. Không cho emzym phꢅ huỷ axid nucleic.
B. Giúp cho quꢅ trình bꢅm của hạt virus lên tế bào cảm thụ.
C. Mang tính khꢅng nguyên đặc hiệu cho virus.
D. Chứa đựng mật mã di truyền của virus.
E. Giữ cho virus cꢃ hình thꢅi và kích thước ổn định.
Câu 12: Quꢅ trình nhân lên của virus trong tế bào được chia thành mꢀy giai đoạn:
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
E. 5
Câu 13: Hậu quả của sự nhân lên của virus trong tế bào gồm:
A. 6 hậu quả.
B. 7 hậu quả.
C. 5 hậu quả.
D. 4 hậu quả.
E. 3 hậu qu
Câu 14: Sự sai lạc nhiễm sắc thể của tế bào dẫn đến hậu quả:
A. Sinh khối u và ung thư.
B. Tạo cꢅc tiểu thể nội bào.
C. Tạo hạt virus không hoàn chꢄnh.
D. Gây chuyển thể tế bào.
16
E. Huỷ hoại tế bào chủ.
Câu 15: Sức đề khꢅng của virus là:
A. Khoẻ.
B. Yếu.
C. Bền vững.
D. Rꢀt yếu.
E. Trung bình.
Câu 16: Virus cꢃ sức đề khꢅng yếu dễ bị tiêu diệt bởi:
A. Ánh sꢅng mặt trời.
B. Tia cực tím.
C. Tia X.
D. A và B.
E. B và C.
Câu 17: Virus bền vững ở nhiệt độ thꢀp:
A. Âm 40 C: Tồn tại nhiều thꢅng.
B. Âm 200C: Tồn tại vài thꢅng.
C. Âm 40 C: Tồn tại nhiều năm.
D. Âm 200 C: Tồn tại vĩnh viễn.
Câu 18: Arbovirus, động vật thí nghiệm cảm thụ thường được sử dụng là:
A. Thỏ.
B. Chuột nhắt trắng mới đẻ.
C. Khꢄ.
D. Chuột lang.
E. Chuột bạch.
Câu 19: Vi khuẩn là những vi sinh vật đơn bào:
A. Không cꢃ màng nhân, rꢀt nhỏ bꢁ mà mắt thường không nhìn thꢀy được.
B. Cꢃ màng nhân, rꢀt nhỏ bꢁ mà mắt thường không nhìn thꢀy được.
C. Cꢃ màng nhân, rꢀt nhỏ bꢁ mà mắt thường cꢃ thể nhìn thꢀy được.
D. Không cꢃ màng nhân, rꢀt lớn mà mắt thường nhìn thꢀy được.
E. Không cꢃ màng nhân, rꢀt lớn mà mắt thường không nhìn thꢀy được.
Câu 20: Vai trò của ngành vi khuẩn học.
A. Chẩn đoꢅn bệnh, điều trị bệnh.
B. Dự phòng cꢅc bệnh truyền nhiễm.
C. Điều trị bệnh.
D. Phòng bệnh truyền nhiễm.
E. Chẩn đoꢅn bệnh, dự phòng và điều trị cꢅc bệnh truyền nhiễm.
Câu 21: Trong đꢀt cꢃ nhiều vi sinh vật khꢅc nhau nhưng người ta phân chia thành:
A. 3 loại
B. 4 loại
C. 5 loại
D. 6 loại
E. 7 loại
17
Câu 22: Vi sinh vật sống nhiều ở:
A. Nước ở sông, hồ gần chỗ dân cư.
B. Nước ở biển và cꢅc hồ lớn thì ít vi sinh vật hơn.
C. Nước ôi nhiễm.
D. Nước giếng.
E. Nước sạch.
Câu 23: Cꢅc vi sinh sinh vật bình thường thường thꢀy ở da là:
A. Staphylococcus coagulase âm tính,
B. Sstreptococcus viridans, coliformes, cꢅc loại trực khuẩn Gram dương
C. Nꢀm men.
D. Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa...
E. Tꢀt cả đều đúng.
Câu 24: Vi sinh vật ở đuờng hô hꢀp, trừ:
A. Ở mꢂi.
B. Ở họng mꢂi.
C. Thanh quản.
D. Ở Amygdales.
E. Ở khí quản, phế quản.
Câu 25: Theo quan niệm hiện đại, thì vi sinh vật là:
A. Một đơn vị phân loại.
B. Sinh vật hiển vi và virus.
C. Mọi sinh vật đơn bào.
D. Vi khuẩn cꢅc loại.
E. Ký sinh trùng
Câu 26: Vi sinh vật cꢃ đặc điểm chung là:
A. Kích thước cơ thể rꢀt nhỏ.
B. Chuyển hꢃa mạnh, sinh sản nhanh.
C. Phân bố ở hầu hết mọi nơi trên trꢅi đꢀt.
D. Sinh sản nhanh.
E. Tꢀt cả
Câu 27: Vi sinh vật cꢃ thể bao gồm sinh vật ở cꢅc giới:
A. Khởi sinh + Nguyên sinh
B. Khởi sinh + Nguyên sinh + Nꢀm.
C. Khởi sinh + Nguyên sinh + Nꢀm + Thực vật.
D. Khởi sinh + Nguyên sinh + Nꢀm + Động vật.
E. Khởi nguyên, nꢀm và động vật.
Câu 28: Kích thước vi sinh vật dao động trong khoảng:
0
0
A. 0,2 - 100
A
A
B. 0,2 nm – 100 nm
m m
C. 0,2
- 100
D. 0,2 mm – 1 mm
E. 0,2 mm – 10mm
Câu 29: Loại nào dưới dây không thuộc nhꢃm Vi sinh vật?
A. Vi khuẩn.
B. Trùng cỏ.
18
C. Tảo đơn bào.
D. Nꢀm men.
E. Nꢀm mꢂ.
Câu 30: Nhân của tế bào vi khuẩn là một phân tử ADN xoắn kꢁp dài:
A. Vài mm
B. 1 mm
C. 2 mm
D. 3mm
C. 4mm
E. 10 mm
Câu 31: Nhân của tế bào vi khuẩn là một phân tử ADN xoắn kꢁp chứa số gen mã hoꢅ
là:
A. 30 gen.
B. 300 gen.
C. 3000 gen.
D. 30000 gen.
E. 3000000 gen.
Câu 32: Bào tương của vi khuẩn gồm cꢃ:
A. Chứa nước.
B. Muối khoꢅng và acid.
C. ARN và ADN.
D. Chứa nước, muối khoꢅng, cꢅc enzym, sản phẩm chuyển hoꢅ trung gian,
protein và ARN.
E. enzym, sản phẩm chuyển hoꢅ trung gian, protein và ARN.
Câu 33: Màng bào tương của vi khuẩn cꢃ chức năng:
A. Thẩm thꢀu chọn lọc
B. Cung cꢀp năng lượng cho tế bào và là nơi tập trung cꢅc enzym chuyển hoꢅ và
hô hꢀp.
C. Là nơi bài tiết enzym ngoại bào
D. Tham gia tổng hợp ADN và vꢅch tế bào vi khuẩn.
E. Tꢀt cả.
Câu 34: Cꢅc kiểu chuyển hꢃa năng lượng của vi khuẩn là:
A. Hô hꢀp.
B. Tiêu hoá.
C. Lên men.
D. Hô hꢀp kỵ khí.
E. Hô hꢀp, lên men, hô hꢀp hỵ khí.
Câu 35 : Cꢅc yếu tố làm thay đổi chꢀt liệu di truyền của vi khuẩn:
A. Do đột biến.
B. Do tꢅi tổ hợp kinh điển.
C. Do plasmid.
D. Do transposone.
E. Do đột biến, do tꢅi tổ hợp, do plasmid, do transposone.
Câu 36: Nha bào là trạng thꢅi tồn tại đặc biệt của một số vi khuẩn:
A. Cꢃ khả năng đề khꢅng cao với cꢅc nhân tố ngoại cảnh.
B. Dễ bị tiêu diệt bởi nhiệt độ.
C. Dễ bị tiêu diệt bởi hoꢅ chꢀt.
D. Dễ bị tiêu diệt bởi ꢅnh sꢅng.
E. Cꢃ khả năng đề khꢅng yếu với cꢅc nhân tố ngoại cảnh.
19
Câu 37: Khi làm sữa chua, người ta đã ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn axetic.
C. Vi khuẩn etilic.
D. Vi khuẩn xitoric.
E. Tꢀt cả cꢅc đꢅp ꢅn.
Câu 38: Muối rau, dưa, cà… người ta đã ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn axetic.
C. Vi khuẩn etilic.
D. Vi khuẩn xitoric.
E. Tꢀt cả cꢅc đꢅp ꢅn.
Câu 39: Hiện nay, để sản xuꢀt mì chính (bột ngọt) người ta thường sử dụng nguyên
liệu chủ yếu là:
A. Đậu xanh, đậu tượng.
B. Lông gia cầm (gà, vịt…)
C. Gạo, lúa mì, khoai tây.
D. Bã mía, rꢄ đường, sắn.
E. Ngô, khoai, sắn.
Câu 40: Phương phꢅp dân gian làm giꢀm ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn axetic.
C. Vi khuẩn etilic.
D. Vi khuẩn xitoric.
E. Vi khuẩn lên men.
Câu 41: Khi làm rượu nếp, người ta đã ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn etilic.
C. Nꢀm mốc.
D. Vi khuẩn etilic, nꢀm mốc.
E. Vi khuẩn xitoric.
Câu 42: Khi làm sữa chua, người ta đã ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn axetic.
C. Vi khuẩn etilic.
D. Vi khuẩn xitoric.
E. Tꢀt cả cꢅc đꢅp ꢅn.
Câu 43: Muối rau, dưa, cà… người ta đã ứng dụng hoạt động của:
A. Vi khuẩn lactic.
B. Vi khuẩn axetic.
C. Vi khuẩn etilic.
D. Vi khuẩn xitoric
E. Tꢀt cả cꢅc đꢅp ꢅn.
Câu 44: Hiện nay, để sản xuꢀt mì chính (bột ngọt) người ta thường sử dụng nguyên
liệu chủ yếu là:
A. Đậu xanh, đậu tượng.
B. Lông gia cầm (gà, vịt…)
C. Gạo, lúa mì, khoai tây.
D. Bã mía, rꢄ đường, sắn.
20
Tải về để xem bản đầy đủ
222 trang
05/05/2022
4400
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình môn Vi sinh. Ký sinh trùng", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_mon_vi_sinh_ky_sinh_trung.pdf
