Giáo trình môn Y học cổ truyền
MỤC LỤC
BÀI
TÊN BÀI
TRANG
1
Phần I. Lý luận cơ bản
1
2
3
4
Học thuyết âm dương – ngũ hành
1
Nguyên nhân bệnh
12
Chức năng tạng phủ
19
Phương pháp khám, chẩn đoán và điều trị bệnh theo y học cổ truyền
Phần II. Đại cương về kinh lạc, kỹ thuật châm cứu
Kinh lạc
26
41
1
2
3
4
5
6
41
Kỹ thuật châm cứu
44
Huyệt vị và cách xác định huyệt vị
Xoa bóp bấm huyệt
49
60
Tập luyện dưỡng sinh
65
Chữa cảm mạo theo dân gian
Phần III. Đại cương kỹ thuật trồng cây thuốc
Thuốc giải biều
68
70
1
2
3
4
5
6
7
8
9
74
Thuốc thanh nhiệt
80
Thuốc trừ hàn
84
Thuốc lợi tiểu
87
Thuốc hành khí, hoạt huyết
Thuốc cảm mẫu
89
93
Thuốc an thần – giảm ho long đờm
Thuốc nhuận tràng – cầm ỉa chảy
Thuốc bổ dưỡng
95
98
100
105
105
116
120
122
124
Phần IV. Bệnh học y học cổ truyền
Tăng huyết áp
1
2
3
4
5
Tai biến mạch máu não
Liệt dây VII ngoại biên
Dâu dây thần kinh hông
Một số bệnh về khớp
4
5
PHẦN I
LÝ LUẬN CƠ BẢN
HäC THUYÕT ¢M D¦¥NG – NGò HµNH
MỤC TIÊU
1. Trình bày được nội dung 4 quy luật của học thuyết Âm dương.
2. Nêu dược mối quan hệ tương sinh tương khắc, tương thừa tương vũ của học
thuyết Ngũ hành.
3. Nêu được ứng dụng những của 2 học thuyết trên trong y học vào chẩn đoán, điều
trị bệnh và chăm sóc người bệnh.
NỘI DUNG
1. HỌC THUYẾT ÂM, DƯƠNG
1.1. ĐẠI CƯƠNG
1.1.1. Định nghĩa:
Học thuyết âm dương ra đời cách đây gần 3000 năm, học thuyết âm, dương là triết học
cổ đại phương đông, nghiên cứu sự mâu thuẫn, thống nhất, quá trình vận động, biến hoá không
ngừng của sự vật và hiện tượng trong tự nhiên (thế giới vật chất khách quan).
Học thuyết Âm, dương cho thấy nguyên nhân phát sinh, phát triển và tiêu vong của
vạn vật do hai yếu tố cơ bản (Âm, dương) trong sự vật quyết định.
Là nền tảng tư duy của các ngành học thuật phương đông, đặc biệt là Y học.
Từ lý luận đến thực hành, trong chẩn đoán, phòng bệnh, chữa bệnh, chăm sóc sức
khoẻ cũng như trong bào chế thuốc và sử dụng thuốc..., tất cả đều dựa vào học thuyết Âm,
dương.
1.1.2.Nội dung:
Âm, dương là danh từ, là tên gọi đặt cho hai yếu tố cơ bản của một vật, hai cực của
một quá trình vận động và hai nhóm hiện tượng có mối quan hệ biện chứng với nhau.
Muốn phân biệt được phần âm, phần dương thì phải dựa vào các thuộc tính sau:
Thuộc tính Âm: Phía dưới, bên trong, yên tĩnh, tích tụ, có xu hướng tiêu cực…
Thuộc tính Dương: Phía trên, bên ngoài, hoạt động, phân tán, có xu hướng tích
cực…
Dựa vào các thuộc tính cơ bản, người ta đã phân định âm dương như sau:
1
Âm
Dương
Âm
Vị đắng
Dương
Vị cay
Đất
Trời
Lửa
Nước
Đêm
Vị chua
Vị mặn
Mùa đông
Nữ
Vị ngọt
Vị nhạt
Mùa hạ
Nam
Ngày
Nghỉ ngơi
Đồng hoá
Ức chế
Hoạt động
Dị hoá
Hưng phấn
Nóng, ấm
Sáng
Hữu hình
Ngủ
Vô hình
Thức
Lạnh, mát
Tối
Tiểu nhân
Ác
Quân tử
Thiện
Phía dưới
Bên trong
Phía trên
Bên ngoài
Tiêu cực
Tích cực
1.2. Các quy luật cơ bản
Học thuyết âm dương có 4 quy luật cơ bản sau:
1.2.1. Âm, dương đối lập:
Tất cả mọi sự vật và hiện tượng trong tự nhiên, đều tồn tại bởi hai mặt trái ngược nhau,
mâu thuẫn, chế ước lẫn nhau, một mặt được gọi là dương, một mặt được gọi là âm.
Sự đối lập của âm dương có các mức độ khác nhau như:
- Đối lập tuyệt đối: Sống - chết, Nước - Lửa
- Đối lập tương đối: Khoẻ - yếu
- Trong âm có dương, trong dương có âm.
1.2.2. Âm, dương thống nhất và hỗ căn
Âm và dương tuy tồn tại một cách khách quan nhưng không thể không ảnh hưởng lẫn
nhau, nương tựa nhau, phụ thuộc vào nhau, thống nhất với nhau. Âm dương không thể chia
cắt một cách tuyệt đối mà bất kỳ mặt nào cũng không tách khỏi mặt kia để tồn tại.
Ví dụ: Đồng hoá và dị hoá là hai mặt của một quá trình, trái ngược nhau, nhưng đều
phụ thuộc vào nhau, thúc đẩy lẫn nhau cùng hoạt động.
1.2.3. Âm, dương tiêu trưởng.
- Tiêu là sự mất đi.
- Trưởng là sự sinh trưởng, phát triển...
Tiêu trưởng là quy luật nói về sự vận động không ngừng của các sự vật và hiện
tượng trong tự nhiên, khi âm tiêu thì dương trưởng và ngược lại. Quá trình vận động thường
theo một chu kỳ nhất định như ngày và đêm, khí hậu bốn mùa trong năm.
Quá trình chuyển từ mùa nóng sang mùa lạnh là quá trình dương tiêu, âm trưởng
Quá trình chuyển từ mùa lạnh sang mùa nóng là quá trình âm tiêu, dương trưởng
Sự vận động tiêu trưởng của âm, dương có tính chất giai đoạn, đến mức độ nào đó
thì chúng chuyển hoá lẫn nhau.
Khi sự biến động (hơn, kém) vượt quá mức bình thường thì có sự chuyển hoá âm,
dương: “Cực âm tất dương, cực dương tất âm; Hàn cực sinh nhiệt, nhiệt cực sinh hàn”.
2
Ví dụ: Sốt quá cao (nhiệt cực) bệnh thuộc dương gây mất nước, điện giải dẫn đến truỵ
mạch, cơ thể giá lạnh (sinh hàn) thuộc âm. Hoặc ỉa lỏng, nôn mửa nhiều gây mất nước, điện
giải (bệnh thuộc âm) làm nhiễm độc thần kinh gay sốt cao, co giật (bệnh thuộc dương).
1.2.4. Âm, dương bình hành.
Bình hành là sự vận động không ngừng nhưng luôn luôn giữ được thế cân bằng giữa
hai mặt âm dương. Cân bằng âm, dương là sự cân bằng động, cân bằng sinh học, cân bằng
cùng tồn tại. Âm dương bình hành trong tiêu trưởng và sự tiêu trưởng trong thế bình hành,
nhưng trong giới hạn cho phép, không ảnh hưởng đến âm, dương. Nếu sự cân bằng này bị
phá vỡ thì sự vật có nguy cơ bị diệt vong, không tồn tại.
Ví dụ: Thân nhiệt ở người là 37oC là hằng số nhưng vẫn có sự hơn kém.
1.3. Biểu tượng học thuyết
Người xưa hình tượng hoá học thuyết âm dương như sau:
- Một vòng tròn: thể hiện vật thể thống nhất (chỉnh thể).
- Bên trong vòng tròn có hai phần đen và trắng biểu thị phần âm và phần dương.
- Trong phần trắng có hình tròn đen nhỏ (thiếu âm), trong phần đen có hình tròn
trắng nhỏ (thiếu dương), biểu thị trong dương có âm, trong âm có dương.
- Đường cong (đường sin) phân đôi hai phần đen, trắng diện tích bằng nhau (biểu thị
âm dương luôn bình hành, cân bằng trong tiêu, trưởng, hay tiêu, trưởng trong thế bình hành).
Thiếu dương
Thiếu âm
1.4. Ứng dụng vào trong y học
Học thuyết Âm, dương là nền tảng tư duy là kim chỉ nam cho mọi hoạt động của Y
học cổ truyền phương Đông, xuyên suốt các mặt từ lý luận đến thực tế lâm sàng, từ phòng
bệnh đến chữa bệnh, từ bào chế thuốc đến dùng thuốc.
1.4.1. Phân định âm, dương trong cơ thể.
Con người sống trong vũ trụ, nên cũng phải tuân theo các quy luật của âm, dương,
vì âm dương là quy luật chung của vũ trụ.
Dựa vào thuộc tính cơ bản của âm dương, người ta phân định cấu tạo của cơ thể như
sau:
3
Âm
Dương
Phần lý: (Bên trong) Gồm các tạng bên Phần biểu: (Bên ngoài) Gồm da, cơ,
trong cơ thể, dinh, huyết…
Nửa người bên trái.
Ngực, bụng.
cân, khớp, lông, tóc, móng, vệ, khí...
Nửa người bên phải.
Lưng.
Tinh, huyết.
Thần, Khí.
Các đường kinh âm.
Các tạng.
Các đường kinh dương.
Các phủ
1.4.2. Quan niệm về bệnh.
Khi âm dương trong cơ thể cân bằng thì cơ thể sẽ khoẻ mạnh (không bị bệnh).
Khi âm, dương trong cơ thể mất cân bằng thì gây nên bệnh, biểu hiện bằng sự thiên
thắng hay thiên suy:
- Thiên thắng gồm: Âm thịnh, dương thịnh.
- Thiên suy gồm: Âm hư, dương hư.
- Âm hư dẫn đến dương hư, rồi cả âm và dương đều hư.
Trong quá trình phát triển, bệnh tật còn chuyển hoá, ảnh hưởng lẫn nhau, âm thắng
tất dương bệnh, dương thắng tất âm bệnh.
1.4.3. Chữa bệnh.
* Nguyên tắc chữa bệnh của YHCT là lập lại sự cân bằng âm dương trong cơ thể.
- Nếu do một bên quá mạnh (âm thịnh hoặc dương thịnh), thì khi điều trị phải dùng
phép tả nghĩa là dùng thuốc có tính đối lập để xoá bỏ phần thừa.
Ví dụ: Bệnh hàn thì dùng thuốc ôn, nhiệt (ấm nóng).
Bệnh nhiệt thì dùng thuốc hàn, lương (lạnh, mát).
Theo nguyên tắc: Bệnh âm thì dùng thuốc dương, bệnh dương thì dùng thuốc âm.
- Nếu do một bên quá yếu (âm hư, dương hư, âm dương đều hư), thì khi điều trị phải
dùng phép bổ, nghĩa là dùng thuốc có cùng tính chất để bù vào chỗ thiếu hụt.
Ví dụ: Âm hư thì bổ âm, dương hư thì bổ dương...
* Khi sự cân bằng âm, dương trong cơ thể đã được phục hồi thì phải ngừng thuốc
ngay, lạm dụng thuốc sẽ gây ra sự mất cân bằng mới.
1.4.4. Bào chế thuốc.
* Phân định thuốc: Theo học thuyết âm dương thì thuốc cũng được chia thành hai loại:
- Âm dược: Thuốc có tính mát, lạnh, có vị chua, vị đắng, vị mặn, hướng thuốc đi
xuống dưới và thấm lợi vào trong.
- Dương dược: Thuốc có tính ấm, nóng có vị cay, vị ngọt, vị nhạt, hướng thuốc đi
lên trên và phân tán ra bên ngoài.
- Bào chế: Có thể biến đổi một phần tính dược bằng cách dùng phương pháp sao,
tẩm hoặc dùng thuốc có tính đối lập để thay đổi tính dược.
4
Ví dụ: Sinh địa tính mát, tác dụng thanh nhiệt lương huyết, đem tẩm nước Gừng, Sa
nhân rồi chưng, sấy chín lần sẽ thành Thục địa có tính ấm, tác dụng bổ âm, bổ huyết.
2. HỌC THUYẾT NGŨ HÀNH
2.1. Đại cương
2.1.1. Định nghĩa.
Học thuyết Ngũ hành là triết học cổ đại phương đông, nghiên cứu những mối liên hệ
trong quá trình vận động của vật chất, bổ xung cho học thuyết Âm dương, giải thích một
cách cụ thể hơn cơ chế của sự vận động, chuyển hóa không ngừng của vật chất.
2.1.2. Nội dung.
Ngũ hành là năm nhóm, năm trạng thái phổ biến của vật chất trong quá trình vận
động, chuyển hóa của tự nhiên và trong cơ thể.
Mỗi nhóm có những thuộc tính chung và mang tên của một loại vật chất tiêu biểu
cho nhóm đó.
Năm nhóm vật chất đó là:
Mộc, Hoả, Thổ, Kim, Thuỷ.
Dựa vào thuộc tính cơ bản của từng nhóm để sắp xếp sự vật, hiện tượng trong tự
nhiên, cũng như trong cơ thể theo các hành gọi là bảng quy loại ngũ hành.
5
Bảng quy loại Ngũ hành trong cơ thể và ngoài tự nhiên.
TRONG CƠ THỂ
NGOÀI TỰ NHIÊN
NGŨ
HÀNH
MỘC
TẠNG
CAN
TÂM
TỲ
PHỦ
KHIẾU
MẮT
THỂ
CÂN
TÌNH
GIẬN
MỪNG
LO
MÙA
XUÂN
HẠ
KHÍ
PHONG
HOẢ
MÀU
XANH
ĐỎ
VỊ
HƯỚNG
ĐÔNG
NAM
Q.LUẬT
ĐỞM
CHUA
ĐẮNG
NGỌT
CAY
SINH
TIỂU
TRƯỞN
HOẢ
THỔ
LƯỠI
MẠCH
CƠ
TRƯỜNG
G
MÔI
CUỐI
HẠ
TRUNG
TÂM
VỊ
THẤP
TÁO
VÀNG
TRẮNG
ĐEN
HOÁ
THU
MIỆNG
ĐẠI
KIM
PHẾ
MŨI
DA
BUỒN
SỢ
THU
TÂY
TRƯỜNG
BÀNG
THUỶ
THẬN
TAI
XƯƠNG
ĐÔNG
HÀN
MẶN
BẮC
TÀNG
QUANG
6
2.2. Các quy luật
2.2.1. Quy luật tương sinh.
Tương sinh có nghĩa là giữa các hành có sự nuôi dưỡng, giúp đỡ, thúc đẩy, tạo điều
kiện cho nhau phát triển.
Thứ tự chiều tương sinh như
Mộc
Hỏa
Thổ
Kim
Thủy
Tạng:
Can
Tâm
Tỳ
Phế
Thận
Phủ:
Đởm
Vị
Đ.trường
B.quang
T.trường
Trong quan hệ ngũ hành tương sinh, mỗi một hành đều có 2 mặt, sinh ra nó và nó
sinh ra, còn gọi là quan hệ mẹ con, sinh ra nó là mẹ, nó sinh ra là con.
Ví dụ: Hoả là mẹ của Thổ, Thổ là con của Hoả
2.2.2. Quy luật tương khắc.
Tương khắc có nghĩa là các hành đều có khả năng chế ước, ngăn cản, kìm hãm hành
khác phát triển.
Thứ tự chiều tương khắc như sau:
Mộc
Can
Đởm
Thổ
Tỳ
Thủy
Thận
Hỏa
Kim
Tâm
Phế
Ttrường
T.trường
Vị
B.quang
Trong quan hệ ngũ hành tương khắc, mỗi một hành đều có 2 mặt, khắc nó và nó khắc.
Ví dụ: Mộc khắc Thổ, Thổ lại khắc Thuỷ...
Mối quan hệ giữa các hành là tương sinh đồng thời phải có tương khắc, trong tương
khắc cũng phải có tương sinh, đó là quy luật chung về sự vận động biến hoá của tự nhiên,
là 2 điều kiện để duy trì sự cân bằng của mọi sự vật.
Đối với y học: Tương sinh, tương khắc là 2 quy luật trong phạm vi sinh lý.
2.2.3. Quy luật tương thừa
Mỗi một hành đều có khả năng thừa thế lấn át nhau.
Ví dụ: Nếu Mộc mạnh hơn Thổ sẽ thừa thế khắc Thổ mạnh hơn.
Mộc
Thổ
7
2.2.4.Quy luật tương vũ.
Mỗi một hành đều có khả năng chống lại hành khắc nó.
Ví dụ: Nếu Thuỷ mạnh hơn Thổ thì Thuỷ sẽ vũ lại Thổ.
Thổ
Thủy
Quy luật tương thừa và tương vũ là 2 quy luật bất thường, trong y học đó là 2 quy
luật thuộc bệnh lý.
(Vòng tròn là QL tương sinh, hình 5 cánh là QL tương khắc)
2.3. Ứng dụng trong y học
2.3.1. Chẩn đoán bệnh.
Dựa vào màu sắc da, tính tình thay đổi để chẩn đoán bệnh.
- Da mặt xanh, hay giận giữ, cáu gắt là bệnh thuộc tạng Can.
- Da mặt đỏ, cười nói huyên thuyên là bệnh thuộc tạng Tâm.
- Da mặt vàng, hay lo nghĩ là bệnh thuộc tạng Tỳ.
- Da mặt trắng, hay buồn rầu là bệnh thuộc tạng Phế.
- Da mặt đen, hay sợ hãi là bệnh thuộc tạng thận.
2.3.2. Chữa bệnh. (Điều trị)
- Theo quy luật tương sinh: "Con hư thì bổ mẹ, mẹ thực thì tả con".
+Tạng con hư thì bổ tạng mẹ:
Ví dụ: Phế hư (lao phổi) thì bổ tạng Tỳ để dưỡng phế.
+Tạng mẹ thực thì tả tạng con:
Ví dụ: Phế thực (hen phế quản) thì tả tạng Thận.
- Theo quy luật tương thừa: ức chế hành khắc, bổ hành bị khắc.
Ví dụ: Can khắc tỳ gây bệnh cho tỳ, khi điều trị phải bình can, bổ tỳ.
2.3.3.Bào chế thuốc.
Bào chế thuốc là dựa vào màu và vị của thuốc có quan hệ với tạng phủ:
Vị cay, màu trắng vào Phế
Vị ngọt, màu vàng vào Tỳ
Vị chua, màu xanh vào Can
Vị đắng, màu đỏ vào Tâm
Vị mặn, màu đen vào Thận.
Do đó muốn thuốc vào tạng nào thì cần sao, tẩm với vị vào tạng đó.
Ví dụ: thuốc tẩm với nước gừng sẽ vào tạng Phế.
8
LƯỢNG GIÁ
I. Phân biệt đúng – sai các câu sau
1. Khí và huyết có quan hệ âm dương, khí là dương huyết là âm.
2. Quan hệ ngũ hành tương thừa: Hành bị khắc chống lại hành khắc mình do hành khắc quá yếu.
3. Quan hệ ngũ hành tương vũ là: Khi hành khắc quá mạnh hành bị khắc.
4. Vận dụng ngũ hành trong chữa bệnh: "Con hư thì tả mẹ, mẹ thực thì bổ con"
5. Học thuyết Âm dương là triết học cổ đại của dân tộc.
6. Sự phát sinh, phát triển, tiêu vong của vạn vật do mối quan hệ giữa âm dương xung quanh vạn
vật quyết định.
7. Phép chữa bệnh của YHCT là: Bệnh hư dùng phép tả.
8. Phép chữa bệnh của YHCT là: Bệnh thực dùng phép bổ.
9. Giấc mơ trong khi ngủ là âm trong âm.
10. Hội chứng nhiễm khuẩn cấp là dương.
II. Chọn câu trả lời đúng nhất cho các câu sau:
Câu 1: Muốn dẫn thuốc vào Can, cần tẩm thuốc với:
A. Nước muối
C. Nước Gừng
B. Rượu
D. Giấm
Câu 2: Muốn dẫn thuốc vào Tỳ, cần tẩm thuốc với:
A. Nước muối
C. Nước Gừng
B. Rượu
D. Nước đường
Câu 3: Chữa sốt cao, cần dùng thuốc có tính mát, lạnh và có vị:
A. Mặn
C. Đắng
B. Chua
D. Ngọt
Câu 4: Bệnh nhân có triệu chứng đầu nóng, tay chân lạnh, là do:
A. Âm thịnh
C. Âm dương bất hoà
Câu 5: Dương dược có vị:
A. Chua
B. Dương thịnh
D. Âm dương đều thịnh.
B. Mặn
C. Đắng
D. Ngọt
Câu 6: Âm dược có vị:
A. Cay
B. Nhạt
C. Ngọt
C. Đắng
Câu 7: Dương dược có vị:
A. Cay
B. Mặn
C. Chua
D. Đắng
Câu 8: Âm dược có vị:
A. Cay
B. Chua
C. Nhạt
D. Ngọt
Câu 9: Âm dược có vị:
A. Cay
B. Mặn
D. Ngọt
C. Nhạt
Câu 10: Tên màu sắc phù hợp với tạng Thận:
A. Màu trắng
C. Màu đỏ
B. Màu xanh
D. Đen
Câu 11: Tên màu sắc phù hợp với tạng Tâm:
A. Màu trắng
C. Màu đỏ
B. Màu xanh
D. Màu vàng
9
Câu 12: Tên màu sắc phù hợp với tạng Can:
A. Màu trắng
C. Màu đỏ
B. Màu xanh
D. Màu vàng
Câu 13: Tên màu sắc phù hợp với tạng Tỳ:
A. Màu trắng
C. Màu đỏ
B. Màu xanh
D. Màu vàng
Câu 14: Tên màu sắc phù hợp với tạng Phế:
A. Màu trắng
C. Màu đỏ
B. Màu xanh
D. Màu vàng
Câu 15: Tên tinh thần phù hợp với tạng Tâm:
A. Giận giữ
C. Buồn rầu
B. Mừng vui
D. Lo nghĩ
Câu 16: Tên tinh thần phù hợp với tạng Can:
A. Giận giữ
C. Buồn rầu
B. Mừng vui
D. Lo nghĩ
Câu 17: Tên tinh thần phù hợp với tạng Tỳ:
A. Giận giữ
C. Buồn rầu
B. Mừng vui
D. Lo nghĩ
Câu 18: Tên tinh thần phù hợp với tạng Phế:
A. Giận giữ
C. Buồn rầu
B. Mừng vui
D. Lo nghĩ
Câu 19: Tên tinh thần phù hợp với tạng Thận:
A. Giận giữ
C. Buồn rầu
B. Mừng vui
D. Sợ hãi
Câu 20: Tạng Tâm có quan hệ với:
A. Tiểu trường
C. Vị
B. Đại trường
D. Bàng quang
Câu 21: Tạng Can có quan hệ với:
A. Tiểu trường
C. Vị
B. Đại trường
D. Đởm
Câu 22: Tạng Tỳ có quan hệ với:
A. Tiểu trường
C. Vị
B. Đại trường
D. Bàng quang
Câu 23: Tạng Phế có quan hệ với:
A. Tiểu trường
C. Vị
B. Đại trường
D. Bàng quang
Câu 24: Tạng Thận có quan hệ với:
A. Tiểu trường
C. Vị
B. Đại trường
D. Bàng quang
III. Trả lời ngắn các câu hỏi sau
Câu 1: Nếu do một bên ........ ………............... thì khi điều trị phải dùng phép tả, tức là dùng
thuốc có.......... ………............... để xoá bỏ phần thừa.
Câu 2: Học thuyết Ngũ hành là triết học cổ đại phương đông nghiên cứu những
….......................giữa các sự vật trong quá trình………………………….. ........
Câu 3: Khi sự cân bằng âm , dương ……..........………............. thì phải ngừng thuốc ngay
...............................................................sẽ gây ra sự mất cân bằng mới.
Câu 4: Kể tên 6 mạch cơ bản :
A. Mạch phù
C. Mạch trì
E. Mạch hữu lực
B. ............................................
D. ............................................
G. Mạch vô lực
10
Câu 5: Âm và dương là tên gọi đặt cho 2 yếu tố cơ bản của 1 sự vật, hai cực của một
………………………………………...................................và 2 nhóm hiện
………………………………………........biện chứng với nhau.
tượng có
Câu 6: Học thuyết âm , dương là ............................................................... phương đông nghiên
cứu ................................................... và biến hoá không ngừng của sự vật và hiện tượng trong tự
nhiên.
Câu 7: Nếu do một bên .............................thì khi điều trị.............................. tức là dùng thuốc cùng
tính chất để bù vào chỗ thiếu.
Câu 8: Kể tên 4 quy luật của học thuyết Ngũ hành :
A. Quy luật tương sinh
C. Quy luật tương thừa
B .......................................
D .........................................
IV. Câu hỏi truyền thống:
1. Trình bày định nghĩa học thuyết âm dương, khái niệm âm dương là gì?
2. Trình bày định nghĩa học thuyết ngũ hành, khái niệm ngũ hành là gì, bảng quy loại ngũ
hành?
3. Trình bày nội dụng các quy luật trong học thuyết âm dương, học thuyết ngũ hành?
4. Trình bày ứng dụng của học thuyết âm dương, học thuyết ngũ hành trong Y học?
5. Trình bày ứng dụng của học thuyết âm dương, học thuyết ngũ hành trong bào chế thuốc?
11
NGUY£N NH¢N BÖNH
MỤC TIÊU
1. Nêu được 6 nguyên nhân gây bệnh bên ngoài cơ thể.
2. Nêu được 7 nguyên nhân gây bệnh bên trong cơ thể.
3. Nêu được 9 nguyên nhân gây bệnh khác.
4. Chẩn đoán nguyên nhân gây bệnh của một số bệnh thường gặp.
NỘI DUNG
1. ĐẠI CƯƠNG
Có rất nhiều nguyên nhân gây ra bệnh, Y học cổ truyền đã tổng hợp và chia nguyên
nhân bệnh thành 3 loại (nhóm).
- Do điều kiện tự nhiên như địa lý, khí hậu, thời tiết ảnh hưởng đến con người mà
gây nên bệnh thì gọi là ngoại nhân (nguyên nhân bên ngoài).
- Do điều kiện kinh tế, sinh hoạt, đời sống, xã hội, làm việc ảnh hưởng đến tâm sinh
lý mà gây nên bệnh thì gọi là nội nhân (nguyên nhân bên trong)
- Do đàm ẩm, ứ huyết, lao động, ăn uống, tình dục, trùng thú cắn, giun sán, di truyền
gọi là bất nội ngoại nhân (nguyên nhân khác)
2. NGUYÊN NHÂN BÊN NGOÀI (Ngoại nhân)
Ở ngoài tự nhiên khí hậu luôn luôn biến đổi theo các mùa trong năm. Khi khí hậu
thay đổi thì các khí cũng thay đổi theo.
Bình thường ở ngoài tự nhiên luôn luôn tồn tại 6 thứ khí đó là: Phong, Hàn, Thử,
Thấp, Táo, Hoả, các khí này được gọi là lục khí.
Khi khí hậu trái thường các khí này xâm nhập vào cơ thể trở thành nguyên nhân gây
ra bệnh thì gọi là lục tà hoặc lục dâm.
Các khí ít khi đơn độc gây nên bệnh mà thường kết hợp với nhau gây bệnh.
2.1. Phong. (Phong có 2 loại):
- Ngoại phong là gió, là dương tà, chủ khí vào mùa xuân, mùa xuân hay mắc bệnh
do phong. Các mùa khác cũng có thể mắc bệnh do phong, khi gây bệnh phong thường kết
hợp với các khí khác (phong y bách bệnh).
- Nội phong là do công năng của tạng can bất thường sinh ra chứng (can phong nội động).
2.1.1. Đặc điểm của phong:
- Là dương tà cho nên khi vào cơ thể phong thường hay đi lên trên, tản ra ngoài, hay
gây bệnh ở phần trên, phần ngoài cơ thể (thượng tiêu vi chứng bất ly phong).
- Phong thường xuất hiện đột ngột, phát bệnh nhanh, lui bệnh nhanh.
- Có tính du tẩu cho nên bệnh có tính chất đau di chuyển, phong thường gây triệu
chứng ngứa (phong chẩn).
- Gây triệu chứng sợ gió, sợ lạnh, hắt hơi, chảy nước mũi, ho, co giật, mạch phù.
12
2.1.2. Các bệnh do phong gây ra:
- Phong hàn: Gồm các bệnh: Cảm lạnh, đau dây thần kinh ngoại biên, đau co cứng
cơ, ban chẩn, dị ứng, viêm mũi dị ứng...
- Phong nhiệt: Gồm các bệnh: Cảm sốt, viêm đường hô hấp trên, giai đoạn đầu của
các bệnh truyền nhiễm, thấp khớp cấp, viêm màng tiếp hợp.
- Phong thấp: Gồm các bệnh: Viêm khớp, đau dây thần kinh ngoại biên, thoái hoá
khớp, phù dị ứng, chàm...
- Chứng nội phong: Sốt cao co giật, cao huyết áp do can thận âm hư, tai biến mạch
máu não.
2.2. Hàn. (Hàn có 2 loại):
- Ngoại hàn là lạnh, là âm tà, chủ khí vào mùa đông, mùa đông hay mắc bệnh do
hàn. Hàn vào cơ thể gây bệnh thường biểu hiện bằng 2 trạng thái:
+ Thương hàn là: Hàn xâm nhập vào vùng cơ biểu.
+ Trúng hàn là: Hàn vào thẳng tạng phủ.
- Nội hàn là do dương khí trong cơ thể suy kém gây ra.
2.2.1. Đặc tính của hàn:
- Hay gây ngưng trệ làm bế tắc kinh lạc, gây triệu chứng đau, điểm đau cố định, khi
được chườm nóng thì đỡ đau.
- Thường gây co rút, gây co cứng, không có mồ hôi.
- Gây triệu chứng sợ lạnh, không sốt, đau đầu, đau mình mẩy, nằm co, thích ấm.
2.2.2. Các bệnh do hàn gây ra:
- Phong hàn (Đã nói ở mục phong).
- Hàn thấp: Đầy bụng, sôi bụng, ỉa chảy do lạnh…
- Nội hàn: Tỳ vị hư hàn, thận dương hư…
2.3. Thử
Thử là nắng, là dương tà, chủ khí vào mùa hạ, mùa hạ thường mắc bệnh do nắng.
2.3.1. Đặc điểm của thử:
- Là dương tà cho nên thường gây triệu chứng sốt cao, viêm nhiệt.
- Hay đi lên trên, tản ra ngoài.
- Thường làm hao tổn tân dịch.
- Khi vào cơ thể, nếu nhẹ gọi là thương thử, nặng gọi là trúng thử có thể gây ngất,
hôn mê.
- Gây triệu chứng sốt cao, khát nước, ra mồ hôi nhiều, da nóng, tiểu tiện ít, mạch sác.
2.3.2. Các bệnh do thử gây ra:
* Thử nhiệt:
- Nhẹ gọi là thương thử biểu hiện sốt cao mệt mỏi, khát nước, đau đầu, mồ hôi ra
nhiều, mạch nhanh.
- Nặng gọi là trúng thử, đột nhiên ngã vật ra hôn mê, thở khò khè, truỵ mạch.
* Thử thấp: Rối loạn tiêu hoá, ỉa chảy về mùa hè, ỉa chảy nhiễm trùng hội chứng lỵ...
13
2.4. Thấp. (Thấp có 2 loại):
- Ngoại thấp là ẩm ướt, là âm tà, chủ khí vào cuối mùa hạ.
- Nội thấp là do tỳ hư, sức vận hoá suy giảm, làm cho tân dịch ứ đọng lại gây nên thấp.
2.4.1. Đặc điểm của thấp:
- Thường gây bệnh ở phần dưới cơ thể, có tính bám sát không di chuyển nên bệnh
thường dai dẳng, khó chữa.
- Gây triệu chứng nặng nề, khó cử động, triệu chứng thường nặng về sáng sớm, hoặc
nghỉ ngơi không vận động.
- Thường gây phù ở phần dưới cơ thể, gây bí tiểu tiện, tiểu tiện đục, bài tiết ra chất đục.
- Chất lưỡi bệu, rêu lưỡi trắng dày, dính, nhớt.
2.4.2. Các bệnh do thấp gây ra:
- Thấp nhiệt: viêm nhiễm đường tiêu hoá, tiết niệu, sinh dục, bệnh khớp, bệnh ngoài da.
+ Phong thấp (đã nói ở mục phong) + Hàn thấp (đã nói ở mục hàn).
+ Thử thấp (đã nói ở mục thử) + Thấp nhiệt: các bệnh nhiễm khuẩn.
+ Thấp chẩn: Eczema, chàm. + Thấp tý: Đau khớp, dây TK…
- Thấp vào kinh lạc gây tắc kinh lạc gây đau khớp không di chuyển.
- Thấp vào tỳ vị gây vàng da
- Thấp ở đại tràng gây hội chứng lỵ
- Thấp ở bàng quang gây bí đái, đái máu đái sỏi.
+ Nội thấp: do tỳ hư gây ra:
- Thấp ở thượng tiêu gây đầu nặng, mắt hoa, ngực sườn đầy tức.
- Thấp ở trung tiêu gây bụng chướng, ăn chậm tiêu, tay chân mệt mỏi, nặng nề.
- Thấp ở hạ tiêu gây phù ở chân, tiểu tiện đục, khí hư nhiều.
2.5. Táo. (Có 2 loại):
- Ngoại táo là khô ráo, là độ khô của không khí, là dương tà, chủ khí vào mùa thu.
- Nội táo là người có cảm giác nóng quanh năm hoặc người ăn nhiều chất cay hoặc
sốt cao kéo dài làm hao tổn tân dịch làm da lông khô.
2.5.1. Đặc điểm của táo: (Táo thương âm)
- Táo thường làm tổn thương tạng phế: Gây ra triệu chứng mũi, họng khô, da nứt
nẻ, ho khan hoắc ho khạc đờm đặc, hoặc có tia máu.
- Gây sốt cao, không mồ hôi, khát nước, thích uống nước, tâm phiền, đầu lưỡi đỏ,
táo bón, tiểu tiện ít, đỏ gây mất nước điện giải, nhiễm độc thần kinh.
2.5.2. Các bệnh do táo gây ra:
- Táo nhiệt: bệnh sốt vào mùa thu như sốt xuất huyết, viêm não
- Lương táo: Cảm lạnh vào mùa thu.
2.6. Hoả (nhiệt).
Hoả là lửa còn gọi là nhiệt, nhiệt cực sinh hoả, các khí khác khi vào cơ thể cũng có
thể hoá hoả, là dương tà, chủ khí vào mùa hạ.
2.6.1. Đặc điểm của hoả:
14
Tải về để xem bản đầy đủ
138 trang
05/05/2022
5420
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình môn Y học cổ truyền", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_mon_y_hoc_co_truyen.pdf
