Tài liệu Tập huấn Bộ luật dân sự năm 2015

VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TỐI CAO

*

TÀI LIỆU TẬP HUẤN

BỘ LUẬT DÂN SỰ NĂM 2015

Hà Nội, tháng 4 năm 2016

1

* Lãnh đạo VKSNDTC duyệt tài liệu:

Đ/c Nguyễn Thị Thủy Khiêm, Phó Viện trưởng VKSNDTC

* Đơn vị chủ trì biên soạn tài liệu:

Vụ Kiểm sát việc giải quyết các vụ, việc dân sự, hôn nhân và gia đình,

VKSNDTC;

*Thành viên tham gia biên soạn tài liệu:

- Hoàng Thị Quỳnh Chi – Phó Vụ trưởng Vụ 5, Kiểm sát viên cao cấp; Tổ

trưởng.

- Nguyễn Như Hùng - Tổng biên tập Tạp chí kiểm sát, Kiểm tra viên cao cấp.

- Vũ Thị Hồng Vân – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học kiểm sát Hà Nội.

2

NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA BỘ LUẬT DÂN SỰ NĂM 2015¹

(Tài liệu tập huấn trong ngành Kiểm sát nhân dân)

Ngày 24/11/2015, tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội Khóa XIII đã thông qua Bộ

luật dân sự số 91/2015/QH13 (sau đây viết tắt là BLDS năm 2015). Ngày

08/12/2015, Chủ tịch Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ký Lệnh số

20/2015/L-CTN về việc công bố BLDS. Bộ luật này có hiệu lực từ ngày

01/01/2017, thay thế Bộ luật dân sự số 33/2005/QH11 (sau đây viết tắt là BLDS

năm 2005).²

I. MỤC TIÊU, QUAN ĐIỂM CHỈ ĐẠO XÂY DỰNG BỘ LUẬT

DÂN SỰ NĂM 2015³

1. Mục tiêu

Xây dựng BLDS thực sự trở thành luật chung của hệ thống pháp luật

điều chỉnh các quan hệ xã hội được hình thành trên cơ sở bình đẳng, tự do ý

chí, độc lập về tài sản và tự chịu trách nhiệm giữa các bên tham gia; ghi nhận

và bảo vệ tốt hơn các quyền của cá nhân, pháp nhân trong giao lưu dân sự; góp

phần hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, ổn định

môi trường pháp lý cho sự phát triển kinh tế - xã hội sau khi Hiến pháp năm

2013 được ban hành.

2. Quan điểm chỉ đạo

Một là, thể chế hóa đầy đủ, đồng thời tăng cường các biện pháp để công

nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm tốt hơn quyền con người, quyền công dân

trong các lĩnh vực của đời sống dân sự, cũng như những tư tưởng, nguyên tắc cơ

bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa về quyền sở hữu,

quyền tự do kinh doanh, quyền bình đẳng giữa các chủ thể thuộc mọi hình thức

sở hữu và thành phần kinh tế đã được ghi nhận trong trong Nghị quyết Đại hội

Đảng lần thứ XI, Nghị quyết số 48-NQ/TW, Nghị quyết số 49-NQ/TW và đặc

biệt là trong Hiến pháp năm 2013.

Hai là, sửa đổi, bổ sung các quy định còn bất cập, hạn chế trong thực tiễn

thi hành để bảo đảm Bộ luật dân sự thực sự phát huy được ba vai trò cơ bản là:

1

Tài liệu này do các Báo cáo viên của VKSND tối cao biên soạn trên cơ sở các tài

liệu của Ban soạn thảo, bài thuyết trình của các chuyên gia đã tham gia Ban soạn thảo, Tổ

biên tập dự án Bộ luật dân sự (sửa đổi), được Lãnh đạo VKSND tối cao phê duyệt để tập

huấn, triển khai thi hành BLDS năm 2015 trong ngành Kiểm sát nhân dân.

2

Bộ luật dân sự năm 1995 (được Quốc hội thông qua ngày 28/10/1995, có hiệu lực

thi hành từ ngày 01/7/1996); Bộ luật dân sự số 33/2005/QH11 (được Quốc hội khóa XI, kỳ

họp thứ 7 thông qua ngày 14/6/2005, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2006; Bộ luật dân

sự số 91/2015/QH13 (được Quốc hội khóa XIII, kỳ họp thứ 10 thông qua ngày 24/11/2015,

có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2017).

³Theo Tờ trình Quốc hội số 390/TTr-CP ngày 12/10/2014 của Chính phủ về dự án Bộ

luật dân sự (sửa đổi)

3

(1) Tạo cơ chế pháp lý hữu hiệu để công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm

quyền dân sự của các các cá nhân, pháp nhân, đặc biệt là trong việc bảo vệ

quyền, lợi ích của bên yếu thế, bên thiện chí trong quan hệ dân sự; hạn chế đến

mức tối đa sự can thiệp của cơ quan công quyền vào việc xác lập, thay đổi,

chấm dứt các quan hệ dân sự; (2) Tạo điều kiện thuận lợi để thúc đẩy sản xuất

kinh doanh, sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực xã hội, bảo đảm sự thông

thoáng, ổn định trong giao lưu dân sự, góp phần phát triển nền kinh tế thị trường

định hướng xã hội chủ nghĩa; (3) Là công cụ pháp lý hữu hiệu để thúc đẩy sự

hình thành và phát triển các thiết chế dân chủ trong xã hội, góp phần xây dựng

nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa;

Ba là, xây dựng Bộ luật dân sự thành Bộ luật nền, có vị trí, vai trò là luật

chung của hệ thống pháp luật điều chỉnh các quan hệ được hình thành trên cơ sở

bình đẳng, tự do ý chí, độc lập về tài sản và tự chịu trách nhiệm; có tính khái

quát, tính dự báo và tính khả thi để một mặt, bảo đảm tính ổn định của Bộ luật,

mặt khác, đáp ứng được kịp thời sự phát triển thường xuyên, liên tục của các

quan hệ xã hội thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật dân sự;

Bốn là, bảo đảm tính kế thừa và phát triển các quy định còn phù hợp với

thực tiễn của pháp luật dân sự, cũng như các giá trị văn hóa, tập quán, truyền

thống đạo đức tốt đẹp của Việt Nam; có sự tham khảo kinh nghiệm xây dựng

Bộ luật dân sự của một số nước, nhất là các nước có truyền thống pháp luật

tương đồng với Việt Nam.

II. BỐ CỤC VÀ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA BỘ LUẬT DÂN SỰ

NĂM 2015

Bộ luật có 6 phần, 27 chương với 689 điều, bao gồm:

Phần thứ nhất “Quy định chung” (kết cấu gồm 10 chương, 157 điều, từ

Điều 1 đến Điều 157) quy định về phạm vi điều chỉnh, nguyên tắc cơ bản của

pháp luật dân sự, mối quan hệ giữa BLDS với luật khác có liên quan và điều

ước quốc tế, cơ chế pháp lý giải quyết vụ việc dân sự trong trường hợp không

có quy định của pháp luật, xác lập, thực hiện và bảo vệ quyền dân sự, địa vị

pháp lý của chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự, tài sản, giao dịch dân sự, đại

diện, thời hạn và thời hiệu.

Phần thứ hai “Quyền sở hữu và quyền khác đối với tài sản” (kết cấu

gồm 4 chương, 116 điều, từ Điều 158 đến Điều 273), quy định về nguyên tắc

xác lập, thực hiện quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản, bảo vệ và giới hạn

quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản, chiếm hữu, quyền sở hữu, quyền đối

với bất động sản liền kề, quyền hưởng dụng, quyền bề mặt.

Phần thứ ba “Nghĩa vụ và hợp đồng” (kết cấu gồm 6 chương, 335 điều,

từ Điều 274 đến Điều 608), quy định về căn cứ phát sinh, thực hiện nghĩa vụ và

trách nhiệm dân sự, bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, giao kết, thực hiện và chấm

dứt hợp đồng, một số hợp đồng thông dụng, hứa thưởng và thi có giải, thực hiện

công việc không có ủy quyền, nghĩa vụ hoàn trả do chiếm hữu, sử dụng tài sản,

4

được lợi về tài sản không có căn cứ pháp luật và trách nhiệm bồi thường thiệt

hại ngoài hợp đồng và được kết cấu thành 6 chương

Phần thứ tư “Thừa kế” (kết cấu gồm 4 chương, 54 điều, từ Điều 609

đến Điều 662), quy định về quyền thừa kế, thời điểm, địa điểm mở thừa kế, di

sản, người thừa kế, người quản lý di sản, từ chối nhận di sản, thời hiệu thừa kế,

thừa kế theo di chúc, thừa kế theo pháp luật, thanh toán, phân chia di sản và

được

Phần thứ năm “Pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố

nước ngoài” (kết cấu gồm 3 chương, 25 điều, từ Điều 663 đến Điều 687), quy

định về xác định pháp luật áp dụng đối với quan hệ dân sự có yếu tố nước

ngoài, pháp luật áp dụng đối với cá nhân, pháp nhân, đối với quan hệ tài sản,

quan hệ nhân thân có yếu tố nước ngoài và được

Phần thứ sáu “Điều khoản thi hành” (gồm Điều 688 và Điều 689).

So với Bộ luật dân sự năm 2005, Bộ luật giữ nguyên 82 điều, kế thừa

và sửa đổi 573 điều, bổ sung mới 70 điều, bãi bỏ 122 điều; đáng chú ý là:

Bổ sung Chương V “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, cơ

quan nhà nước ở trung ương, ở địa phương trong quan hệ dân sự,

Chương VII “Tài sản (quy định về tài sản ở Phần Tài sản và quyền sở

hữu của Bộ luật dân sự năm 2005), Chương XII “Chiếm hữu”, Chương XIV

“Quyền khác đối với tài sản”, Chương XVII “Hứa thưởng, thi có giải”; sửa đổi,

bổ sung hoặc bãi bỏ một số chương, như Chương II - Những nguyên tắc cơ bản

của BLDS năm 2005 được sửa đổi thành một điều “Các nguyên tắc cơ bản của

pháp luật dân sự” (Điều 3); Chương VIII “Thời hạn”, Chương IX “Thời hiệu”

của Bộ luật dân sự năm 2005 được quy định chung thành một chương (Chương

X “Thời hạn và thời hiệu”)...

III. NỘI DUNG MỚI CỦA BỘ LUẬT DÂN SỰ NĂM 2015

1. Xác định rõ vị trí, vai trò của Bộ luật dân sự với tư cách là “luật

chung” của hệ thống pháp luật tư

1.1. Về phạm vi điều chỉnh (Điều 1)

Tại Điều 1 của BLDS năm 2015 quy định phạm vi điều chỉnh của Bộ luật

này là “Quy định địa vị pháp lý, chuẩn mực pháp lý về cách ứng xử của cá

nhân, pháp nhân; quyền, nghĩa vụ về nhân thân và tài sản của cá nhân, pháp

nhân trong các quan hệ được hình thành trên cơ sở bình đẳng, tự do ý chí, độc

lập về tài sản và tự chịu trách nhiệm (sau đây gọi chung là quan hệ dân sự)”.

So sánh với BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 quy định khái quát và xác

định rõ hơn bản chất của các quan hệ dân sự thuộc phạm vi điều chỉnh của

BLDS đó là các quan hệ được hình thành trên cơ sở bình đẳng, tự do ý chí, độc

lập về tài sản và tự chịu trách nhiệm, gắn với quyền tài sản và quyền nhân thân

phi tài sản; không liệt kê các loại quan hệ dân sự như BLDS năm 2005.

5

1.2. Quy định thống nhất các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự

(Điều 3)

Điều 3 BLDS năm 2015 quy định 05 nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân

sự, thể hiện nguyên lý cơ bản nhất của quan hệ dân sự và của pháp luật dân sự,

bao gồm: (1) Nguyên tắc bình đẳng; (2) Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết,

thỏa thuận; (3) Nguyên tắc thiện chí, trung thực; (4) Nguyên tắc tôn trọng lợi

ích quốc gia, dân tộc, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của người

khác; (5) Nguyên tắc tự chịu trách nhiệm dân sự. Việc quán triệt các nguyên tắc

này nhằm bảo đảm tất cả quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân được Hiến pháp,

pháp luật công nhận đều được tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm thực hiện. Quyền

dân sự chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì

lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức

khỏe của cộng đồng.

So sánh với BLDS năm 2005, quy định về nguyên tắc cơ bản của pháp

luật dân sự trong BLDS năm 2015 có tính bao quát hơn để phù hợp với tính đa

dạng trong điều chỉnh các quan hệ dân sự, trong việc thiết lập nền tảng về chuẩn

mực pháp lý cho cách ứng xử của cá nhân, pháp nhân trong đời sống dân sự và

sự đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật dân sự.

Về kỹ thuật lập pháp, toàn bộ các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự

chỉ ghi nhận trong 01 điều luật (BLDS năm 2005 quy định thành 01 chương -

Chương II Phần thứ nhất - với 09 điều luật - từ Điều 4 đến Điều 13); đồng thời,

chuyển quy định về “Căn cứ xác lập quyền, nghĩa vụ” không ghi nhận ở

Chương “Nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự” để đưa về Chương “Xác

lập, thực hiện và bảo vệ quyền dân sự” nhằm bảo đảm phù hợp với nội dung.

1.3. Quy định cụ thể về mối quan hệ giữa Bộ luật dân sự và luật khác

có liên quan (Điều 4)

Khẳng định rõ BLDS là luật chung điều chỉnh các quan hệ dân sự. Luật

khác có liên quan điều chỉnh quan hệ dân sự trong các lĩnh vực cụ thể không

được trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự được quy định trong

BLDS, trường hợp luật khác có liên quan không quy định hoặc có quy định

nhưng trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự thì quy định của

BLDS được áp dụng. Trường hợp có sự khác nhau giữa quy định của BLDS và

điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên về cùng

một vấn đề thì áp dụng quy định của điều ước quốc tế.

1.4. Sửa đổi, bổ sung quy định về tạo lập công cụ pháp lý trong giải

quyết vụ việc dân sự khi không có quy định của pháp luật

Bên cạnh kế thừa, phát triển quy định về áp dụng tập quán, áp dụng tương

tự pháp luật của BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định trường

hợp phát sinh quan hệ thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật dân sự mà các

bên không có thoả thuận, pháp luật không có quy định thì có thể áp dụng tập

quán; trường hợp cũng không có tập quán thì áp dụng tương tự pháp luật;

6

trường hợp không thể áp dụng tương tự pháp luật thì áp dụng những nguyên tắc

cơ bản của pháp luật dân sự, án lệ và lẽ công bằng để giải quyết vụ, việc dân sự.

1.5. Bổ sung cơ chế pháp lý về thực hiện, bảo vệ quyền dân sự (Điều 9 -

Điều 15)

Thể chế hóa các nghị quyết của Đảng, quy định của Hiến pháp năm 2013

về công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm thực hiện quyền dân sự, BLDS năm

2015 quy định như sau:

- Cá nhân, pháp nhân thực hiện quyền dân sự theo ý chí của mình nhưng

không được trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự và không

được vi phạm quy định về “Giới hạn việc thực hiện quyền dân sự” của Bộ luật

dân sự; việc cá nhân, pháp nhân không thực hiện quyền không phải là căn cứ

làm chấm dứt quyền, trừ trường hợp luật có quy định khác (Điều 9).

- Cá nhân, pháp nhân không được lạm dụng quyền dân sự để gây thiệt hại

cho người khác, để vi phạm các nghĩa vụ của mình hoặc để thực hiện mục đích

khác trái pháp luật (khoản 1 Điều 10);

- Cá nhân, pháp nhân có quyền tự bảo vệ quyền dân sự của mình theo quy

định của pháp luật. Tòa án, cơ quan có thẩm quyền khác có trách nhiệm bảo vệ

quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân. Trường hợp quyền dân sự bị vi phạm

hoặc có tranh chấp thì việc bảo vệ quyền được thực hiện theo pháp luật tố tụng

tại Tòa án hoặc Trọng tài. Việc bảo vệ quyền dân sự theo thủ tục hành chính

được thực hiện trong những trường hợp luật định. Quyết định giải quyết vụ việc

theo thủ tục hành chính có thể được xem xét lại tại Tòa án. Tòa án không được

từ chối yêu cầu giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp dụng;

trong trường hợp này, quy định về áp dụng tập quán, tương tự pháp luật, nguyên

tắc cơ bản của pháp luật dân sự, án lệ và lẽ công bằng được áp dụng để xem

xét, giải quyết vụ việc (Điều 12 và Điều 14).

So sánh với BLDS năm 2005, điểm mới nổi bật nhất của BLDS năm

2015 liên quan đến việc bảo vệ quyền dân sự là quy định việc Tòa án không

được từ chối yêu cầu giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp

dụng. Quy định này nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, pháp

nhân, phù hợp với tinh thần của Hiến pháp năm 2013 về tôn trọng, bảo vệ, bảo

đảm quyền con người, quyền công dân; phù hợp với vai trò của Tòa án là cơ

quan bảo vệ công lý. Đây là quy định tiến bộ, đã xác định rõ trách nhiệm của

Nhà nước trong việc giải quyết mọi tranh chấp trong nhân dân, góp phần bảo

đảm ổn định trật tự xã hội.

1.6. Bên cạnh 05 nội dung cơ bản nêu trên, vị trí, vai trò “luật chung”

của BLDS năm 2015 còn thể hiện trong các quy định về địa vị pháp lý của chủ

thể trong quan hệ dân sự, giao dịch dân sự, đại diện, thời hiệu, quyền sở hữu,

quyền khác đối với tài sản, trách nhiệm dân sự…

2. Quy định về chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự có tính bao

quát, thống nhất và bảo đảm phù hợp hơn với bảnchất của quan hệ dân sự,

7

tạo cơ chế pháp lý thuận lợi, minh bạch hơn trong việc công nhận, thực

hiện và bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể.

BLDS năm 2015 đã khẳng định rõ chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự

chỉ gồm cá nhân và pháp nhân, không có các chủ thể khác; đồng thời, quy

định cụ thể về địa vị pháp lý của cá nhân, pháp nhân; quy định về việc tham gia

quan hệ dân sự của Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam, cơ quan nhà nước ở

trung ương và địa phương, hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác không có tư

cách pháp nhân; cụ thể như sau:

2.1. Về cá nhân

- Không quy định người chưa đủ 06 tuổi là người không có năng lực hành

vi dân sự; đồng thời, quy định cụ thể, linh hoạt hơn về xác lập, thực hiện giao

dịch dân sự của người chưa thành niên (Điều 21);

- Bổ sung quy định về “Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ

hành vi” để áp dụng cho người thành niên do tình trạng thể chất hoặc tinh thần

mà không đủ khả năng nhận thức, làm chủ hành vi nhưng chưa đến mức mất

năng lực hành vi dân sự (Điều 23);

- Chỉ quy định các quyền nhân thân liên quan đến việc xác định tư cách

chủ thể của cá nhân trong các quan hệ dân sự và những quyền nhân thân gắn

liền với lợi ích tinh thần của cá nhân, nhưng chưa được quy định cụ thể trong

Hiến pháp, bao gồm các quyền liên quan đến có họ, tên, dân tộc, khai sinh, khai

tử, quốc tịch, hình ảnh, tính mạng, sức khỏe, thân thể, danh dự, nhân phẩm, uy

tín, hiến, nhận mô, bộ phận cơ thể người và hiến, lấy xác, xác định lại giới tính,

chuyển đổi giới tính, đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình, quyền

nhân thân trong hôn nhân và gia đình (Điều 25 - Điều 39);

- Quy định cơ chế thực hiện giám hộ có tính khả thi hơn trong bảo đảm

mục đích của việc giám hộ là thực hiện, bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích của người

được giám hộ, như: quy định người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ có quyền

lựa chọn người giám hộ cho mình (khoản 2 Điều 48); việc cử, chỉ định người

giám hộ cho người chưa thành niên từ đủ sáu tuổi trở lên thì phải xem xét

nguyện vọng của người này (khoản 1 Điều 54); việc cử người giám hộ cho

người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi thì phải được sự đồng ý

của người đó nếu họ có năng lực thể hiện ý chí của mình tại thời điểm yêu cầu;

việc giám hộ phải được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo quy

định của pháp luật về hộ tịch, người giám hộ đương nhiên mà không đăng ký

việc giám hộ thì vẫn phải thực hiện nghĩa vụ của người giám hộ; tranh chấp về

cử, chỉ định người giám hộ, người giám sát việc giám hộ do Tòa án quyết

định...(Điều 46 - Điều 63).

Như vậy, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định nhiều cơ chế mới, hợp lý

để bảo vệ tốt hơn quyền của những người yếu thế về năng lực hành vi dân sự,

đặc biệt là chế độ giám hộ đối với người chưa thành niên, người mất năng lực

hành vi dân sự và người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi. Các quy

8

định về người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là những nội dung

hoàn toàn mới của BLDS năm 2015 so với BLDS hiện hành.

- Về quyền nhân thân của cá nhân (từ Điều 25 đến Điều 39), để cụ thể

hóa các quy định của Hiến pháp năm 2013 về công nhận, tôn trọng, bảo vệ và

bảo đảm quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong lĩnh

vực dân sự, BLDS năm 2015 đã hoàn thiện các quy định quyền nhân thân của

cá nhân, nhất là trong việc tôn trọng, công nhận và bảo vệ quyền về họ tên, dân

tộc, quốc tịch, hình ảnh, tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và uy tín.

Đặc biệt, lần này BLDS năm 2015 đã chính thức ghi nhận cá nhân được chuyển

đổi giới tính theo quy định của luật (Điều 37). Đây là một nội dung hoàn toàn

mới, thay đổi căn bản so với quy định trước đây⁴. Theo Điều 37 BLDS năm

2015, “Việc chuyển đổi giới tính được thực hiện theo quy định của luật. Cá

nhân đã chuyển đổi giới tính có quyền, nghĩa vụ đăng ký thay đổi hộ tịch theo

quy định của pháp luật về hộ tịch; có các quyền nhân thân phù hợp với giới tính

theo quy định của Bộ luật này và luật khác có liên quan”. Như vậy, mặc dù

BLDS năm 2015 đã quy định việc chuyển đổi giới tính nhưng phải chờ cho tới

khi Quốc hội ban hành Luật về chuyển đổi giới tính thì các cá nhân mới được

thực hiện việc chuyển đổi giới tính.

2.2. Về pháp nhân (Điều 74 - Điều 96)

Cụ thể hóa nội dung, tinh thần của Hiến pháp năm 2013 về quyền lập hội,

quyền tự do kinh doanh, quyền bình đẳng của các chủ thể thuộc các thành phần

kinh tế…; đồng thời, để góp phần “hiện thực hóa” địa vị pháp lý của các chủ thể

này trong các quan hệ dân sự, BLDS năm 2015 quy định mọi cá nhân, pháp nhân

đều có quyền thành lập pháp nhân, trừ trường hợp luật có quy định khác (khoản 2

Điều 74). Pháp nhân được thành lập theo sáng kiến của cá nhân, pháp nhân hoặc

theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Pháp nhân phải đăng ký

hoạt động trong trường hợp pháp luật quy định. Đăng ký pháp nhân bao gồm đăng

ký thành lập, đăng ký thay đổi và đăng ký khác theo quy định của pháp luật. Việc

đăng ký pháp nhân phải được công bố công khai (Điều 82).

Mặt khác, để bao quát, dự báo được sự phát triển đa dạng của pháp nhân

trong đời sống dân sự, bảo đảm sự bình đẳng về tư cách chủ thể giữa các pháp

nhân khi tham gia quan hệ dân sự, căn cứ vào tiêu chí mục đích thành lập và hoạt

động của pháp nhân, BLDS năm 2015 quy định 02 loại pháp nhân, gồm: (1)

Pháp nhân thương mại (pháp nhân hoạt động vì mục tiêu chính là tìm kiếm lợi

nhuận và lợi nhuận được chia cho các thành viên- Điều 75); và (2) Pháp nhân

phi thương mại (là pháp nhân không có mục tiêu chính là tìm kiếm lợi nhuận

hoặc nếu có lợi nhuận thì cũng không được phân chia lợi nhuận đó cho các thành

viên - Điều 76). Pháp nhân được thành lập theo pháp luật Việt Nam là pháp

nhân Việt Nam.

4

Khoản 1 Điều 4 Nghị định 88/2008/NĐ-CP quy định nghiêm cấm việc chuyển đổi

đối với những người đã định hình, hoàn thiện về giới tính.

9

Pháp nhân phải chịu trách nhiệm dân sự về nghĩa vụ do sáng lập viên

hoặc đại diện của sáng lập viên xác lập, thực hiện để thành lập, đăng ký pháp

nhân, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác.

2.3. Về sự tham gia của Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam, các cơ

quan nhà nước ở trung ương và ở địa phương trong quan hệ dân sự (Điều 76

và từ Điều 97 đến Điều 100)

BLDS năm 2015 quy định: Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam, cơ

quan nhà nước ở trung ương và ở địa phương bình đẳng với chủ thể khác là cá

nhân, pháp nhân khi tham gia quan hệ dân sự và chịu trách nhiệm dân sự theo

quy định của BLDS; đồng thời, quy định những nội dung cơ bản về địa vị pháp

lý, đại diện tham gia quan hệ dân sự, trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ dân sự và

về trách nhiệm trong quan hệ dân sự của Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam,

cơ quan nhà nước ở trung ương và ở địa phương với Nhà nước, pháp nhân, cá

nhân nước ngoài; khẳng định rõ, cơ quan nhà nước là pháp nhân phi thương

mại.

2.4. Về sự tham gia của hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác không

có tư cách pháp nhân trong quan hệ dân sự (từ Điều 101 đến Điều 104)

BLDS năm 2015 quy định hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có

tư cách pháp nhân tham gia quan hệ dân sự thông qua từng thành viên của mình

hoặc thông qua cá nhân là người đại diện theo quy định của Bộ luật này, luật

khác có liên quan. Các thành viên có thể thỏa thuận cử người đại diện tham gia,

thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự vì lợi ích chung. Riêng đối với hộ gia đình sử

dụng đất thì việc xác định chủ thể của quan hệ dân sự có sự tham gia của đối

tượng này được xác định theo quy định của Luật Đất đai; đồng thời, BLDS năm

2015 cũng quy định những nội dung cơ bản về tài sản chung, trách nhiệm dân

sự của thành viên hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp

nhân

3. Quy định bao quát, minh bạch hơn về tài sản trong giao lưu dân sự

(Chương IV, từ Điều 105 đến Điều 115)

Để bảo đảm tính bao quát, minh bạch, công khai, huy động và phát huy

tối đa các nguồn lực vật chất trong xã hội, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định

tài sản có thể là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản bao gồm bất

động sản và động sản. Bất động sản và động sản có thể là tài sản hiện có và tài

sản hình thành trong tương lai (Điều 105).

Quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản là bất động sản phải được đăng

ký theo quy định của BLDS và pháp luật về đăng ký tài sản. Quyền sở hữu,

quyền khác đối với tài sản là động sản không phải đăng ký, trừ trường hợp pháp

luật về đăng ký tài sản có quy định khác. Việc đăng ký tài sản phải được công

khai (Điều 106).

Quyền tài sản là quyền trị giá được bằng tiền, bao gồm quyền tài sản đối

với đối tượng sở hữu trí tuệ, quyền sử dụng đất và các quyền tài sản khác (Điều

10

115), trong đó, quyền tài sản đối với đối tượng sở hữu trí tuệ được quy định

trong BLDS và pháp luật về sở hữu trí tuệ, quyền sử dụng đất được quy định

trong BLDS và pháp luật về đất đai.

4. Quy định về giao dịch dân sự và đại diện linh hoạt, bao quát hơn,

bảo đảm tốt hơn sự tự do ý chí, sự an toàn pháp lý và ổn định trong giao

dịch dân sự, quyền và lợi ích hợp pháp của bên thiện chí, bên ngay tình.

4.1. Về giao dịch dân sự (Điều 116 - Điều 133)

- Quy định chủ thể tham gia giao dịch dân sự là người có năng lực pháp

luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập;

- Quy định về giải quyết giao dịch dân sự vô hiệu tương đối có tính linh

hoạt hơn, tôn trọng, bảo vệ tốt hơn lợi ích của chủ thể giao dịch, nhất là bên yếu

thế, ví dụ: giao dịch dân sự do người chưa đủ sáu tuổi, người mất năng lực hành

vi dân sự xác lập, thực hiện đáp ứng nhu cầu thiết yếu hàng ngày của người đó;

giao dịch dân sự chỉ làm phát sinh quyền hoặc chỉ miễn trừ nghĩa vụ cho người

chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong

nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự với người

đã xác lập, thực hiện giao dịch với họ thì không vô hiệu (khoản 2 Điều 125)...;

- Quy định giao dịch dân sự vi phạm quy định điều kiện có hiệu lực về

hình thức thì vô hiệu. Tuy nhiên, trên cơ sở tôn trọng thực tế thực hiện giao dịch

và ý chí đích thực của chủ thể trong giao dịch, bảo đảm sự ổn định của giao dịch

dân sự, các quan hệ liên quan và hạn chế sự không thiện chí của một bên trong

việc lợi dụng việc không tuân thủ quy định về hình thức để không thực hiện

cam kết của mình, Điều 129 BLDS năm 2015 quy định 02 trường hợp ngoại lệ

để Tòa án công nhận giao dịch dân sự không tuân thủ quy định về hình thức khi

có yêu cầu của một bên hoặc các bên :

(i) Giao dịch dân sự đã được xác lập theo quy định phải bằng văn bản

nhưng văn bản không đúng quy định của luật mà một bên hoặc các bên đã thực

hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch;

(ii) Giao dịch dân sự đã được xác lập bằng văn bản nhưng vi phạm quy

định bắt buộc về công chứng, chứng thực mà một bên hoặc các bên đã thực hiện

ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch. Trong trường hợp này, các bên

không phải thực hiện việc công chứng, chứng thực.

- Quy định trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu nhưng tài sản đã được

đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, sau đó được chuyển giao bằng

một giao dịch dân sự khác cho người thứ ba ngay tình và người này căn cứ vào

việc đăng ký đó mà xác lập, thực hiện giao dịch thì giao dịch với người thứ ba

không bị vô hiệu. Trường hợp tài sản phải đăng ký mà chưa được đăng ký tại cơ

quan nhà nước có thẩm quyền thì giao dịch dân sự với người thứ ba bị vô hiệu,

trừ trường hợp người thứ ba ngay tình nhận được tài sản này thông qua bán đấu

giá tại tổ chức có thẩm quyền hoặc giao dịch với người mà theo bản án, quyết

định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là chủ sở hữu tài sản nhưng sau đó

11

chủ thể này không phải là chủ sở hữu tài sản do bản án, quyết định bị huỷ, sửa

(Điều 133);

- Quy định cụ thể hơn về thời hiệu tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu và

hậu quả pháp lý của việc hết thời hiệu này. Trong đó, thời điểm tính thời hiệu

đối với giao dịch vô hiệu tương đối (các điều 125, 126, 127, 128) và giao dịch

vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức (Điều 129) được quy định linh

hoạt theo tính chất của từng loại giao dịch và hết thời hiệu tuyên bố giao dịch

dân sự vô hiệu tương đối mà không có yêu cầu tuyên bố giao dịch dân sự vô

hiệu thì giao dịch dân sự có hiệu lực; cụ thể là:

+ Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu quy định

tại các điều 125, 126, 127, 128 và 129 của Bộ luật dân sự là 02 năm, kể từ ngày

người có quyền yêu cầu biết hoặc phải biết giao dịch được xác lập;

+ Đối với giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức

xã hội (Điều 123) và giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo (Điêu 124) thì thời hiệu yêu

cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu không bị hạn chế.

4.2. Về đại diện (từ Điều 134 đến Điều 143)

BLDS năm 2015 sửa đổi, bổ sung quy định về đại diện nhằm tạo điều

kiện pháp lý tốt hơn trong việc trợ giúp cá nhân, pháp nhân thực hiện, bảo vệ

các quyền dân sự của mình và hạn chế rủi ro pháp lý trong các quan hệ dân

sự; cụ thể như sau:

- Trường hợp pháp luật quy định thì người đại diện phải có năng lực pháp

luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập,

thực hiện (khoản 3 Điều 134);

- Quy định pháp nhân có thể là người đại diện theo ủy quyền cho các chủ

thể khác (khoản 1 Điều 134);

- Tòa án có thể chỉ định người đại diện theo pháp luật cho cá nhân, pháp

nhân trong quá trình tố tụng (khoản 3 Điều 136 và điểm c khoản 1 Điều 137);

- Người đại diện theo pháp luật của pháp nhân là người được pháp nhân

chỉ định theo điều lệ hoặc người có thẩm quyền đại diện theo quy định của pháp

luật hoặc người do Tòa án chỉ định trong quá trình tố tụng tại Tòa án; một pháp

nhân có thể có nhiều người đại diện theo pháp luật và mỗi người đại diện có

quyền đại diện cho pháp nhân trong thời hạn đại diện và phạm vi đại diện theo

quy định của BLDS (Điều 137);

- Đại diện theo pháp luật có quyền nhân danh bên được đại diện xác lập,

thực hiện hành vi pháp lý phù hợp với quyền, nghĩa vụ của đại diện theo pháp

luật. Giao dịch dân sự do người đại diện xác lập, thực hiện với người thứ ba phù

hợp với phạm vi quyền đại diện làm phát sinh quyền, nghĩa vụ đối với người

được đại diện. Người đại diện có quyền xác lập, thực hiện hành vi cần để đạt

được mục đích của việc đại diện (Điều 139).

- Trường hợp không xác định được thời hạn đại diện mà quyền đại diện

12

được xác định theo giao dịch dân sự cụ thể thì thời hạn đại diện được tính đến

thời điểm chấm dứt giao dịch dân sự đó, nếu quyền đại diện không được xác

định với giao dịch dân sự cụ thể thì thời hạn đại diện là 01 năm, kể từ thời điểm

phát sinh quyền đại diện;

- Trường hợp không xác định được cụ thể phạm vi đại diện thì người đại

diện theo pháp luật có quyền xác lập, thực hiện mọi giao dịch dân sự vì lợi ích

của người được đại diện, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác;

- Một cá nhân, pháp nhân có thể đại diện cho nhiều cá nhân hoặc pháp

nhân khác nhau nhưng không được nhân danh người được đại diện để xác lập,

thực hiện giao dịch dân sự với chính mình hoặc với bên thứ ba mà mình cũng là

người đại diện của người đó, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác;

- Giao dịch dân sự do người không có quyền đại diện xác lập, thực hiện

vẫn làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của người được đại diện nếu người được đại

diện đồng ý, người được đại diện biết mà không phản đối trong một thời hạn

hợp lý hoặc người được đại diện có lỗi dẫn đến việc người đã giao dịch không

biết hoặc không thể biết về việc người đã xác lập, thực hiện giao dịch dân sự với

mình vượt quá phạm vi đại diện.

6. Quy định về thời hiệu phù hợp hơn với bản chất pháp lý của thời

hiệu trong quan hệ dân sự - công cụ pháp lý để chủ thể sử dụng bảo vệ

quyền, lợi ích hợp pháp của mình (Điều 149 - Điều 157)

6.1. Kế thừa BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 tiếp tục quy định 4 loại

thời hiệu, gồm: thời hiệu hưởng quyền dân sự, thời hiệu miễn trừ nghĩa vụ dân

sự, thời hiệu khởi kiện và thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự, nhưng có bổ

sung quy định cụ thể về thời hiệu khởi kiện, thời hiệu yêu cầu giải quyết việc

dân sự, cụ thể như sau:

- Thời hiệu khởi kiện là thời hạn mà chủ thể được quyền khởi kiện để yêu

cầu Tòa án giải quyết vụ án dân sự bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm

phạm; nếu thời hạn đó kết thúc thì mất quyền khởi kiện (khoản 3 Điều 150).

Thời hiệu khởi kiện vụ án dân sự được tính từ ngày người có quyền yêu

cầu biết hoặc phải biết quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm, trừ

trường hợp pháp luật có quy định khác (khoản 1 Điều 154).

Thời hiệu khởi kiện không áp dụng trong các trường hợp sau đây: (1) Yêu

cầu bảo vệ quyền nhân thân không gắn với tài sản; (2). Yêu cầu bảo vệ quyền sở

hữu, trừ trường hợp Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định khác; (3).

Tranh chấp về quyền sử dụng đất theo quy định của Luật đất đai; (4). Trường

hợp khác do luật định (Điều 155).

- Thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự là thời hạn mà chủ thể được

quyền yêu cầu Tòa án giải quyết việc dân sự để bảo vệ quyền và lợi ích hợp

pháp của cá nhân, pháp nhân, lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích công cộng; nếu

thời hạn đó kết thúc thì mất quyền yêu cầu (khoản 4 Điều 150). Thời hiệu yêu

13

cầu giải quyết việc dân sự được tính từ ngày phát sinh quyền yêu cầu, trừ trường

hợp pháp luật có quy định khác (khoản 2 Điều 154).

Để tất cả các quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân được Hiến pháp và

pháp luật công nhận đều được tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm kịp thời, nâng cao

trách nhiệm của Tòa án, các cơ quan có thẩm quyền khác trong tôn trọng, bảo

vệ quyền dân sự của cá nhân, pháp nhân, sự ổn định của các quan hệ dân sự và

để phù hợp hơn với bản chất pháp lý của thời hiệu, BLDS năm 2015 quy định

về thời hiệu theo nguyên tắc: cá nhân, pháp nhân phải yêu cầu tòa án, trọng tài

giải quyết vụ, việc dân sự trong thời hạn luật định, hết thời hạn đó mà cá nhân,

pháp nhân mới có yêu cầu thì thay vì từ chối giải quyết yêu cầu của cá nhân,

pháp nhân như quy định hiện hành, tòa án hoặc trọng tài vẫn thụ lý, giải quyết

và tuyên bố chủ thể được hưởng quyền dân sự hoặc được miễn trừ nghĩa vụ dân

sự.

Một trong những nội dung đổi mới cơ bản của BLDS năm 2015 về thời

hiệu là quy định “Tòa án chỉ áp dụng quy định về thời hiệu theo yêu cầu áp

dụng thời hiệu của một bên hoặc các bên với điều kiện yêu cầu này phải được

đưa ra trước khi Tòa sơ thẩm ra bản án, quyết định giải quyết vụ, việc. Người

được hưởng lợi từ việc áp dụng thời hiệu có quyền từ chối áp dụng thời hiệu,

trừ trường hợp việc từ chối đó nhằm mục đích trốn tránh thực hiện nghĩa vụ”

(khoản 2 Điều 149). Theo quy định này, khi thụ lý vụ việc, Tòa án có trách

nhiệm giải thích cho các bên về quyền, nghĩa vụ của mình, bao gồm cả quyền

về áp dụng thời hiệu. Nếu ít nhất một bên yêu cầu Tòa án đình chỉ giải quyết do

đã hết thời hiệu thì Tòa án có trách nhiệm áp dụng quy định về thời hiệu.

Trường hợp các bên vẫn yêu cầu Tòa án giải quyết tranh chấp để bảo vệ quyền,

lợi ích của mình thì Tòa án vẫn thụ lý giải quyết theo tinh thần bảo vệ tối đa

quyền, lợi ích hợp pháp của các đương sự.

- Bổ sung quy định rõ thời gian không tính vào thời hiệu khởi kiện, thời

hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự là khoảng thời gian xảy ra một trong các

sự kiện sau đây (Điều 156):

+ Sự kiện bất khả kháng hoặc trở ngại khách quan làm cho chủ thể có quyền

khởi kiện, quyền yêu cầu không thể khởi kiện, yêu cầu trong phạm vi thời hiệu;

+ Chưa có người đại diện trong trường hợp người có quyền khởi kiện,

người có quyền yêu cầu chưa thành niên, mất năng lực hành vi dân sự, khó khăn

trong nhận thức, làm chủ hành vi hoặc bị hạn chế năng lực hành vi dân sự;

+ Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có

khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi

dân sự chưa có người đại diện khác thay thế.

7. Quy định về quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản theo hướng

tách bạch giữa quan hệ thực tế của người chiếm hữu với tài sản và quan hệ

giữa chủ sở hữu với chủ thể có quyền khác đối với tài sản khi có lợi ích

trên cùng một tài sản; tách bạch giữa thời điểm có hiệu lực của giao dịch

14

với thời điểm chuyển quyền và thời điểm phát sinh hiệu lực đối kháng với

người thứ ba. Qua đó, bảo đảm tốt hơn cho tài sản là hàng hóa trong giao

lưu dân sự, được lưu thông không ngừng ở nhiều dạng thức, quy mô khác

nhau, được tối đa hóa giá trị không chỉ bởi chủ sở hữu mà còn bởi cả người

không phải là chủ sở hữu; hạn chế được rủi ro pháp lý, giữ được sự ổn

định của các quan hệ dân sự và các quan hệ khác có liên quan.

7.1. Về quy định chung (từ Điều 158 đến Điều 178)

- Bên cạnh kế thừa có sửa đổi quy định về quyền sở hữu, Bộ luật bổ sung

chế định quyền khác đối với tài sản với nội hàm là quyền của chủ thể trực tiếp

nắm giữ, chi phối tài sản thuộc quyền sở hữu của chủ thể khác, bao gồm 3

quyền: (i) Quyền đối với bất động sản liền kề; (ii) Quyền hưởng dụng; và (iii)

Quyền bề mặt. Trong mối quan hệ với quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản

vẫn có hiệu lực trong trường hợp quyền sở hữu được chuyển giao, trừ trường

hợp Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định khác.

- Chủ sở hữu được thực hiện mọi hành vi theo ý chí của mình đối với tài

sản nhưng không được trái với quy định của luật, gây thiệt hại hoặc làm ảnh

hưởng đến lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp

pháp của người khác.

- Chủ thể có quyền khác đối với tài sản được thực hiện mọi hành vi trong

phạm vi quyền được quy định tại Bộ luật này, luật khác có liên quan nhưng

không được gây thiệt hại hoặc làm ảnh hưởng đến lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi

ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của chủ sở hữu tài sản hoặc của người

khác.

- Chủ thể có quyền khác đối với tài sản được bảo vệ và bị giới hạn quyền

như chủ sở hữu trong phạm vi quyền.

7.2. Về thời điểm xác lập quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản

(Điều 161)

Quy định thời điểm xác lập quyền sở hữu, quyền khác đối với tài sản thực

hiện theo quy định của BLDS, luật khác có liên quan; trường hợp luật không có

quy định thì thực hiện theo thỏa thuận của các bên; trường hợp luật không quy

định và các bên không có thỏa thuận thì thời điểm xác lập quyền sở hữu, quyền

khác đối với tài sản là thời điểm tài sản được chuyển giao.

Thời điểm tài sản được chuyển giao là thời điểm bên có quyền hoặc

người đại diện hợp pháp của họ chiếm hữu tài sản.

Trường hợp tài sản chưa được chuyển giao mà phát sinh hoa lợi, lợi tức

thì hoa lợi, lợi tức thuộc về bên có tài sản chuyển giao, trừ trường hợp có thỏa

thuận khác.

7.3 Về chiếm hữu (từ Điều 179 đến Điều 185)

Nhằm bảo đảm trật tự xã hội, sự ổn định của giao dịch, giá trị kinh tế của

tài sản, sự thiện chí trong quan hệ dân sự, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định

15

chế định chiếm hữu như là tình trạng pháp lý về việc cá nhân, pháp nhân nắm

giữ, chi phối tài sản một cách trực tiếp hoặc gián tiếp như chủ thể có quyền đối

với tài sản. Theo chế định này, người chiếm hữu tài sản được suy đoán là ngay

tình; người nào cho rằng, người chiếm hữu tài sản là không ngay tình thì phải

chứng minh. Người nào có tranh chấp với người chiếm hữu thì phải chứng minh

rằng người chiếm hữu không có quyền chiếm hữu (Điều 184). Người chiếm hữu

ngay tình, liên tục, công khai được áp dụng thời hiệu hưởng quyền và được

hưởng hoa lợi, lợi tức mà tài sản mang lại theo quy định của BLDS và luật khác

có liên quan. Trường hợp việc chiếm hữu bị người khác xâm phạm thì người

chiếm hữu có quyền yêu cầu người có hành vi xâm phạm phải chấm dứt hành

vi, khôi phục tình trạng ban đầu, trả lại tài sản và bồi thường thiệt hại hoặc yêu

cầu Tòa án, cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác buộc người đó chấm dứt

hành vi, khôi phục tình trạng ban đầu, trả lại tài sản và bồi thường thiệt hại.

7.4. Về hình thức sở hữu (từ Điều 197 đến Điều 220)

Quy định hình thức sở hữu dựa trên sự khác biệt trong cách thức thực

hiện quyền, theo đó có 3 hình thức sở hữu được ghi nhận là sở hữu toàn dân, sở

hữu riêng và sở hữu chung (BLDS năm 2005 quy định dựa trên yếu tố chủ thể).

Trong đó, hình thức sở hữu toàn dân thay cho hình thức sở hữu nhà nước trong

Bộ luật dân sự năm 2005; hình thức sở hữu riêng (sở hữu của một cá nhân hoặc

một pháp nhân) thay cho hình thức sở hữu tư nhân trong Bộ luật dân sự năm

2005 (sở hữu của một cá nhân); bổ sung sở hữu chung của các thành viên gia

đình; quy định cụ thể, minh bạch và công bằng hơn trong thực hiện quyền sở

hữu chung, ví dụ: quy định trường hợp một trong các chủ sở hữu chung đối với

động sản từ bỏ phần quyền sở hữu của mình hoặc khi người này chết mà không

có người thừa kế thì phần quyền sở hữu đó thuộc sở hữu chung của các chủ sở

hữu còn lại (khoản 5 Điều 218)…

7.5. Về quyền đối với bất động sản liền kề (từ Điều 245 đến Điều 256)

Khác với BLDS năm 2005 quy định về quyền sử dụng bất động sản liền

kề dựa trên quan hệ giữa hai chủ sở bất động sản có liên quan thì BLDS năm

2015 đã quy định về quyền đối với bất động sản liền kề theo tinh thần của địa

dịch, tức là dựa trên quan hệ giữa hai bất động sản có liên quan - quyền được

thực hiện trên một bất động sản (gọi là bất động sản chịu hưởng quyền) nhằm

phục vụ cho việc khai thác một bất động sản khác thuộc quyền sở hữu của

người khác (gọi là bất động sản hưởng quyền). Quyền đối với bất động sản liền

kề còn tồn tại chừng nào các bất động sản liên quan còn tồn tại và nhu cầu

hưởng quyền vẫn còn cho dù bất động sản hưởng quyền và bất động sản chịu

hưởng quyền đã được chuyển giao cho chủ thể khác.

Quyền đối với bất động sản liền kề được xác lập do địa thế tự nhiên, theo

quy định của luật, theo thoả thuận hoặc theo di chúc; có hiệu lực đối với mọi cá

nhân, pháp nhân và được chuyển giao khi bất động sản được chuyển giao, trừ

trường hợp luật liên quan có quy định khác. Quyền đối với bất động sản liền kề

được thực hiện theo thỏa thuận của các bên. Trường hợp các bên không có thỏa

16

thuận thì thực hiện theo nguyên tắc bảo đảm nhu cầu hợp lý của việc khai thác

bất động sản hưởng quyền, phù hợp với mục đích sử dụng của cả bất động sản

hưởng quyền và bất động sản chịu hưởng quyền. Chủ sở hữu bất động sản

hưởng quyền không lạm dụng quyền đối với bất động sản chịu hưởng quyền;

chủ sở hữu bất động sản chịu hưởng quyền không được thực hiện các hành vi

ngăn cản hoặc làm cho việc thực hiện quyền đối với bất động sản hưởng quyền

trở nên khó khăn.

7.6. Về quyền hưởng dụng (từ Điều 257 đến Điều 266)

- Quyền hưởng dụng là quyền của chủ thể được khai thác công dụng và

hưởng hoa lợi, lợi tức đối với tài sản thuộc quyền sở hữu của chủ thể khác trong

một thời hạn nhất định.

- Cá nhân, pháp nhân đều có thể là chủ thể có quyền hưởng dụng và đối

tượng của quyền hưởng dụng có thể là tất cả các tài sản được quy định trong

BLDS;

- Quyền hưởng dụng có thể được xác lập theo quy định của luật, theo

thoả thuận hoặc theo di chúc; quyền hưởng dụng được xác lập từ thời điểm nhận

chuyển giao tài sản, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc luật liên quan có

quy định khác và có hiệu lực đối với mọi cá nhân, pháp nhân, trừ trường hợp

luật liên quan có quy định khác;

- Thời hạn của quyền hưởng dụng do các bên thỏa thuận hoặc do luật quy

định nhưng tối đa đến hết cuộc đời của người hưởng dụng đầu tiên nếu người

hưởng dụng là cá nhân và đến khi pháp nhân chấm dứt tồn tại nhưng tối đa 30

năm nếu người hưởng dụng đầu tiên là pháp nhân;

- Người hưởng dụng tự mình hoặc cho phép người khác khai thác, sử

dụng, thu hoa lợi, lợi tức từ đối tượng của quyền hưởng dụng; cho thuê quyền

hưởng dụng đối với tài sản; không phải chịu chi phí sửa chữa để tài sản không

bị suy giảm đáng kể dẫn tới không thể sử dụng được hoặc mất toàn bộ công

dụng, giá trị của tài sản;

- Chủ sở hữu có quyền định đoạt tài sản nhưng không được làm thay đổi

quyền hưởng dụng đã được xác lập; yêu cầu Tòa án truất quyền hưởng dụng

trong trường hợp người hưởng dụng vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ của mình;

không được cản trở, thực hiện hành vi khác gây khó khăn hoặc xâm phạm đến

quyền, lợi ích hợp pháp của người hưởng dụng; thực hiện nghĩa vụ sửa chữa tài

sản để bảo đảm không bị suy giảm đáng kể dẫn tới tài sản không thể sử dụng

được hoặc mất toàn bộ công dụng, giá trị của tài sản;

- Quyền hưởng dụng chấm dứt khi thời hạn của quyền hưởng dụng đã

hết; theo thỏa thuận của các bên; người hưởng dụng trở thành chủ sở hữu tài sản

là đối tượng của quyền hưởng dụng; người hưởng dụng từ bỏ hoặc không thực

hiện quyền hưởng dụng trong thời hạn do luật quy định; tài sản là đối tượng của

quyền hưởng dụng không còn; theo quyết định của Tòa án hoặc căn cứ khác

theo quy định của luật.

17

Khi chấm dứt quyền hưởng dụng thì tài sản là đối tượng của quyền hưởng

dụng phải được hoàn trả cho chủ sở hữu, trừ trường hợp có thỏa thuận khác

hoặc luật có quy định khác.

7.7. Về quyền bề mặt (từ Điều 267 đến Điều 273)

- Quyền bề mặt là quyền của một chủ thể đối với mặt đất, mặt nước,

khoảng không gian trên mặt đất, mặt nước và lòng đất mà quyền sử dụng đất đó

thuộc về chủ thể khác.

- Cá nhân hoặc pháp nhân đều có thể là chủ thể có quyền bề mặt;

- Quyền bề mặt được xác lập theo quy định của luật, theo thỏa thuận hoặc

theo di chúc; có hiệu lực từ thời điểm chủ thể có quyền sử dụng đất chuyển giao

mặt đất, mặt nước, khoảng không gian trên mặt đất, mặt nước và lòng đất cho

chủ thể có quyền bề mặt, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc luật liên quan

có quy định khác. Quyền bề mặt có hiệu lực đối với mọi cá nhân, pháp nhân, trừ

trường hợp luật liên quan có quy định khác;

- Thời hạn của quyền bề mặt được xác định theo quy định của luật, theo

thoả thuận hoặc di chúc nhưng không vượt quá thời hạn của quyền sử dụng đất.

Trường hợp thoả thuận hoặc di chúc không xác định thời hạn của quyền bề mặt

thì mỗi bên có quyền chấm dứt quyền này bất cứ lúc nào nhưng phải thông báo

bằng văn bản cho bên kia biết trước ít nhất là 06 tháng;

- Chủ thể quyền bề mặt có quyền khai thác, sử dụng mặt đất, mặt nước,

khoảng không gian trên mặt đất, mặt nước và lòng đất thuộc quyền sử dụng đất

của người khác để xây dựng công trình, trồng cây, canh tác và được sở hữu

những tài sản được tạo lập nhưng không được trái với quy định của Bộ luật này,

pháp luật về đất đai, xây dựng, quy hoạch, tài nguyên, khoáng sản và quy định

khác của pháp luật có liên quan. Trường hợp quyền bề mặt được chuyển giao

một phần hoặc toàn bộ thì chủ thể nhận chuyển giao được kế thừa quyền bề mặt

theo điều kiện và trong phạm vi tương ứng với phần quyền bề mặt được chuyển

giao.

- Trường hợp quyền bề mặt chấm dứt, chủ thể quyền bề mặt phải trả lại

mặt đất, mặt nước, khoảng không gian trên mặt đất, mặt nước và lòng đất cho

chủ thể có quyền sử dụng đất theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật;

chủ thể quyền bề mặt phải xử lý tài sản thuộc sở hữu của mình trước khi quyền

bề mặt chấm dứt, trừ trường hợp có thỏa thuận khác; trường hợp chủ thể quyền

bề mặt không xử lý tài sản trước khi quyền bề mặt chấm dứt thì quyền sở hữu

tài sản đó thuộc về chủ thể có quyền sử dụng đất kể từ thời điểm quyền bề mặt

chấm dứt, trừ trường hợp chủ thể có quyền sử dụng đất không nhận tài sản đó.

Trường hợp chủ thể có quyền sử dụng đất không nhận tài sản mà phải xử lý tài

sản thì chủ thể có quyền bề mặt phải thanh toán chi phí xử lý tài sản.

8. Quy định về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ đầy đủ, rõ ràng và hợp lý

hơn về những biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, về sự thông thoáng,

18

minh bạch, an toàn pháp lý trong bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự (từ

Điều 292 đến Điều 350)

- Ghi nhận 09 biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ bao gồm: (1) Cầm

cố tài sản; (2) Thế chấp tài sản; (3) Đặt cọc; (4) Ký cược; (5) Ký quỹ; (6) Bảo

lưu quyền sở hữu; (7) Bảo lãnh; (8) Tín chấp và (9) Cầm giữ tài sản. So với

BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 đã bổ sung 02 biện pháp mới, đó là: cầm giữ

tài sản và bảo lưu quyền sở hữu.

- Quy định về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trong tương lai theo hướng,

nghĩa vụ được hình thành trong thời hạn bảo đảm là nghĩa vụ được bảo đảm, trừ

trường hợp các bên có thỏa thuận khác; khi nghĩa vụ trong tương lai được hình

thành, các bên không phải xác lập lại biện pháp bảo đảm đối với nghĩa vụ đó;

- Về tài sản bảo đảm, BLDS năm 2015 quy định: tài sản bảo đảm phải

thuộc quyền sở hữu của bên bảo đảm; tài sản bảo đảm có thể được mô tả chung,

nhưng phải xác định được; tài sản bảo đảm có thể là tài sản hiện có hoặc tài sản

hình thành trong tương lai và giá trị của tài sản bảo đảm có thể lớn hơn, bằng

hoặc nhỏ hơn giá trị nghĩa vụ được bảo đảm. So với BLDS năm 2005, ngoài

việc tiếp tục khẳng định tài sản bảo đảm có thể là tài sản hiện có hoặc tài sản

hình thành trong tương lai và tài sản bảo đảm phải thuộc quyền sở hữu của bên

bảo đảm như quy định của BLDS hiện hành, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy

định trường hợp cầm giữ tài sản và bảo lưu quyền sở hữu thì tài sản bảo đảm

không phải thuộc quyền sở hữu của bên bảo đảm.

- Biện pháp bảo đảm phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba từ khi

đăng ký biện pháp bảo đảm hoặc bên nhận bảo đảm nắm giữ hoặc chiếm giữ tài

sản bảo đảm; khi biện pháp bảo đảm phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ

ba thì bên nhận bảo đảm được quyền truy đòi tài sản bảo đảm và được quyền ưu

tiên thanh toán giữa các bên cùng nhận tài sản bảo đảm theo quy định của Bộ

luật dân sự và luật khác có liên quan. Như vậy, ngoài việc đăng ký giao dịch

bảo đảm thì hiệu lực đối kháng với người thứ ba cũng là căn cứ để xác định thứ

tự ưu tiên thanh toán (Điều 308).

- Quy định tách biệt giữa thời điểm biện pháp bảo đảm có hiệu lực và thời

điểm phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba, như: đối với cầm cố, hợp

đồng cầm cố tài sản có hiệu lực từ thời điểm giao kết, trừ trường hợp các bên có

thỏa thuận khác hoặc luật có quy định khác; cầm cố tài sản có hiệu lực đối

kháng với người thứ ba kể từ thời điểm bên nhận cầm cố nắm giữ tài sản cầm cố

(Điều 310) hoặc đối với cầm giữ tài sản, biện pháp bảo đảm này phát sinh từ

thời điểm đến hạn thực hiện nghĩa vụ mà bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc

thực hiện không đúng nghĩa vụ và có hiệu lực đối kháng với người thứ ba kể từ

thời điểm bên cầm giữ chiếm giữ tài sản (Điều 347).

- Quy định cụ thể, minh bạch, hợp lý, công bằng về quy trình xử lý tài sản

bảo đảm, về phương thức xử lý tài sản bảo đảm, như: Trước khi xử lý tài sản

bảo đảm, bên nhận bảo đảm phải thông báo bằng văn bản trong một thời hạn

19

hợp lý cho bên bảo đảm và các bên cùng nhận bảo đảm khác, nếu không thông

báo mà gây thiệt hại thì phải bồi thường, đối với tài sản bảo đảm có nguy cơ bị

hư hỏng dẫn đến bị giảm sút giá trị hoặc mất toàn bộ giá trị thì bên nhận bảo

đảm có quyền xử lý ngay, đồng thời phải thông báo cho bên bảo đảm và các bên

nhận bảo đảm khác về việc xử lý tài sản đó; người đang giữ tài sản bảo đảm có

nghĩa vụ giao tài sản bảo đảm cho bên nhận bảo đảm để xử lý khi thuộc một

trong các căn cứ xử lý tài sản bảo đảm, nếu người đang giữ tài sản không giao

tài sản thì bên nhận bảo đảm có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết, trừ trường

hợp luật liên quan có quy định khác…

Đặc biệt, BLDS năm 2015 đã bổ sung quy định về việc xử lý tài sản bảo

đảm trong trường hợp thế chấp quyền sử dụng đất mà không thế chấp tài sản

gắn liền với đất (Điều 325) và thế chấp tài sản gắn liền với đất mà không thế

chấp quyền sử dụng đất (Điều 326). Theo đó, trường hợp thế chấp quyền sử

dụng đất mà không thế chấp tài sản gắn liền với đất và người sử dụng đất đồng

thời là chủ sở hữu tài sản gắn liền với đất thì tài sản được xử lý bao gồm cả tài

sản gắn liền với đất, trừ trường hợp có thỏa thuận khác; trường hợp thế chấp

quyền sử dụng đất mà người sử dụng đất không đồng thời là chủ sở hữu tài sản

gắn liền với đất thì khi xử lý quyền sử dụng đất, chủ sở hữu tài sản gắn liền với

đất được tiếp tục sử dụng đất trong phạm vi quyền, nghĩa vụ của mình; quyền

và nghĩa vụ của bên thế chấp trong mối quan hệ với chủ sở hữu tài sản gắn liền

với đất được chuyển giao cho người nhận chuyển quyền sử dụng đất, trừ trường

hợp có thỏa thuận khác.

- Quy định bảo lãnh là biện pháp bảo đảm không bằng tài sản, theo đó,

trường hợp bên được bảo lãnh không thực hiện đúng nghĩa vụ thì bên bảo lãnh

phải thực hiện nghĩa vụ đó. Nếu bên bảo lãnh không thực hiện đúng nghĩa vụ

bảo lãnh thì bên nhận bảo lãnh có quyền yêu cầu bên bảo lãnh thanh toán giá trị

nghĩa vụ vi phạm và bồi thường thiệt hại, nếu có. Bên bảo lãnh và bên nhận bảo

lãnh có thể thỏa thuận sử dụng biện pháp bảo đảm bằng tài sản để bảo đảm thực

hiện nghĩa vụ bảo lãnh.

9. Quy định về trách nhiệm dân sự do vi phạm nghĩa vụ theo hướng

bảo đảm sự an toàn, thông thoáng, sự thiện chí và công bằng trong quan hệ

nghĩa vụ (từ Điều 351 đến Điều 364)

- Quy định cụ thể hơn về nội hàm của vi phạm nghĩa vụ bao gồm việc bên

có nghĩa vụ không thực hiện nghĩa vụ đúng thời hạn, thực hiện không đầy đủ

nghĩa vụ hoặc thực hiện không đúng nội dung của nghĩa vụ;

- Bên có nghĩa vụ mà vi phạm nghĩa vụ thì bị suy đoán là có lỗi và phải

chịu trách nhiệm dân sự đối với bên có quyền; trường hợp có thiệt hại do vi

phạm nghĩa vụ gây ra thì bên có nghĩa vụ phải bồi thường toàn bộ thiệt hại, trừ

trường hợp có thỏa thuận khác hoặc luật có quy định khác

20