Tư duy liên tưởng trong câu đố Nam Bộ

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

TƯ DUY LIÊN TƯỞNG TRONG CÂU ĐỐ NAM BỘ

Phạm Thu Hằng^*và Nguyễn Thị Mỹ Nhung

Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tây Đô

(^*Email: phamthuhang80@gmail.com)

Ngày nhận: 15/4/2021

Ngày phản biện: 01/6/2021

Ngày duyệt đăng: 20/7/2021

TÓM TẮT

Tư duy con người thường được hình thành trên cơ sở hai dạng liên tưởng: So sánh tương

đồng, đồng dạng và so sánh luận lý tiếp cận, lôgích. Đồng thời, trong giao tiếp, hai hình thức

liên tưởng này được phân lập dựa trên tư duy chính xác và tư duy hình tượng. Tuy nhiên, văn

bản nghệ thuật đề cao lối diễn đạt hình ảnh, xem trọng sự chính xác khoa học. Với thể loại

“câu đố”, một loại hình nghệ thuật dân gian phổ biến, người ra câu đố và người giải câu đố

cũng đều dựa trên nguyên lý vận hành tư duy nhận thức mà thử tài cao thấp với nhau. Bài

viết nhằm phân tích các cơ sở liên tưởng tạo nên hình thức câu đố. Ngoài hai cơ sở liên tưởng

dựa trên nguyên lý tư duy là tư duy chính xác và tư duy hình tượng của con người, còn có

thêm cơ sở liên tưởng ngôn ngữ mà cơ sở liên tưởng này lại thuộc phạm trù ngôn ngữ gắn

với hình thức sự dụng ngôn ngữ của cộng đồng và đó là hình thức phương ngữ Nam Bộ.

Từ khóa: Câu đố, liên tưởng, nghệ thuật, nhận thức, tương đồng

Trích dẫn: Phạm Thu Hằng và Nguyễn Thị Mỹ Nhung, 2021. Tư duy liên tưởng trong câu

đố Nam Bộ. Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học

Tây Đô. 12: 217-226.

^*Ths. Phạm Thu Hằng – Giảng viên Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tây Đô

217

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

(cụ thể có 952 câu đố) khảo sát quyển Văn

học dân gian An Giang do Huỳnh Công

Tín chủ nhiệm kiêm chủ biên, nếu xét từ

phương diện tư duy liên tưởng giữa hai

phần đố và giải, có thể chia thành 5 loại,

cụ thể như sau:

1. GIỚI THIỆU

Khi con người với một não bộ bình

thường, không bị khuyết tật, vốn cùng

một thành phần, một môi trường sống, sẽ

hình thành những suy nghĩ tương tự, có

nhiều điểm tương đồng nhau. Tuy nhiên,

tư duy không thể triển khai, định hình nếu

a. Liên tưởng tương đồng chính xác

không thể hiện qua vỏ bọc ngôn ngữ. Vì với 153 câu (chiếm tỉ lệ 16,1%)

vậy với lớp vỏ bọc này, hình thức tuy duy

b. Liên tưởng tương đồng hình tượng

có thể có những thể hiện khác biệt. Bởi

có 341 câu (tỉ lệ 35,9%)

đó, câu đối Nam Bộ và câu đối Bắc Bộ,

c. Liên tưởng luận lý khoa học với số

lượng 69 câu (tỉ lệ 7,3%)

tuy có cùng một thực tại khách quan,

nhưng kết cấu đố (hỏi) và giải (đáp) có

thể khác biệt, mà điều này tạo nên sự khác

biệt trên bề mặt từ ngữ của câu đố. Mặt

khác, trên bình diện khoa học, đã có

những bài nghiên cứu dựa trên ngữ liệu

câu đố Bắc Bộ, nên bài viết này chỉ tập

trung khai thác các khía cạnh tư duy của

d. Liên tưởng luận lý nghệ thuật là 75

câu (tỉ lệ 7,9%)

e. Liên tưởng trên cơ sở chơi chữ có số

lượng 312 câu (tỉ lệ 32,8%).

Qua số liệu khảo sát, chúng ta thấy loại

câu đố Nam Bộ, dựa trên nguồn tư liệu đã câu đố dựa trên sự liên tưởng tương đồng

sưu tầm được tại An Giang.

hình tượng và liên tưởng trên cơ sở chơi

chữ chiếm tỉ lệ tương đối cao so với 3 loại

còn lại.

Câu đố được xem là thể loại văn học

dân gian Việt Nam, mô tả sự vật, hiện

tượng quen thuộc theo cách nói chệch,

đòi hỏi người nghe phải suy nghĩ, phán

đoán. Theo các nhà nghiên cứu, nếu căn

cứ vào đề tài thì câu đố được chia thành

hai loại lớn: Câu đố về tự nhiên và câu đố

về văn hoá (câu đố về những sản phẩm

vật chất và tinh thần do con người làm ra).

Còn căn cứ vào hình thức diễn tả, câu đố

được chia thành các loại: Loại trực tiếp

(không sử dụng hình thức so sánh, ẩn dụ)

và loại gián tiếp (có sử dụng hình thức ẩn

dụ, so sánh).

2. NỘI DUNG

2.1. Câu đố dựa trên tương đồng

khoa học

Câu đố dựa trên tương đồng khoa học

thường được thiết lập trên cơ sở căn cứ

vào các thuộc tính chính xác của sự vật,

hiện tượng được miêu tả, nhằm thông qua

các thuộc tính này mà suy luận ra các sự

vật, hiện tượng tương ứng. Loại câu đố

này thường có phần hỏi chú trọng vào đặc

trưng cốt lõi của thông tin, nên không

nặng hình thức trình bày, sự sắp xếp câu

chữ sao cho có nghệ thuật hoặc có vần

điệu. Chẳng hạn, các câu đố kiểu dạng

như: “Chặt đứt, bứt rời, phơi khô, chụm

Để có cách nhìn mới hơn về cách phân

loại câu đố, chúng tôi dựa vào tư duy liên

tưởng để phân loại. Với trên 950 câu đố

218

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

không cháy ”. Từ các thuộc tính chính yếu phổ biến, nên câu đố này theo thời gian

được nêu: “+ đứt, + rời, + khô, - cháy”, trở nên khó giải.

người trả lời sẽ đưa ra lời giải là cục đất,

vì sự vật này cũng có những thuộc tính

tương đồng có/ không như thông tin đã

Ngoài ra, trong câu đố dân gian, nhóm

dựa trên nét tương đồng khoa học này

cũng được xây dựng câu đố chú trọng trau

nêu. Tương tự, ở câu đố khác cũng có

chuốt về mặt hình thức trình bày dưới

hình thức thông tin như vậy, nhưng sự

dạng có liên kết vần hoặc dưới dạng thơ;

khác biệt thông tin là ở thuộc tính có/

thường là thơ lục bát, để câu đố dễ nhớ,

không, nên câu đố: “Chặt không đứt, bứt

dễ thuộc mà có sức lưu truyền rộng rãi

trong dân gian, như các câu đố được thể

hiện dưới dạng thơ lục bát sau:

không rời, phơi không khô, chụm không

cháy.”, lại có thông tin chính yếu được

nêu chỉ nhằm vào nét đối lập có/ không,

Câu đố về con trâu: “Tôi là bạn của

nông gia,/ Thân đen đủi bẩn, nhưng mà

công to.”. Dựa vào các chi tiết quá rõ

ràng: “bạn, đen, bẩn, công to”, nên người

giải có thể nghĩ đến con vật muôn đời đã

là bạn của nhà nông.

mà trong trường hợp này hoàn toàn chỉ có

thuộc tính không (-): “- đứt, - rời, - khô, -

cháy”, nên câu đáp sẽ được đưa ra là

nước, vì nước cũng có những thuộc tính

không như vậy.

Tuy nhiên, có những câu đố mà thuộc

tính của nó vừa mang tính chung, vừa có

tính đặc thù nên khó nhận diện sự tương

đồng hơn, dù sự tương đồng này cũng dựa

trên nét tương đồng chính xác, như câu đố

về trái cóc: “Ngoài xanh, trong trắng, ở

giữa đống chà”. Chi tiết “xanh, trắng ” thì

quá chung, có chi tiết “đống chà”, lại quá

đặc thù khiến câu đố này không hề dễ

giải. Còn câu đố về cây cân/cái cân: “Cái

gì một cây, ba dây, một trái?” thì có 3 chi

tiết đặc thù trong một sự vật, khiến người

giải cũng khó lần ra sự vật ấy; vả lại, nói

về cây cân hay cái cân thì có nhiều dạng,

mà đây chỉ là một dạng cân (một loại cân

đòn dạng nhỏ chỉ cân được vài kg, gồm

một cây ngang (đòn cân) vạch các mức

trọng lượng, có ba dây để treo một dĩa

đựng đồ cân và một trái (quả) cân, được

Hay câu đố khác về nước “Cái gì

chẳng rắn, chẳng dai,/ Ai mà cắt được thì

tài lắm thay!”. Dựa vào các chi tiết: “-

rắn, - dai, - cắt”, người giải có thể nghĩ

ngay đến nước, một vật thể rất gần gũi và

rất cần thiết cho cuộc sống con người.

Hoặc câu đố về gió “Cái gì không sắc

không hình,/ Rập rờn sóng lúa, rung rinh

lá cành?”. Dựa vào các chi tiết: “- sắc, -

hình, + rập rờn, + rung rinh”, người giải

có thể dựa vào hai thuộc tính có của hiện

tượng mà đó ra được là gió trời…

Còn đây là dạng câu đố khai thác sự

hài âm, hài thanh để làm mờ những đặc

trưng tương đồng chính xác, khiến người

giải khó tìm lời đáp hơn, chẳng hạn:

Câu đố về quả trứng trong quá trình

treo và dịch chuyển trên đòn cân để định phát triển thành con: “Tròn tròn như lục

trọng lượng), dân gian gọi là “cân xách”. lạc,/ Trong nạc ngoài xương. /Thọ khí

Loại cân xách này hiện không còn được âm dương,/ Trong xương ngoài nạc.”.

219

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

Hoặc câu đố có lời giải là (con ốc, con

cua): “Xào mặn, xào mẳn có đầu không

cẳng,/ Xào mẳn, xào mặn, có cẳng không

đầu.”. Cả hai câu đố đã khai thác tốt hiện

tượng ngữ âm, hiện tượng điệp từ, điệp

cú, nên không chỉ có giá trị về phương

diện tư duy, mà còn có cả giá trị về

phương diện nghệ thuật ngôn từ.

2.2. Câu đố dựa trên tương đồng

nghệ thuật

Loại câu đố này chú trọng những nét

tương đồng bất ngờ, lệ thuộc nhiều vào

ngữ cảnh câu thơ, nên những câu đố

thuộc nhóm này, tách ra khỏi lời giải nó

vẫn là những sáng tác thơ dân gian thú vị.

Bởi nó mang đầy đủ giá trị nghệ thuật tạo

Mặt khác, cũng có câu đố có lớp vỏ hình, giá trị của những ẩn dụ tu từ, nhân

nghệ thuật, khiến người giải khó tìm ra sự hóa và cả giá trị nghệ thuật thơ với sự gắn

vật tương đồng nếu quá chú tâm vào hình bó từ trong niêm luật thể thơ. Có các câu

thức nghệ thuật của câu đố. Như câu đố đố tiêu biểu cho dạng thức này như sau:

bàn cờ và các quân cờ: “Một mẹ tới mấy

Câu đố về thời gian (một tháng) được

chục con,/ Con đen con trắng, con tròn

thể hiện phổ biến ở mọi miền là, “Ba

mẹ vuông.”. Câu đố khai thác tốt hình ảnh

mươi con nhốt một lồng,/ Mười con có

ẩn dụ, hiện tượng trái nghĩa, điệp từ, nên

mồng, hai mươi con không.”. Nhưng

trong phương ngữ Nam Bộ, câu đố này lại

có khác, “Ba mươi con ở một nhà,/ Mười

con ngủ mùng, hai chục con không.”. Hai

nhiều lúc đánh lừa người giải nghĩ tới con

vật hơn đồ vật. Tuy nhiên, một câu đố

khác về con cua, có hình thức trình bày

hoàn chỉnh dưới dạng một cặp lục bát

câu đố này tuy có cùng kiểu cấu trúc,

“Con gì càng lớn càng nhỏ,/ Một mai hai

nhưng do câu đố đầu có từ “mồng và

lồng”, khiến người nghe nghĩ tới “con

mắt lò dò bò ngang?” dễ giúp người giải

tìm được lời đáp, bởi những thông tin đặc

vật” (loài cầm). Còn câu đố sau có từ

trưng được cung cấp nhiều hơn và dễ

“mùng và nhà”, thì đối tượng được hướng

nhận biết hơn được người đố nêu ở câu 8,

tới không hẳn là con vật, mà có thể là

thay vì chỉ một câu 6 chắc là khó nhận

người. Tuy nhiên, ở câu đố Nam Bộ,

diện hơn, bởi cặp từ “càng” có thể đánh

không chỉ đơn thuần có hiện tượng

lừa người ta về mặt từ loại giữa danh từ

chuyển đổi ngữ âm từ “mồng” sang

và phụ từ. Câu đố này, nếu chỉ có một câu

“mùng”, bởi người phương Nam ngoài

6, có thể xem như hiện tượng chơi chữ

việc gọi những ngày đầu trong tháng là

“mùng một, mùng hai, mùng ba, mùng

khá thú vị.

Hiện tượng khai thác nét tương đồng bốn…”, họ còn gọi “mồng một, mồng

chính xác là cơ sở của ẩn dụ từ vựng. Tuy hai, mồng ba, mồng bốn…” như người ở

nét liên tưởng thiếu tính bất ngờ, nhưng các vùng miền khác; nhưng khi dùng từ

đặt trong ngữ cảnh phát ngôn thích hợp, “mùng” trong phương ngữ này, người ta

vẫn tạo ra những giá trị nghệ thuật làm có tính đến một nghĩa khác, được hiểu là

gia tăng sự hấp dẫn của câu đố.

“màn” như trong phương ngữ Bắc Bộ. Vì

vậy, từ 2 câu đố, có thể thấy câu đố Nam

Bộ có một ngoại diên rộng hơn nhiều nên

220

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

việc xác định đối tượng nhiều khả năng tượng được nhắm tới. Đồng thời, cũng có

nhầm lẫn hơn; riêng câu đố Bắc Bộ lại là nhu cầu miêu tả chúng trong quá trình vận

câu thơ lục bát đảm bảo luật thanh vần, hành, khiến người giải khó tìm ra lời đáp.

nhưng do từ “mồng” còn thêm từ “lồng” Mặt khác, người làm còn có nhu cầu tạo

khiến ngoại diên câu đố hẹp đi rất nhiều. nên một tác phẩm thơ dân gian có độ

Từ đó, lời giải cho câu đố này sẽ sớm rộng, không chỉ về mặt hình thức nghệ

được nhận diện.

thuật mà còn hàm chứa nội dung thông tin

phong phú hơn. Chẳng hạn:

Tương tự, có nhiều câu đố được thể

hiện dưới hình thức thơ lục bát, như:

Câu đố bàn tay: “Năm ông cùng ở một

nhà,/ Tình huynh nghĩa đệ vào ra thuận

hoà./ Bốn ông tuổi đã lên ba,/ Một ông đã

già nhưng mới lên hai.”. Chi tiết nghệ

thuật thú vị, khéo léo trong câu đố này là

chỗ quan niệm: một ngón cái (một ông đã

già) và bốn ngón con (bốn ông), nhưng

ngón cái chỉ có 2 lóng (tuổi lên hai), còn

các ngón con đều có 3 lóng (tuổi lên ba).

Câu đố đám sao trời được ví như bầy

cò trắng: “Bầy cò lông trắng phau phau,/

Ban đêm đi ăn, ban ngày trốn mất.”;

Câu đố con tem, người Nam Bộ còn

gọi “con cò” được nhân hóa rất thú vị:

“Con gì khi sống nằm yên,/ Đến khi nó

chết lại đi trăm miền?”;

Câu đố trái khóm/ trái thơm, miền

Bắc gọi “quả dứa” còn được nhân hóa

sống động hơn: “Đầu rồng đuôi phụng

cánh tiên,/ Hàng trăm con mắt láo liên

nhìn trời.”;

Câu đố đôi mắt: “Sinh đôi cùng lúc

cùng giờ,/ Hai nhà cùng có hai bờ hàng

cây./ Khi ngủ cùng ngủ một giây,/ Khi

buồn cùng lúc trời đầy mưa tuôn.”. Chi

tiết hết sức bất ngờ của câu đố này chính

là cặp “sinh đôi”, nên thường giống nhau

như khuôn. Trong cơ thể con người có

nhiều cơ quan có đôi, như: tai, chân,

tay…; nhưng chỉ có mắt là có “đôi bờ

hàng cây ” (hai hàng lông mi), “cùng

ngủ”, “cùng khóc” (trời đầy mưa tuôn).

Hay câu đố gốc tre khô cũng được

nhân hóa độc đáo: “Ông già ổng chết đã

lâu,/ Con mắt trao tráo, hàm râu vẫn

còn.”…

Nhóm câu đố này thể hiện sự liên

tưởng tương đồng nghệ thuật rất chính

xác, nhưng cũng hết sức bất ngờ, nên khi

sáng tạo, tác giả dân gian không chỉ chú

trọng để tạo thành hình thức câu đố khó

đoán; mà còn quan tâm miêu tả thực tại

như một tác phẩm thơ, với đầy đủ yêu cầu

của việc sử dụng thi pháp nghệ thuật.

Câu đố chu kỳ mặt trăng: “Thuở bé

em có hai sừng,/ Đến tuổi nửa chừng mặt

đẹp như hoa./ Ngoài hai mươi tuổi đã

già,/ Quá ba mươi tuổi mọc ra hai sừng.”.

Câu đố này ngẫm ra cũng rất thú vị, bởi:

“thuở bé” (trăng đầu tháng) thì có “có hai

sừng ” (trăng khuyết), kiểu như còn bé có

hai bím tóc; “đến tuổi nửa chừng” (rằm

15/ 30) thì “mặt đẹp như hoa” (trăng

tròn); ngoài hai mươi tuổi “đã già” (trăng

Ngoài ra, có những thực tại khó đoán

hơn nên khi xây dựng câu đố, tác giả dân

gian một mặt đưa vào câu thơ nhiều chi

tiết thuộc tính liên quan tới sự vật, hiện

221

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

méo); quá ba mươi tuổi mọc ra hai sừng giúp người giải luận suy chính xác để

(khởi đầu trăng mới nên trăng lại phân loại đối tượng. Chẳng hạn:

khuyết)…

Câu đố đề cập các loại bút, viết: “Bút

Các câu đố dạng này thể hiện quá trình gì nghe đã nặng rồi? (bút chì)/ Bút gì trẻ

nắm bắt thực tại hết sức chi tiết. Đồng con thường chơi ngày ngày? (bút bi)/ Bút

thời, thực hiện một quá trình phác họa từ gì gọi đáp lời ngay? (bút dạ)/ Bút gì nói

ngữ cũng hết sức dụng công, bởi nếu được mới hay mới tài? (bút đàm)/ Bút gì

không sẽ khó định danh thuộc tính của điện lực vẫn xài? (bút thử điện)/ Bút gì

thực tại bằng những tên gọi tương xứng, thể loại khoe tài văn chương? (bút ký)/

nhưng lại giàu tính biểu trưng nghệ thuật. Bút gì kịch chiến văn thường? (bút

Về phương diện câu đố, đây là loại câu đố chiến)/ Bút gì sĩ tử vẫn thường đi thi? (bút

ẩn chứa những liên tưởng tư duy sâu sắc, nghiên)/ Bút gì tên thật giấu đi? (bút

không chỉ ở người làm ra câu đố, đồng danh)/ Bút gì “gà chết” tức thì lạ chưa?

thời, chỉ có ở người giải được câu đố. Về (bút sa)/ Bút gì dấu vết người xưa? (bút

phương diện tác phẩm, đây là những bài tích)/ Bút gì hoạ sĩ vẫn ưa thích dùng?

thơ hay, không chỉ ở giá trị nội dung mà (bút lông)”

còn hàm chứa giá trị nghệ thuật thông qua

việc khéo sử dụng các phương tiện mỹ từ

pháp làm sinh động nghệ thuật thơ ca.

Tương tự, có câu đố đề cập các thành

tố cà (một yếu tố vô nghĩa khi đứng một

mình, ngoại trừ hiện tượng đồng âm “cà”,

trong: “cà chua, cà pháo, cà tím…: “Cà gì

lên khói? (cà ràng)/ Cà gì lâu nhất? (cà

kê)/ Cà gì lấp lánh? (cà rá)/ Cà gì trong

chùa? (cà sa)”.

2.3. Câu đố dựa trên luận lý khoa

học

Nhìn chung, mức độ khó của “đáp số”

các câu đố dựa trên cơ sở luận lý (lô gích)

có phần thấp hơn loại câu đố dựa trên cơ

Một dạng câu đố cũng có kiểu kết cấu

sở tương đồng, bởi hai phần của đáp án tương tự như câu đố trên, dù câu đố này

thì được người đố cho trước một phần, có nhiều thực tại được nêu, thay vì chỉ có

nên người giải chỉ cần nắm chắt phần cho một thực tại: “Một trăm thứ bông, bông

trước rồi luận suy phần còn lại. Loại câu chi không cánh? (bông gòn)/ Một trăm

đố này, tuy cũng được xác lập để đố, thứ bánh, bánh gì không ăn? (bánh xe)/

nhưng có thể nói được là “đố cho vui”, Một trăm thứ tăng, tăng gì không thấy?

còn gọi “đố vui”. Còn mục tiêu trọng yếu (tăng xông)/ Một trăm thứ giấy, giấy gì

vẫn là muốn cung cấp thêm thông tin cho không trơn? (giấy nhám)/ Một trăm thứ

người muốn tìm hiểu, hoặc nhắm vào giới sơn, sơn gì không phết? (sơn lâm)/ Một

trẻ và người bình dân ít học. Các câu đố trăm thứ tết, tết gì của trẻ con? (tết trung

dạng này bao gồm việc nêu ra một đối thu)/ Một trăm thứ kem, kem gì không

tượng chung; trên cơ sở đối tượng ấy, lại xức? (kem đánh răng/ Một trăm thứ mứt,

có từng câu nêu đặc trưng “định tính”, mứt gì không ăn? (mứt tết)/ Một trăm thứ

xăng, xăng gì mắc nhất? (xăng máy bay)”

222

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

Ngoài ra, có một dạng câu đố mà gần lại quê hương,/ Cây kia hoa nở ngát thơm

như người đố muốn giải bày tất cả các mặt hồ.”…

thuộc tính có liên quan tới sự vật, hiện

tượng, để tạo điều kiện cho người giải tìm

ra đáp số dễ dàng. Xét từ bình diện tư duy,

Nhìn chung, tất cả các câu đố dạng

này, cần một tư duy luận lý chính xác,

khoa học là đủ để xác lập được đối tượng

loại câu đố này không đòi hỏi phải đào

ẩn giấu trong câu đố. Tính nghệ thuật

sâu nhiều thuộc tính sự vật, hiện tượng để

được đánh giá cao là ở bình diện tác phẩm

đoán định ra thực tại. Nhưng xét từ bình

thơ.

diện thơ, đây lại là tác phẩm có giá trị văn

2.4. Câu đố dựa trên luận lý nghệ

thuật

chương, như bao tác phẩm văn học dân

gian khác; nghĩa là, nó không chỉ chứa

đựng giá trị nội dung mà còn mang cả giá

trị nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật liên kết

âm vận trong thơ. Chẳng hạn, có các câu

đố sau:

Nhóm câu đố này cũng cần liên tưởng

trên cơ sở tư duy luận lý; nhưng hình thức

câu đố lại được trình bày dưới dạng hình

tượng, còn bản thân lời giải đố lại được

luận suy bằng tư duy nghệ thuật ngôn từ.

Với hai căn cứ từ hai bình diện kể trên,

các câu đố kiểu dạng này bao gồm:

Câu đố ngọn hải đăng: “Bơ vơ mỏm

đá một mình,/ Dưới chân sóng biển rập

rình quanh năm./ Ánh ngời sóng gọi xa

xăm,/ Tàu to mảng bé hỏi thăm đường

về.”;

Câu đố về cây đế, một loài cây hoang

dại trong tự nhiên, nhưng “đế” còn hàm

nghĩa là vua của các vì vua: “Nghĩ mình

cũng chánh vì vương,/Vậy mà ăn tuyết

nằm sương một mình. ”.

Câu đố cánh buồm: “Cũng gọi là cánh

như chim,/ Những ngày lặng gió nằm im

khoang thuyền./ Chờ cơn gió lộng kéo

lên,/ Đưa thuyền rời bến tới miền khơi

xa.”;

Câu đố về me dốt: chỉ tình trạng me

chuẩn bị chín, có hiện tượng vừa tróc vỏ,

nhưng “dốt” còn hàm nghĩa không biết

chữ: “Nghĩ mình gút mắc nhiều bề,/Sử

kinh chẳng thuộc, thơ đề chẳng xong.”.

Câu đố trái cân/ quả cân: “Không

sinh từ cây, từ cội, từ cành,/ Sinh từ trí óc,

bàn tay con người./ Trái gì không vị,

không mùi,/ Không ăn, chỉ giúp cho đời

thẳng ngay.”;

Câu đố về trái sầu riêng: là một loại

trái cây đặc sản của miền Tây Nam Bộ,

nhưng “sầu riêng”, còn hàm nghĩa nỗi

buồn tủi riêng mang: “Thảnh thơi tủi

phận riêng mình,/ Vợ con xa vắng gia

đình vỡ tan.”.

Câu đố con ngỗng: “Con gì dài cổ lêu

nghêu,/ Đuổi trộm cũng tốt tiếng kêu

vang nhà./ Họ cùng ngan, vịt, gần gà,/

Thấy ai lười học, thường là đến thăm?”;

Câu đố về trái bí: là một loại quả thuộc

nhóm rau củ quả, nhưng “bí” còn hàm

nghĩa vô phương cách giải quyết sự việc:

Câu đố cây bông súng - cây súng:

“Hai cây cùng có một tên,/ Cây xoè mặt

nước, cây lên chiến trường./ Cây này ở

223

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

“Tới chẳng lối, lui không đường,/ Trùng biển lên non,/ Bốn con kể đúng, vỗ giòn

trùng vây phủ tứ phương núi rừng.”.

pháo tay.”.

Câu đố về cây chùm gởi: một loại cây

Các câu đố còn lại đều ở dạng trên cơ

không bám vào đất mà lại bám vào một sở các từ đã có trong câu đố, người giải

cây khác để sống, nhưng “chùm gởi” còn phải luận suy thế nào để chọn được cặp

hàm nghĩa sống nhờ: “Thương thay từ tạo nên được hiện tượng nói lái có

không đất cắm dùi,/ Kiếm nơi nương tựa nghĩa, thì mới mong lời giải đó là đúng.

nhờ trời hứng sương.”.

Chẳng hạn:

Câu đố về con trai: một loài thủy sản

Câu đố về các thứ canh: “Cau vườn

có vỏ bọc hai mảnh, nhưng “trai” còn không bẻ lại bẻ cau ranh,/ Ông bắt được

hàm nghĩa trai tráng, trẻ trung: “Con gì ông câu bành,/ Thầy ký bắt được thầy ký

trẻ mãi không già?”…

banh.”. Từ các thành tố đã nêu, ta có lời

giải cau ranh là canh rau; câu bành là canh

bầu; ký banh là canh bí.

Tất cả những câu đố dạng này, lời giải

đố bào giờ cũng có hai tầng nghĩa: nghĩa

đen và nghĩa bóng; nghĩa đen đáp ứng

Câu đố củi mục: “Giống xuồng trong

yêu cầu thông tin hiển ngôn của thực tại, ngọn bơi ra,/ Nhưng mà cụt mũi người ta

nghĩa bóng đám ứng yêu cầu hàm ngôn vớt về.” Từ thành tố đã nêu, ta có lời giải

của phát ngôn.

cụt mũi  củi mục.

Câu đố cái ô: “Ông cố bên Tàu, ông cố

ai?” Từ thành tố đã nêu, ta có lời giải cố

ai là cái ô.

2.5. Câu đố dựa trên hiện tượng chơi

chữ

Nhóm câu đố dựa trên hiện tượng này

thường phần lớn khai thác hiện tượng nói

Câu đố con nhái lặn: “ Chèo thuyền đi

lái, hoặc đôi khi khai thác sự khác biệt từ đến Nam Vang,/ Viết thư nhắn lại em

hình thái âm tiết thể hiện trên chữ viết mà khoan lấy chồng.” Từ thành tố đã nêu, ta

tạo ra những liên tưởng từ ngữ mới, thật có lời giải nhắn lại  nhái lặn.

hết sức bất ngờ, thú vị. Các câu đố kiểu

dạng này bao gồm:

Câu đố gò mối: “Ông già ổng lội qua

sông,/ Ông rớt cái gói, chổng mông lại

Câu đó về 4 con vật (rồng, cua, rùa, mò.” Từ thành tố đã nêu, ta có lời giải gói

công). Câu đố dạng này, không thể căn cứ mò là gò mối. Loại câu đố này có độ khó

vào bản thân những từ ngữ được dùng để cao hơn bởi 2 thành tố lại không đứng gần

xây dựng câu đố mà tạo được hiện tượng nhau;

nói lái. Điều duy nhất đòi hỏi người giải,

một mặt phải nắm được nội dung thông

tin tổng thể của câu đố, mặt khác phải đáp

ứng được yêu cầu đã nêu ra ở đầu đề,

chẳng hạn: “Ghép tên hai con, nói lái,/

Sẽ thành ra lại hai con./ Ai từng xuống

Câu đố con còng: “Chiếc xuồng chìm

tại biển Đông,/ Vạt thì trôi hết mà cong

nó còn.”; dị bản: “Ghe chài chìm giữa

biển Đông,/ Bạn bè chết hết tài công có

còn?” Từ thành tố đã nêu, ta có lời giải

cong còn là con còng, hay công còn là con

224

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

còng. Loại câu đố này có độ khó cao hơn điều hiện tượng này đã trở thành thói

bởi 2 thành tố lại không đứng gần nhau… quen trong tâm thức người Việt Nam Bộ,

dù có học hay không thì người Nam Bộ

Các câu đố được thiết lập dưới hình

vẫn luôn nhạy bén trong mọi hiện tượng

thức nói lái trong Nam Bộ thường có

nói lái.

khuynh hướng thay đổi phần vần giữa hai

âm tiết, còn phụ âm đầu vẫn nguyên vị;

riêng thanh điệu có thể hoán chuyển trật

tự trước sau tùy thuộc vào đặc trưng ngữ

nghĩa của đơn vị lái. Về phương diện

quan hệ ngữ âm và chữ viết, tuy có sự

khác biệt trong chừng mực giữa con chữ

thể hiện và thanh âm, mà hầu hết người

Nam Bộ đều nhận ra, nhưng sở dĩ có hiện

tượng này là bởi vì trong khuynh hướng

phát âm của họ có khá nhiều âm vị được

thể hiện và tri nhận dưới dạng đồng âm,

như: âm “-o-” và “-ô-”, các phụ âm cuối

“-n” và “-ng”; “-t” và “-c” được thể hiện

bằng chữ viết, “thanh hỏi” và “thanh ngã”

được thể hiện bằng chữ viết…

3. KẾT LUẬN

Thể loại câu đố dân gian Việt Nam nói

chung, câu đố dân gian Nam Bộ nói riêng,

vừa có những điểm chung vừa có sự khác

biệt. Điểm chung là sự nhạy bén trong tư

duy nhận thức của người dân khi xây

dựng câu đố và tìm lời giải cho câu đố, dù

dưới hình thức liên tưởng nào, dù thuộc

địa hạt tư duy chính xác (khoa học) hay

tư duy hình tượng (nghệ thuật), dù thuộc

bình diện tư duy hay bình diện ngôn ngữ.

Mặt khác, ở bình diện nghệ thuật thơ, nó

còn thể hiện tài ứng khẩu thành thơ của

các tác giả dân gian. Đồng thời, ở bình

diện lưu truyền, các tác phẩm này luôn

Ngoài ra, cần ghi nhận thêm hiện được tu sửa, gọt giũa để trở thành những

tượng chơi chữ ở hai từ chỉ khác nhau ở sáng tác dân gian có giá trị cao cả về mặt

phụ âm đầu, như trường hợp câu đố (con nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Điểm

ốc): “Vốn là con cốc bay cao,/ Mất đầu khác biệt là ở dữ liệu câu đố, tư duy của

thành giống dưới ao ăn bùn.”.

người dân Nam Bộ là sự phản ánh thực tế

vùng miền, mang nét thực tiễn cao; còn

mức độ “ hoang sơ”, “thô ráp” thì chắc là

cao hơn câu đố Bắc Bộ, bởi ca dao Bắc

Bộ vốn được nhìn nhận có tính “mượt

mà” và “thướt tha” hơn. Nhưng trong

thưởng thức nghệ thuật, nghệ thuật văn

chương dân gian nói riêng, vấn đề là ở

nhu cầm thưởng thức thẩm mỹ ở mỗi

vùng miền, hơn là việc lượng giá ở những

thuộc tính vừa nêu.

Các câu đố thể hiện dưới dạng chơi

chữ nói chung, thường khó đoán định hơn

nếu người giải không chú tâm vào bình

diện này. Tuy nhiên, việc xác lập hình

thức câu đố dưới dạng chơi chữ, một mặt

vẫn đảm bảo hai phương diện nội dung và

nghệ thuật của một bài thơ. Mặt khác, nó

thể hiện sự thông minh, hóm hỉnh và khả

năng sử dụng thành thạo tiếng Việt của

người ra câu đố, và của người nghĩ ra

được lời giải đúng. Nên nhớ rằng, hiện

tượng nói lái trong tiếng Việt, người dân

vùng miền nào cũng biết và sử dụng. Có

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ninh Viết Giao, 2008. Câu đố

Việt Nam. NXB Văn học.

225

Tạp chí Nghiên cứu khoa học và Phát triển kinh tế Trường Đại học Tây Đô

Số 12 - 2021

2. Triều Nguyên, 2011.Câu đố

người Việt. NXB Lao động.

5. Huỳnh Công Tín (chủ biên),

2021. Văn học dân gian An Giang.

NXB Giáo dục.

3. Nhiều tác giả, 2007. Tìm hiểu mô

hình câu đố. NXB ĐHSP Hà Nội.

6. Nguyễn Văn Trung, 2007. Câu đố

Việt Nam, NXB Tổng hợp TP.HCM.

4. Từ Phát, 1971. Thai đố phổ thông

dẫn giải. NXB Văn học.

THE ASSOCIATIVE THINKING IN SOUTHERN QUIZZES

Pham Thu Hang^*and Nguyen Thi My Nhung

Faculty of Literature and Linguistics, Tay Do University

(^*Email: phamthuhang80@gmail.com)

ABTRACT

Human thinking is often formed on the basis of two types of association: Comparisons and

logic. At the same time, in communication, these two forms of association are based on the

accurate thinking and the image thinking that the text of the science or art field requires.

However, artistic texts emphasize the way of expressing images, not disregarding scientific

accuracy. With the "puzzle" genre, a popular folk art, puzzle makers and puzzle solvers are

all based on the principle of running cognitive thinking and trying low and high together.

This article aimed to analyze the associative bases that created the puzzle form. Among these,

in addition to the two associations based on the principle of thinking which was correct

thinking and human figurative thinking, there were additional linguistic associations but this

association belongs to the category of language associated with the form of language used

by the community and that was the form of Southern dialect.

Keywords: Art, association, perception, quizze, similarity

226