Dấu ấn văn hóa nông nghiệp và sông nước trong thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên 49
DẤU ẤN VĂN HÓA NÔNG NGHIỆP VÀ SÔNG NƯỚC
TRONG THÀNH NGỮ - TỤC NGỮ KHMER NAM BỘ
Phạm Tiết Khánh *
Tóm tắt
Trong nội dung bài báo, chúng tôi bước đầu tìm hiểu những hình ảnh mang dấu ấn của nền văn
hóa nông nghiệp và sông nước trong thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ. Đó là những hình ảnh quen
thuộc, gần gũi trong sản xuất nông nghiệp: cây lúa, hoa màu, các con vật; những dòng sông, con rạch,
các phương tiện di chuyển trên sông,… Những hình ảnh này không chỉ làm cho nội dung phản ánh của
thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ phong phú hơn mà còn góp phần khẳng định bản sắc văn hóa người
Khmer Nam Bộ.
Từ khóa: Văn học dân gian Khmer Nam Bộ, thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ, người Khmer.
Abstract
ThispaperistoinitiallyfindoutimagesmarkedbytheagriculturalandriveryculturethroughSouthern
Khmer idioms and proverbs. Those images are demonstrated closely to agricultural production: rice,
vegetables, animals; rivers, canals, transportation on river. These images not only reflect the enrichment
of the Southern Khmer idioms and proverbs but also affirm the Southern Khmer cultural character.
Key words: Southern Khmer folklore, Southern Khmer idiom - proverb, Khmer people.
1. Mở đầu
Là một trong bốn dân tộc cộng cư trên vùng đất
Điểm chung của thành ngữ - tục ngữ là sự diễn
đạt ngắn gọn, cô đọng; ý nghĩa hay và hình ảnh
đẹp. Tuy nhiên, bên cạnh nét chung, mỗi dân tộc
có cấu trúc, tư duy và chất liệu riêng để biểu đạt
nội dung triết lý sống. Là một thể loại văn học dân
gian, thành ngữ - tục ngữ Khmer là công cụ phản
ánh kết quả tư duy, đồng thời in đậm dấu ấn nền
văn hóa nông nghiệp lúa nước và mang nét riêng
so với văn hóa của các dân tộc khác. Điều này thể
hiện qua nhiều yếu tố. Trong phạm vi bài viết này,
chúng tôi đề cập đến yếu tố hình ảnh để tìm ra
dấu ấn văn minh lúa nước và văn minh sông nước
trong nội dung phản ánh của thành ngữ - tục ngữ
Khmer Nam Bộ.
Nam Bộ (Kinh, Khmer, Hoa, Chăm), người Khmer
sinh cơ lập nghiệp lâu đời tại đây và sinh sống chủ
yếu bằng nghề trồng lúa, hoa màu, khai thác thủy
sản và nghề thủ công truyền thống. Đời sống sản
xuất vật chất này đã hình thành nên những giá trị
văn hóa tinh thần in đậm bản sắc dân tộc.
Người Khmer Nam Bộ đã đóng góp đáng kể
cho nền văn học dân gian Việt Nam qua các thể
loại chứa đựng các giá trị văn hóa phong phú, đa
dạng, gắn chặt với quá trình lao động sản xuất, cải
tạo thiên nhiên ở vùng sông nước phương Nam.
Có thể nói, văn học dân gian Khmer đã vẽ nên
một bức tranh sinh động, đầy màu sắc về đời sống
sinh hoạt của người Khmer Nam Bộ và qua đó nền
văn hóa Khmer được biểu hiện một cách cô đọng,
chân thực nhất: “Bản sắc văn hóa Khmer là những
biểu hiện cơ bản nhất, đặc sắc nhất về tinh thần,
về vật chất của người Khmer” (Nguyễn Mạnh
Cường, Trường Lưu). Trong đó, thành ngữ - tục
ngữ Khmer đã tái hiện cảnh sắc thiên nhiên của
miền nhiệt đới đặc trưng, mang dấu ấn nền văn hóa
nông nghiệp và sông nước. Tư duy liên tưởng, thói
quen lựa chọn hình ảnh trong thành ngữ - tục ngữ
của người Khmer Nam Bộ cũng đã góp phần quan
trọng thể hiện bản sắc văn hóa riêng biệt này. Cái
riêng này chính là dấu ấn văn hóa - dân tộc.
2. Nội dung
Thành ngữ - tục ngữ là thể loại gần gũi và quen
thuộc bởi nó gắn liền với đời sống con người thông
qua lời ăn tiếng nói trong sinh hoạt hằng ngày, nhất
là trong lao động sản xuất. Thành ngữ - tục ngữ
được sản sinh ra từ thực tế lao động và có giá trị
vận dụng. Trong đời sống và tư duy, thành ngữ -
tục ngữ hướng dẫn chúng ta kinh nghiệm về cách
nhìn nhận, bình giá, ứng xử và thực hành các hiện
tượng trong tự nhiên cũng như trong đời sống xã
hội. Thành ngữ - tục ngữ thường được diễn đạt
một cách ngắn gọn nên dễ thuộc dễ nhớ, thông qua
các hình ảnh bình dị. Thành ngữ - tục ngữ Khmer
* Tiến sĩ, Hiệu trưởng Trường Đại học Trà Vinh
49
Soá 12, thaùng 3/2014
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên
50
Nam Bộ cũng có những đặc điểm chung đó. Tuy tiết, khí hậu qua hiện tượng tự nhiên như: mưa,
nhiên, nội dung phản ánh cũng như ngôn ngữ diễn nắng, gió, … người Khmer đã rút ra những nhận
đạt thì có những điểm khác biệt, do sự chi phối xét, những phán đoán về thời tiết như “Làm ruộng
bởi điều kiện sinh sống, đặc điểm văn hóa xã hội kịp lúc có mưa”; “Xuống giống kịp thời vụ, như ca
mang tính đặc thù vốn có của người Khmer Nam hát kịp nhịp đàn”. Ngoài ra, người nông dân còn
Bộ. Qua khảo sát, tìm hiểu về thành ngữ - tục ngữ quan sát con vật để dự đoán thời tiết “Kiến bay thì
Khmer Nam Bộ, chúng tôi nhận thấy những dấu ấn trời mưa”. Có thể thấy các con vật được quan sát
phản ánh nền văn hóa lúa nước và sông nước một thường là các con vật sống trong tự nhiên, không
cách rõ nét và sinh động qua đời sống sản xuất, được con người nuôi nấng, chăm sóc. Vì vậy, khi
sinh hoạt nông nghiệp của người Khmer Nam Bộ. thời tiết sắp thay đổi thì cơ thể chúng sẽ có những
phản xạ nhằm thích nghi với hoàn cảnh mới. Đó
2.1. Dấu ấn văn minh nông nghiệp trong thành
ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ
là bản năng sinh tồn của mỗi loài. Sự phản xạ của
các con vật đã được con người quan sát, ghi nhận
rồi đúc kết thành kinh nghiệm dự đoán thời tiết
quý báu. Như vậy, với vốn tri thức tự nhiên, những
kinh nghiệm dự đoán thời tiết, khí hậu tuy còn sơ
khai, được sinh ra trong thời kì khoa học kĩ thuật
còn thô sơ nhưng đã giúp đỡ con người rất nhiều
trong việc phát triển sản xuất và phục vụ đời sống.
Nước ta có nền văn minh nông nghiệp lúa nước
lâu đời, cùng với người Kinh, Hoa và Chăm, người
Khmer sản xuất nông nghiệp lấy nghề trồng lúa là
chính. Trong quá trình sản xuất, người Khmer có
sự gắn bó mật thiết với các yếu tố ảnh hưởng đến
sản xuất như các sự vật hiện tượng tự nhiên, cây
trồng: lúa, hoa màu và các con vật. Tất cả các yếu
tố đó đã được thể hiện trong thành ngữ, tục ngữ
Khmer Nam Bộ bằng những hình ảnh khác nhau.
Trong sản xuất nông nghiệp, người nông dân
nói chung rất cần đến kỹ thuật canh tác: “Hành
làm giồng, mướp làm giàn”; “Làm vườn phải biết
chăm sóc, làm ruộng phải biết xem cỏ”, “Trồng
dưa phải biết đào giồng, trồng hành phải biết nhổ
cỏ”;… Tính cần mẫn của người lao động cũng là
thước đo cho sản phẩm thu được sau mỗi vụ mùa.
Sản xuất nông nghiệp tuy có vẻ đơn giản vì người
nông dân thời xưa hầu như sinh ra và lớn lên đều
có thể làm ruộng, làm rẫy được. Tuy nhiên, kết quả
thu về còn phụ thuộc rất nhiều vào những bài học
mà chính họ đã trải qua và đúc kết được từ thực
tế. Những bài học này thật sự rất quý, phản ánh
được tính cách chịu thương chịu khó, lối tư duy,
nếp nghĩ đơn giản nhưng thực tế và hiệu quả của
người nông dân nói chung và người Khmer Nam
Bộ nói riêng trong quá trình sản xuất và tự làm
giàu vốn hiểu biết cho bản thân mình.
2.1.1. Hình ảnh cây trồng nông nghiệp
Trải qua quá trình canh tác lâu dài gắn với thực
tế quan sát, chiêm nghiệm và suy ngẫm, người
Khmer Nam Bộ đã mô tả khá chi tiết và đúc kết
những kinh nghiệm cho từng công đoạn trong quá
trình sản xuất cây lúa cũng như canh tác hoa màu.
Về kinh nghiệm trong việc chọn lựa cây trồng,
thành ngữ - tục ngữ Khmer nhấn mạnh đến sự phù
hợp của từng loại cây trồng với vốn đất đai sẵn có:
“Đất nhiều làm ruộng, đất ít trồng rau”; “Trồng
rau giồng ngắn, trồng cải giồng dài”;…
Bên cạnh đó, thành ngữ - tục ngữ Khmer cũng
chú ý nhiều đến việc chọn giống cây trồng, nhất là
trong trồng lúa. Trước đây, hầu hết người Khmer
đều làm ruộng cấy, do đó khâu làm mạ và chọn
giống là rất quan trọng: “Làm lúa trúng mùa do
giống tốt gieo ra; nên tìm giống tốt, gieo sạ lưu
lại”. Việc chọn được giống tốt, đất tốt sẽ cho mạ
tốt: “Mạ tốt do đất, vợ khôn để tiếng cho chồng”.
Ngoài ra, dấu ấn của nền văn hóa nông nghiệp
lúa nước còn được biểu hiện ở kinh nghiệm đánh
giá năng suất của vụ mùa, bảo quản hạt lúa và hơn
hết là thái độ ứng xử với thành quả mà người lao
động đã làm ra: “Ngẩng lép, cúi chắc hạt”; “Lúa
gục xuống khi chín thì được mùa, lúa thẳng ngọn
Lao động nông nghiệp, ngư nghiệp vốn phụ thì mất mùa”; “Củ nhiều nứt giồng”; “Giống
thuộc rất nhiều vào điều kiện thời tiết, khí hậu. người thấp hèn đến đâu cũng không bỏ tình cha
Vì thế người nông dân luôn theo dõi, quan sát mẹ. Lời nói của con người dài hơn đường đi, lúa
các hiện tượng thời tiết, chú ý sự diễn biến của để lâu năm hư gạo”; “Cơm nguội cũng là cơm,
thời tiết từng ngày để kịp thời có sự điều chỉnh đàn bà góa cũng là đàn bà”; “Ăn cơm của ai phải
thích hợp trong sản xuất. Qua quá trình sản xuất biết giúp đỡ người đó”; “Đi chơi nhà người ta dù
lâu dài, nhân dân ta đã tích luỹ được vốn kinh gần xa, người ta mời cơm phải ráng nhịn. Gạo nấu
nghiệm phong phú về quy luật diễn biến của thời người ta đã tính, chỉ đủ miệng ăn trong gia đình”;
50
Soá 12, thaùng 3/2014
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên 51
“Ngược xuôi cơm phước thành cơm khất thực”; … dưỡng trong nhà đã được đồng bào Khmer ghi
Hay mượn hình ảnh nông sản để nói đến tính cách nhận và đưa vào thành ngữ - tục ngữ Khmer với
tốt xấu của con người và còn khuyên dạy chúng ta những lí giải độc đáo, thú vị. Đó không dừng lại
có cách hành xử đúng đắn trong cách ăn, nếp ở: là kinh nghiệm được nhìn thấy, nghe thấy từ các
“Lù khù cạy lủng nồi cơm”; “Đừng lấy cơm trét giác quan bên ngoài mà sâu xa hơn là những suy
miệng dê”; “Bắt cá hai tay là điều tham, đổ gạo ngẫm từ chiều sâu văn hóa, từ tiềm thức của một
lấy trấu ngăn không được, chèo ghe lên núi cố cho tộc người.
ngược, cầu phật lại đi lạy cơm cúng”;….
2.1.3. Hình ảnh nông cụ
2.1.2. Hình ảnh con vật trong sản xuất nông nghiệp
Các loại công cụ thô sơ được người nông dân
Qua thực tế quan sát, hoạt động sản xuất nông Khmer Nam Bộ chế tạo và sử dụng phổ biến trong
nghiệp không chỉ có con người mà còn có sự tham đời sống sinh hoạt cũng như trong sản xuất nông
gia của các con vật. Từ lâu, người Khmer đã biết nghiệp chủ yếu là dao, búa, rìu,... Hình ảnh cây rìu
dùng súc vật vào việc canh tác. Hình ảnh những xuất hiện khá nhiều với cách tri nhận độc đáo của
con vật ấy được thể hiện một cách sinh động, người dân Khmer như: “Mười cây rìu chêm chỉ
tự nhiên và mang nhiều ý nghĩa trong bức tranh một miếng gỗ”, “Rìu lung lay tại cán”,“Rìu ngang
lao động của người Khmer Nam Bộ. Trong đó, tại cán, con hư tại mẹ”; “Cây búa xài được nhờ
những con trâu, con bò không chỉ là phương tiện có cán”;… Nhưng đa số những hình ảnh này được
trong sản xuất mà còn là người bạn đồng hành, là
phương tiện phản ánh của người nông dân Khmer
trong sản xuất, trong sinh hoạt hằng ngày: “Muốn
sống dai phải cực như trâu, còn sống khỏe như heo
sẽ mau chết”,“Cỡi trâu qua sình, dễ hơn lội qua
nước”,“Bò có dây, ruộng có bờ”, “Mất bò mới
lo làm rào đến mùa thi mới ráng đi học”, “Giận
bò đánh xe”; “Đàn gảy tai trâu”;… Ngoài ra,
hình ảnh con voi cũng xuất hiện rải rác trong vài
câu tục ngữ của người Khmer Nam Bộ: “Hai vợ,
ba bò, một voi làm khổ bản thân”, “Việc gì cũng
phải cân đừng cố thân như voi”,.. nhưng lại phổ
biến trong thành ngữ - tục ngữ của người Khmer ở
Campuchia, nguyên do có thể vì Campuchia là đất
nước có địa hình nhiều đồi núi, con voi trở thành
một phương tiện quan trọng phục vụ sản xuất, sinh
hoạt của người nông dân nơi đây.
dùng để giúp ta liên tưởng so sánh với các sự vật
khác trong đời sống: “Bén như dao chém”, “Như
dao với thớt”, “Như búa với đe”; “Đao bén bén
thật ở trong vỏ, kiến thức có thật ở trong sách”;…
2.2. Dấu ấn văn hóa sông nước trong thành ngữ
- tục ngữ Khmer Nam Bộ
2.2.1. Hình ảnh kênh rạch, dòng sông và con nước
Nam Bộ nói chung, Đồng bằng sông Cửu Long
nói riêng có kiến tạo tương đối mới trên một vùng
châu thổ với cảnh quan điển hình của một vùng
sinh thái sông nước. Lịch sử nền văn minh sông
nước ở Đồng bằng sông Cửu Long bắt đầu từ rất
sớm, từ thiên niên kỷ thứ I trước Công nguyên. Cư
dân vùng đất này đã tạo dựng nền văn minh Phù
Nam rực rỡ – một điển hình văn minh sông nước
hạ lưu Mêkông trong quá khứ. Văn minh Đồng
bằng sông Cửu Long được mệnh danh là văn minh
sông nước với ý nghĩa đầy đủ và đa dạng của nó.
Và hình ảnh kênh rạch là một trong những yếu tố
làm nên văn minh sông nước.
Còn trong chăn nuôi, ta bắt gặp trong thành ngữ
- tục ngữ Khmer hình ảnh của những con vật nuôi
trong gia đình: “Gà đẻ trên bồ lúa”, “Gà nào đẻ gà
đó cục tác”, “Chó cắn phải tìm chủ, bò húc phải
tìm quan”, “Giống vịt không quen leo giàn, giống
thú rừng không ở trong sóc”;… Ngoài ra, hình ảnh
những con vật này cũng mang ý nghĩa biểu trưng
cho những thói hư tật xấu và qua đó là những lời
khuyên cho lối sống, cách nghĩ: “Giống vịt vẫn là
vịt, giống gà vẫn là gà”; “Đầu gà đít vịt”; “Lúc
bệnh nặng hứa cúng voi, khi hết bệnh mang hột gà
đi cúng”;…
Việc thu hoạch lúa của người Khmer Nam Bộ
diễn ra vào cuối mỗi mùa nước lụt nên cư dân phải
kết gỗ làm thành ghe, xuồng, bè để di chuyển theo
những dòng nước nhất định. Từ đó tạo thành luồng
lạch, khởi đầu cho việc hình thành hệ thống đường
nước mà trong mùa khô chúng là con đường, sang
mùa nước lại trở thành dòng kinh: “Nước chảy
theo kênh, con thỏ chạy theo dòng”; “Có kênh
nước mới chảy”;…
Với những hình ảnh phong phú về loài vật trong
thành ngữ - tục ngữ Khmer đã cho thấy khả năng
bao quát thế giới khách quan của dân gian. Từ các
con vật trên đồng ruộng đến các con vật được nuôi
Trên một dòng sông có thể có nhiều khúc, mỗi
khúc như vậy có nhiều dòng: “Ngay thành sông,
51
Soá 12, thaùng 3/2014
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên
52
cong thành khúc”; “Một khúc củi giữa dòng còn cũng mang một ngụ ý về đời sống của con người:
có lợi hơn nói dóc”. Vì mỗi dòng có đặc điểm khác “Mười sông không bằng một biển”.
nhau, cho nên phải biết cách xử lí thích hợp với
từng tình huống, hoàn cảnh: “Đi sông phải theo
2.2.2. Hìnhảnhcácphươngtiệndichuyểntrênsông
Trôi theo dòng nước trên những kênh rạch và
sông ngòi chằng chịt ở Nam Bộ là hình ảnh của
những chiếc xuồng, ghe, tàu, đò. Đó là những
phương tiện không thể thiếu để giúp người nông
dân Khmer Nam Bộ di chuyển, chuyên chở nông
sản, giao lưu mua bán: “Buôn dưới nước nhờ ghe,
buôn trên cạn nhờ xe”.
dòng uốn”; “Đến xứ người phải theo tập tục”;
“Vô sông theo khúc, vô sóc theo xứ”;… Tác giả
dân gian cũng không quên nhắc nhở con người
rằng sông không phải lúc nào cũng hiền hòa mà
đôi khi lại rất hiểm trở, là mối đe dọa đối với con
người: “Không biết bơi đừng lội xuống sông”.
Hình ảnh bùn, sình dưới đáy sông hay ao hồ
cũng được người dân Khmer Nam Bộ nhắc đến
một cách sinh động và hóm hỉnh: “Như bắt con
lươn thảy bùn”; “Có sình vì đất, nghĩ nông sẽ trở
nên dại”; “Danh dự nhà gái như tấm vải rớt xuống
bùn, Danh dự nhà trai như vàng rớt xuống bùn”;
“Gái đẹp như mặt trăng, tính tình không đẹp cũng
như con chó dưới bùn”;…
Xuồng là thuyền nhỏ không có mái che và
thường đi kèm theo thuyền lớn. Những người tin dị
đoan cho rằng khi bước xuống xuồng không được
bước ở đằng lái: “Xuồng ghe đừng bước ngay lái,
vào rừng đừng giữ ở lều”. Và nhân dân Khmer
dựa vào sự nguyên vẹn của chiếc xuồng để đánh
giá xuồng tốt - xấu: “Xuồng bể là xuồng tốt, xuồng
cụt (xấu) là xuồng còn”. Hình ảnh chiếc xuồng
trong thành ngữ - tục ngữ Khmer cũng mang ý
nghĩa biểu trưng cho sự bếp bênh, lệ thuộc, sự
bạc bẽo,…: “Lênh đênh như xuồng không neo”;
“Người bơi xuồng đừng bỏ cây dầm, người theo
đạo đừng bỏ chùa”, “Nếu không giúp bơi chèo
đừng lấy chân cản nước”; “Kéo xuồng đừng cho
gợn sóng; bắt cá đừng cho đục nước”; “Chớ khinh
việc nhỏ, lỗ hở chìm xuồng”; “Thà mất cha đừng
để mất mẹ, thà chìm xuồng giữa sông đừng để lửa
cháy nhà”;…
Gắn với những con kênh, luồng lạch là dòng
nước. “Nước” trong thành ngữ - tục ngữ Khmer
Nam Bộ không chỉ là yếu tố quan trọng trong sản
xuất nông nghiệp: “Làm ruộng nhờ nước, đánh
giặc nhờ cơm”; “Hành xem nước, dưa hấu xem
dây”;… mà còn mang nhiều ý nghĩa biểu trưng:
- Nước đục - nước trong: “Cây trái nhiều hư lá,
cá nhiều nước đục”; “Nước trong gội đầu, nước
đục rửa chân”; “Nước trong khe, nếu đục là do
sóng vỗ”;…
- Nước sâu: “Nước sâu luôn có suối”.
Ngoài hình ảnh chiếc xuồng, hình ảnh chiếc
ghe, chiếc tàu trong thành ngữ - tục ngữ Khmer
cũng thật thú vị. Ghe là loại thuyền gỗ có mui.
Nó không chỉ là phương tiện di chuyển mà còn là
phương tiện để người dân buôn bán. Còn tàu là tên
gọi chung của phương tiện vận tải hoạt động bằng
máy móc phức tạp. Vì vậy, tàu lớn hơn ghe, xuồng
nên thường có thể kéo ghe xuồng. Những đặc điểm
trên giúp cho những hình ảnh này mang ý nghĩa
biểu trưng cho thân phận con người: “Buôn dưới
nước nhờ ghe, buôn trên cạn nhờ xe”; “Lênh đênh
như ghe giữa sông”; “Ghe nhờ tàu kéo”; “Cầm
mái chèo phải biết hướng”; “Tàu lớn muốn vào
bờ phải nhờ bè”;…
- Nước xuống - nước lên: “Nước lên cá ăn kiến,
nước xuống kiến ăn cá”.
- Nước mát - nước nóng: “Nước mát gom cá,
nước nóng cá đi”.
- Nước ròng - nước lớn: “Nước lớn thì bìm
bịp kêu”.
Ngoài ra, hiện tượng “nước chảy” cũng được
người dân Khmer mô tả với nhiều sắc thái: “Nước
chảy không bao giờ mệt, Phật tổ không bao giờ
giận”; “Nước chảy xuống thấp, gò kêu mấy, nước
cũng không lên được”; “Có rãnh nước mới chảy,
có bóng dáng chó mới sủa”; “Nước chảy không
đứt khúc”; “Nước dâng phước vua”;… Cho dù
nước có thể tồn tại trong khe, rãnh, kênh,… nhưng
môi trường sinh hoạt phổ biến hơn cả của chúng là
sông, biển. Vì vậy, hình ảnh sông, biển cũng được
người dân Khmer Nam Bộ ghi nhận một cách tỉ mỉ
và sống động: “Bờ sông bờ biển xa thật là xa nhưng
đi tới; bờ trí tuệ, lòng người xa thật đi không tới,
hiểu không hết”. Và sự so sánh giữa sông và biển
Trong nhiều phương tiện vận chuyển trên sông
nước, thuyền, đò là những hình ảnh ẩn dụ thường
thấy trong ca dao. Thuyền là phương tiện giao
thông nhỏ trên mặt nước hoạt động bằng sức người,
sức gió. Còn đò là thuyền nhỏ chở khách trên sông
nước, đi theo một tuyến nhất định. Đò thường đi
liền với bến, vì mỗi con đò đều có bến đỗ. Trong
52
Soá 12, thaùng 3/2014
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên 53
thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ, thuyền, bến trường nước và là mối đe dọa đối với con người
và đò cũng không thể vắng mặt:“Thuyền đi bến ở”; và những loài vật khác bởi tính hung hăng và xảo
“Thuyền to buồm to”; “Đò đi bến còn ở lại”;…
quyệt của nó. Từ đặc điểm này, người ta liên tưởng
đến tính cách của con người. Người Việt thường
nói: “Nước mắt cá sấu” để chỉ sự giả dối; còn với
người Khmer, bên cạnh nét nghĩa đó, thành ngữ -
tục ngữ Khmer còn dùng hình ảnh cá sấu còn chỉ
sự quan trọng, tốt đẹp: “Đừng có dại tin cá sấu cho
quá giang”; “Đừng dạy cho chim bay, đừng dạy
sấu lội nước”; “Thà để cho cá sấu nuốt, không để
cá lòng tong rỉa”; “Cá sấu quên bưng”;...
2.2.3. Hình ảnh thực vật, động vật sống trong môi
trường nước
Nói đến văn hóa sông nước không thể thiếu các
loài thực vật cùng tồn tại trong quần thể sinh vật
phong phú đa dạng nơi đây. Tuy nhiên, qua khảo
sát, thực vật được phản ánh trong thành ngữ - tục
ngữ Khmer không nhiều. Chúng tôi mới tìm thấy
hai loại thực vật sống trong môi trường nước được
người Khmer Nam Bộ nhắc đến là bông sen, bông
súng với đặc điểm: “Bông sen dù ở trong bùn vẫn
đẹp đẽ”, “Lấy bông súng đo nước sâu, xem cá tính
đánh giá dòng họ”. Loại thực vật này gắn bó với
người Khmer trong đời sống ẩm thực và sinh hoạt
cho đến ngày hôm nay.
Hình ảnh các loài cá lần lượt xuất hiện trong
thành ngữ - tục ngữ Khmer không đơn giản chỉ là
liệt kê ra tên của các loài cá, môi trường phù hợp
cho cá hay cách thức đánh bắt mà thông qua từng
loài cá để chỉ đặc điểm, bản chất của con người:
“Chết vì lời nói như cá sặc”; “Cá duối sình trở
thành cá nướng”; “Xếp đặt như đầu cá bống”;
“Nước mát gom cá, nước nóng cá đi”; “Có nước
có cá”; “Ao mát nhiều cá, cây mục nhiều mối”;
“Đất cao mối ở, nước xuống cá nằm hang”;… Cá
còn được phân loại ở dạng thành phẩm, điều đó
không chỉ nói lên kinh nghiệm trong việc chế biến
sản phẩm từ cá: “Cá tươi đừng muối chung với cá
thối” mà còn phản ảnh những điều phi lý, ngược
đời: “Cá khô mà muốn đẻ, tre khô mà muốn mọc
măng”. Như vậy, thông qua lối nói hình tượng,
chúng ta có thể rút ra những bài học áp dụng cho
chính đời sống sinh hoạt, ứng xử của mình: “Kéo
Trong khi động vật sống trong môi trường nước
lại xuất hiện trong thành ngữ - tục ngữ Khmer khá
phong phú. Trước tiên, con vật xuất hiện nhiều
trong thành ngữ - tục ngữ Khmer phải kể đến là
con ếch, lươn,… Ếch là loài lưỡng cư, có thể sống
trên cạn lẫn dưới nước. Chúng thường trú ngoài
ruộng lúa, trong ao, gốc sen, dưới giếng. Hình ảnh
con vật này thường biểu trưng cho những điểm
tiêu cực, hạn chế trong tư duy, tính cách, ý thức
của con người: “Con ếch trong ao tưởng trời bằng
nấp nồi”; “Ếch gặp mưa”; “Đừng chết như rắn,
đừng sống như ếch”; “Con ếch ở gần gốc sen, xuồng đừng cho gợn sóng”, “Bắt cá đừng cho đục
nước”; “Bắt cá hai tay là điều tham, đổ gạo lấy
trấu ngăn không được, chèo ghe lên núi cố cho
ngược, cầu Phật lại đi lạy cơm cúng”; “Nước lên
cá ăn kiến, nước xuống kiến ăn cá”; “Con cá dưới
không biết mùi thơm của hoa sen, con ong tuy xa
các loài hoa nhưng vẫn hút được nhụy”; “Con ếch
ở trong giếng nước, tưởng trời cao chỉ bằng nắp
vung, kẻ không có tri thức, cứ cho mình là người
giỏi nhất”;… Con lươn cũng có môi trường sống chân không bắt, lại đi bắt con cá ở xa”; “ Một con
dưới nước nhưng không sống trong nước mà sống cá hôi làm hôi cả giỏ”; “Người thấy lợi mà không
ở bùn, sình và dân gian dựa vào đặc điểm sinh học
của con vật này để ngầm nhắc nhở con người nhận
thức đúng về giá trị thực của bản thân để có lối
sống phù hợp: “Con lươn đẻ dưới bùn lầy”; “Như
bắt con lươn thảy bùn”; “Sai lươn chui xuống
sình”; “Lươn ngắn mà chê trạch dài;…
thấy hại như cá thấy mồi mà không thấy lưỡi câu”;
“ Cá được cá nhỏ, cá mất cá to”;…
Ngoài ra, những động vật sống trong môi
trường sông nước còn được người Khmer Nam Bộ
kể tên như: đỉa, rùa, cua, tôm,…: “Đỉa cắn đừng
cắn đỉa”; “Rùa chọi với voi”; “Thông minh như
Hình ảnh cá xuất hiện rất nhiều trong thành thỏ, dốt như le”; “Ghiền như cua lùa phân, như
ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ. Hình ảnh cá được bắt cua bỏ trên nia”; “Ngang như cua”;… Tất cả
người dân phản ánh với nhiều đặc điểm và dáng hình ảnh đó tạo nên bức tranh đa dạng về các sản
vẻ khác nhau. Trong công cuộc khai khẩn vùng vật vùng sông nước. Đằng sau bức tranh đầy màu
đất Nam Bộ hoang sơ, con người nơi đây đã phải sắc ấy ấy là những kinh nghiệm quý giá mà dân
sống trong môi trường: “Xuống sông gặp cá sấu, gian Khmer tích lũy được để truyền từ đời này
lên bờ gặp cọp”. Cá sấu là động vật sống trong môi sang đời khác.
53
Soá 12, thaùng 3/2014
Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên
54
3. Kết luận
Tác giả dân gian Khmer Nam Bộ đã lựa chọn
2.2.4. Hình ảnh về công cụ, phương tiện đánh bắt
Ngoài nghề trồng trọt, chăn nuôi, việc đánh bắt
thủy sản cũng là một trong những nghề mà người
dân Khmer chú trọng. Qua khảo sát các câu thành
ngữ - tục ngữ Khmer, ta thấy có hai dụng cụ đánh
bắt được sử dụng phổ biến là lờ và cần câu. Với
công cụ thô sơ tự chế này, người Khmer đã biết
tận dụng sao cho mang lại hiệu quả cao trong việc
đánh bắt: “Đặt lờ phải rào gai, xẻ thịt dâng cọp
mới ở sóc được”; “Người thấy lợi mà không thấy
hại như cá thấy mồi mà không thấy lưỡi câu”;
“Thẩy cần câu qua núi”;…. Thiên nhiên đã ưu ái
cung cấp cho con người Nam Bộ nguồn thủy sản
phong phú. Bằng những phương tiện thô sơ, người
nông dân Khmer đã khai thác được nguồn lợi thủy
và sử dụng hệ thống các hình ảnh quen thuộc và
thích hợp để lưu truyền vốn kinh nghiệm sống
phong phú của mình trong lao động sản xuất qua
những câu thành ngữ, tục ngữ. Những hình ảnh
vừa mang tính tả thực vừa mang tính biểu trưng
giúp ta hiểu thêm đời sống lao động nông nghiệp
cũng như những tâm tư tình cảm, những cách ứng
xử đúng đắn của người nông dân Khmer với tự
nhiên và với con người trong đời sống xã hội. Có
thể nói, t h à n h n g ữ - t ụ c n g ữ c ủ a n g ư ờ i K h m e r
Nam Bộ đã đóng vài trò quan trọng trong việc tái
hiện lại một nền văn hóa nông nghiệp đặc trưng
của vùng sông nước Nam Bộ. Từ đó, góp phần tạo
sản sẵn có trong tự nhiên để phục vụ cho bữa ăn nên sự phong phú, đa dạng cho kho tàng văn học
hằng ngày, kiếm thêm thu nhập nuôi sống gia đình dân gian Khmer Nam Bộ nói riêng và kho tàng văn
và xây dựng một đời sống tinh thần phong phú.
học dân gian Việt Nam nói chung.
Tài liệu tham khảo
Chu Xuân Diên (cb). 2002. Văn học dân gian Sóc Trăng. NXB TP. Hồ Chí Minh.
Chu Xuân Diên (cb). 2005. Văn học dân gian Bạc Liêu. NXB Văn nghệ TP Hồ Chí Minh.
Lê Hoàng Vân Trang. 2006. Tài liệu sưu tầm, điền dã văn học dân gian Khmer Trà Vinh.
Trường Đại học Trà Vinh.
Nguyễn Đức Dân. 1999. Dấu ấn văn hóa qua tục ngữ. Kiến thức ngày nay. 329. tr.03-06.
Nguyễn Mạnh Cường. 2002. Vài nét về người Khmer Nam Bộ. NXB KHXH.
Sơn Phước Hoan. 1998. Thành ngữ và tục ngữ Khmer. NXB Giáo dục.
Trần Ngọc Thêm. 1997. Tìm về bản sắc văn hoá Việt Nam. NXB TP. Hồ Chí Minh.
Trường Lưu. 1993. Văn hóa người Khmer vùng Đồng bằng sông Cửu Long. NXB Văn hóa Dân tộc.
54
Soá 12, thaùng 3/2014
6 trang
13/05/2022
2600
Bạn đang xem tài liệu "Dấu ấn văn hóa nông nghiệp và sông nước trong thành ngữ - tục ngữ Khmer Nam Bộ", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- dau_an_van_hoa_nong_nghiep_va_song_nuoc_trong_thanh_ngu_tuc.pdf
