Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
TIẾP CẬN DỰA TRÊN QUYỀN VỀ
CHUYỂN ĐỔI GIỚI TÍNH - MỘT SỐ VẤN
ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
ThS. Đậu Công Hiệp
(Khoa Pháp luật Hành chính-Nhà nước,
Trường Đại học Luật Hà Nội)
Dẫn nhập: Trong những năm gần đây, vấn đề chuyển đổi
giới tính dành được nhiều sự quan tâm của xã hội bởi một phần
lớn do những phong trào, hoạt động vì quyền của người đồng
tính, song tính và chuyển giới. Đặc biệt, việc Bộ luật Dân sự 2015
đặt ra quy định liên quan tới việc chuyển đổi giới tính tại điều 37
đã đặt ra nhu cầu xây dựng và hoàn thiện cơ sở pháp lý về hoạt
động này. Việc xác định cách thức tiếp cận khi xây dựng pháp
luật về chuyển đổi giới tính là một vấn đề quan trọng đặc biệt
trong bối cảnh tiếp cận dựa trên quyền (right-based approach)
đang là xu hướng chủ đạo trên thế giới. Bài viết này cố gắng làm
sáng tỏ các phương diện lý luận và thực tiễn về tiếp cận dựa trên
quyền đối với vấn đề chuyển đổi giới tính, đặc biệt là trong hoạt
động xây dựng pháp luật.
1. Chuyển đổi giới tính và quyền con người
Trước khi tìm hiểu mối liên hệ giữa chuyển đổi giới tính
và quyền con người, chúng ta cần có những hình dung cơ bản về
hiện tượng chuyển giới nói chung. Có thể thấy, chuyển giới là
"một khái niệm rất rộng chỉ quá trình mà một con người hay động
vật thay đổi giới tính. Nó xảy ra một cách tự nhiên ở một số loài,
những khái niệm này thường được sử dụng với ý nghĩa là phẫu
22
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
thuật chuyển đổi giới tính."14 Có thể thấy, chuyển đổi giới tính là
một quá trình mà thông qua các liệu pháp khác nhau, một người
có thể thay đổi giới tính của mình hoàn toàn hay từng phần. Trong
đó, bên cạnh liệu pháp hormone (Hormone replacement therapy)
thì phẫu thuật chuyển đổi giới tính (Sex reassignment surgery15)
là biện pháp thường được sử dụng để thực hiện việc chuyển đổi
giới tính một cách hoàn chỉnh nhất. Phẫu thuật chuyển đổi giới
tính thường được thực hiện đối với những người có bản dạng giới
khác với giới tính sinh học. Theo đó, họ có xu hướng sử dụng
biện pháp can thiệp y học để có một cơ thể thống nhất với giới
tính mong muốn của mình.
Tuy nhiên, chuyển giới, xét dưới góc độ rộng, có thể được
coi là một quá trình biểu hiện giới qua đó một cá nhân đòi hỏi
việc sự biểu hiện ra bên ngoài về mặt giới tính của mình được
thực hiện một cách đầy đủ và hoàn thiện nhất. Vì vậy, bên cạnh
sự chuyển đổi giới tính về mặt sinh học với sự can thiệp y khoa,
còn có một nhu cầu đó là chuyển đổi giới tính về mặt pháp lý16.
Điều đó không chỉ đòi hỏi việc chuyển đổi giới tính được ghi
nhận trong các loại giấy tờ tùy thân cơ bản mà còn ở chỗ người
14 Mistress Dede, Sex change: A simple guide to sex reassignment, 2014.
Nguyên văn: "'sex change' is a very broad term that refers to the process of
a person or animal changing sex. This occurs naturally in some species of
animals, but more often the term is used to mean sex reassignment
surgery".
15 Hay có thể dịch là phẫu thuật khẳng định giới để giảm bớt sự kỳ thị có
thể gây ra bởi khái niệm chuyển đổi giới.
16 Theo một tài liệu của Hội đồng cao ủy nhân quyền châu Âu, tiếp cận tới
những quy trình để chuyển đổi giới tính và tên gọi của một người trong các
tài liệu định danh là cần thiết sống còn đối với người chuyển giới để sống
đúng với bản dạng giới mà mình mong muốn. Theo Thomas Hammarberg,
Council of Europe Commissioner for Human Rights, Human rights and
gender indentity, Issue Paper, Strasbourg, 2009. Nguyên văn: "Access to
procedures to change one’s sex and one’s first name in identity documents
is vital for a transgender person to live in accordance with one’s preferred
gender identity."
23
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
sau khi chuyển đổi giới tính phải được đối xử về mặt pháp lý
đúng với tư cách phù hợp với giới tính của mình.
Như vậy, có thể thấy, chuyển đổi giới tính không chỉ đơn
thuần là một hoạt động, quá trình mà hoạt động, quá trình đó còn
phản ánh những nhu cầu cơ bản của con người. Những hệ quả
pháp lý mà hành vi chuyển giới mang lại cũng hết sức đa dạng và
phức tạp đối với không chỉ bản thân người chuyển giới mà còn
với những người liên quan và toàn xã hội. Để thấy được mối liên
hệ giữa chuyển đổi giới tính và quyền con người, chúng ta có thể
khảo sát một số mặt như sau:
- Đầu tiên, chuyển đổi giới tính có thể xem xét như một
nhu cầu tự nhiên, khách quan của những người mà bản dạng giới
khác với giới tính sinh học. Đối chiếu điều này với khái niệm về
quyền con người là "những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có của
con người"17 ta thấy rõ ràng rằng có thể xem xét chuyển đổi giới
tính như một quyền con người đối với những đối tượng nhất định.
Quyền chuyển đổi giới tính, do đó, gắn liền với những khía cạnh
cơ bản của quyền con người. Đầu tiên, nó có mối liên hệ với sự tự
do, tức là việc một người có thể thực hiện được điều mình muốn
mà không bị cản trở. Tự do được xem như một giá trị tự thân của
con người. Chính Rousseau trong chương đầu tiên của tác phẩm
kinh điển Bàn về khế ước xã hội đã khẳng định: "Con người sinh
ra tự do"18. Vậy chuyển đổi giới tính có thể coi là một cách thức
để một người có thể tự do được là chính mình, theo đúng bản
năng tự nhiên của cơ thể. Thứ hai, nó có mối liên hệ với sự bình
đẳng, tức là việc được đối xử ngang hàng với người khác mà
17 Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Lã Khánh Tùng, Giáo trình lý luận
và pháp luật về quyền con người, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội,
2012, tr. 38.
18 Jean-Jacques Rousseau, Khế ước xã hội, Dương Văn Hóa dịch, Nxb Thế
giới, Hà Nội, 2013, tr. 29.
24
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
không có bất kỳ sự phân biệt nào. Sự thay đổi giới tính sinh học
cho phù hợp với bản dạng giới chính là một cách thức để những
biểu hiện khác về giới của người chuyển giới trở nên phù hợp với
cơ thể sinh học mới, do đó giảm bớt sự phân biệt đối xử vốn vẫn
xảy ra đối với những người chưa thực hiện chuyển giới. Vì vậy,
trong những tranh cãi về việc chuyển đổi giới tính có phải quyền
con người hay không ít quan điểm ngả theo chiều hướng coi
quyền chuyển đổi giới tính như một quyền con người. Tác giả
Peter Ubel trong một bài viết với tựa đề tương tự trên tạp chí
Forbes đã đặt câu hỏi Liệu phẫu thuật chuyển đổi giới tính có
phải là một quyền con người cơ bản? Và dù không khẳng định
nhưng ông đưa ra kết luận: "Chúng ta không nên cho phép những
quan niệm lỗi thời về giới để từ chối một cách thô bạo những sự
chăm sóc y tế quan trọng với những người mà bởi những hoàn
cảnh tự nhiên nằm ngoài sự kiểm soát của họ, đã không ăn khớp
với những bản dạng thông thường."19
- Tiếp theo, chuyển đổi giới tính gắn liền với những quyền
dân sự (civil right) cơ bản của người chuyển giới. Mặc dù Công
ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị (ICCPR) cũng như Công
ước quốc tế về quyền kinh tế, văn hóa, xã hội (ICESCR) không
nói tới khía cạnh chuyển giới do hoàn cảnh lịch sử của nó nhưng
tinh thần của công ước này cũng như những điều ước quốc tế
khác cũng phần nào tác động tới vấn đề chuyển đổi giới tính. Cụ
thể, dưới góc độ quyền của người chuyển giới với tư cách một bộ
phận của nhóm những người dễ bị tổn thương (vulnerable group),
quyền của họ gắn với quyền được đối xử nhân đạo và tôn trọng
nhân phẩm của những người bị tước tự do theo Điều 10 ICCPR.
Đối với người đã hoàn thiện chuyển đổi giới tính về sinh học
19 Peter Ubel, Is Sex Reassignment Surgery a basic human right?, Forbes,
4/10/2012. Nguyên văn: "we shouldn’t allow outdated notions of gender to
cruelly deny important medical care to people who, through natural
circumstances beyond their control, don’t fit into easy categories."
25
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
nhưng chưa hoàn tất về pháp lý, sự đối xử với họ trong hoàn cảnh
bị tước tự do bởi nhà nước mà điển hình là giam giữ có thể gây
tổn hại quyền của những người này. Đặc biệt với thế hệ quyền thứ
hai, người chuyển đổi giới cần được bảo đảm một cách cơ bản về
các quyền này trong bối cảnh thân phận và giới tính của họ đã
thay đổi. Cụ thể với quyền về sức khỏe theo Điều 7, 11, 12
ICESCR, cơ bản sự chăm sóc sức khỏe tối ưu là bình đẳng. Tuy
nhiên, một nghiên cứu dẫn ra rằng 73% người chuyển giới được
hỏi trả lời rằng họ sợ rằng những nhà cung cấp chăm sóc sức khỏe
sẽ đối xử khác với họ vì bản dạng giới của họ và 52% tin rằng
những nhà cung cấp sẽ từ chối họ vì họ là người chuyển giới20.
Hay như các vấn đề khác bao gồm lao động, giáo dục, an sinh xã
hội của người chuyển đổi giới tính cũng được đặt ra và cần đảm
bảo thực hiện đúng theo tinh thần bình đẳng đã được khẳng định
trong Hiến chương Liên hợp quốc rằng, thúc đẩy và khuyến khích
sự tôn trọng các quyền con người và tự do cơ bản cho tất cả mọi
người mà không có sự phân biệt đối xử nào về chủng tộc, giới
tính, ngôn ngữ hoặc tôn giáo.
- Cuối cùng, sự gia tăng mối quan tâm của nhân loại đối
với vấn đề quyền chuyển giới là một xu thế tất yếu và luôn song
hành với sự phát triển của nhân loại. Điều đó bắt nguồn từ một
yếu tố khách quan đó là tỉ lệ người chuyển giới trong xã hội
thường dao động trong khoảng 0,1% đến 0,5%21. Như vậy, cùng
với sự tăng lên của dân số, số lượng người chuyển giới trong xã
hội ngày càng tăng, sự quan tâm của xã hội đến đối tượng này
cũng sẽ lớn dần theo, đặc biệt là khi vị trí, vai trò và cống hiến
20 Kristen L. Eckstrand,Jesse M. Ehrenfeld, Lesbian, Gay, Bisexual, and
Transgender Healthcare: A Clinical Guide to Preventive, Primary, and
Specialist Care, Springer, 2016, tr. 423.
21 Theo: Viện nghiên cứu Kinh tế, Xã hội và Môi trường ISEE, Phân tích
chính sách pháp luật về người chuyển giới, Câu chuyện tại Việt Nam,
những lo ngại và kinh nghiệm thế giới, 2014, tr. 14.
26
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
của những người thuộc nhóm này dần dần trở nên đáng kể đối với
sự phát triển chung của toàn xã hội22. Bên cạnh đó, những phong
trào đấu tranh giành riêng cho người chuyển giới lớn mạnh dần và
sự hình thành các tổ chức hỗ trợ nhóm này là minh chứng điển
hình cho điều đó23. Vì vậy, về mặt thực tiễn có thể khẳng định
rằng, việc đòi hỏi các quyền của người chuyển giới là một xu thế
khách quan trong điều kiện vẫn còn rất nhiều sự chia rẽ sâu sắc
giữa các nước, các nền văn hóa xung quanh vấn đề nhạy cảm
này24. Trong bối cảnh quyền con người ngày càng được tôn trọng;
bình đẳng, chống phân biệt, kỳ thị đang là trọng tâm trong những
hành xử pháp lý của con người, việc xem xét vấn đề chuyển đổi
giới tính dưới góc độ quyền con người là điều hết sức cần thiết.
2. Tầm quan trọng của tiếp cận dựa trên quyền về
chuyển đổi giới tính trong bối cảnh thế giới ngày nay
Tiếp cận dựa trên quyền là một cách thức tiếp cận ưu việt,
thường được sử dụng trong rất nhiều các công việc, trong đó có
hoạch định và xây dựng chính sách, hợp tác giữa các quốc gia,
các tổ chức quốc tế. Tiếp cận dựa trên quyền đặc trưng ở chỗ: lấy
yếu tố quyền con người là trung tâm, Tiếp cận dựa trên quyền
thúc đẩy phát triển và đảm bảo công bằng xã hội thông qua việc
nhấn mạnh vào trách nhiệm của nhà nước với tư cách là người
22 Tr. web sau đây cung cấp thông tin và hình ảnh về những người chuyển
giới nổi tiếng trên nhiều lĩnh vực và có nhiều đóng góp to lớn đối với xã
gay-and-lesbian
23
Theo: Maurianne Adams,Lee Anne Bell, Teaching for Diversity and
Social Justice, Routledge, 2016, tr. 198. Nguyên văn: "As the trans rights
movement has matured, national organizations emerged to focus attention
on trans issues separate from lesbian, gay and bisexual issues.
24 Trong quá trình thông qua một nghị quyết về quyền của người đồng tính,
song tính và chuyển giới của Hội đồng nhân quyền Liên hợp quốc, số phiếu
ủng hộ và phản đối rất chia rẽ. Theo: Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao,
Lã Khánh Tùng, Sđd, tr. 100.
27
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
mang nghĩa vụ (duty-bearers) đối với công dân với tư cách là
người mang quyền (rights-holder)25. Trong việc hoạch định và
xây dựng chính sách, Tiếp cận dựa trên quyền khác biệt với cách
thức tiếp cận truyền thống dựa trên nhu cầu, và đặc biệt là nhu
cầu quản ly. Theo đó, trong quá trình xây dựng chính sách, các
nhà hoạch định thường có xu hướng đề cao việc quản lý và kiểm
soát hành vi và hoạt động của các chủ thể thông qua việc cấp
phép, thanh tra, chỉ đạo.v.v. Trong bối cảnh xã hội phát triển, sự
sáng tạo của công dân cần thóat ra khỏi vòng kìm tỏa vốn có, tư
duy về pháp luật như một công cụ bảo vệ lẽ phải đang dần thắng
thế quan niệm pháp luật là công cụ điều chỉnh. Cụ thể, mọi người
có quyền làm mọi thứ mà luật không cấm. Pháp luật từ một thứ
công cụ điều hành, cưỡng chế của nhà nước trở thành một hành
lang mở lối cho con người trên con đường tự do và bình đẳng là
một bước tiến quan trọng được mang tới từ sự khai phóng tư
tưởng ở Việt Nam trong hơn 30 năm qua. Vì vậy, có thể khẳng
định một cách chắc chắn rằng, việc áp dụng nguyên tắc tiếp cận
dựa trên quyền trong xây dựng chính sách là điều hoàn toàn hợp
lý. Cụ thể, trong một tài liệu của Văn phòng Cao ủy Liên hợp
quốc về Nhân quyền, những ly do đưa ra để khẳng định tính đúng
đắn và ưu việt của Tiếp cận dựa trên quyền bao gồm: "Các lý do
nội tại, thừa nhận rằng Tiếp cận dựa trên quyền là điều đúng đắn
phải làm về cả mặt đạo đức lẫn pháp lý, Các lý do phương tiện,
công nhận rằng Tiếp cận dựa trên quyền con người sẽ dẫn dắt tới
một kết quả con người tốt hơn và bền vững hơn".26
25 Vũ Công Giao, Ngô Minh Hương (chủ biên), Tiếp cận dựa trên quyền
con người Lý luận và thực tiễn, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội,
2016, tr. 29.
26
Office of the United nations High commissioner for human rights,
Frequently asked questions on a human rights-based approach to
development cooperation, United Nations, New York and Geneva, 2006,
tr. 17, nguyên văn: " There are two main rationales for a human rights-
28
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
Với ly do đầu tiên, mặt đạo đức của Tiếp cận dựa trên
quyền là ở chỗ, quyền con người là một trong những bảo đảm cơ
bản giúp chúng ta gìn giữ phẩm hạnh và giá trị làm người. Tiếp
cận dựa trên quyền con người do đó sẽ xuất phát từ mục đích cao
thượng nhất, đó là bảo đảm nhân tính và nhân phẩm. Hơn thế nữa,
giá trị đạo đức của một nền lập pháp cũng sẽ được tăng lên nếu
việc xây dựng nên nó được thực hiện bởi Tiếp cận dựa trên
quyền. Thật vậy, do Tiếp cận dựa trên quyền nhấn mạnh vai trò
của nhà nước, với tư cách chủ thể có nghĩa vụ bảo đảm và thúc
đẩy quyền con người, nên kết quả của nó, tức là các văn bản pháp
luật, sẽ phải đặt ra những yêu cầu cơ bản về nghĩa vụ của nhà
nước. Nhà nước với tư cách một tổ chức được lập nên bởi người
dân, được duy trì hoạt động bằng tiền thuế của người dân thì tất
yếu phải có một nghĩa vụ mang tính đạo đức đó là phải bảo vệ và
nâng cao quyền lợi cho người dân. Với lý do thứ hai, Tiếp cận
dựa trên quyền chú trọng vào mối quan hệ giữa chủ thể có quyền
và chủ thể có nghĩa vụ. Với cách tiếp cận này, vấn đề được đặt ra
khi đó là làm thể nào để người nắm quyền thực hiện được quyền
của mình, bao hàm cả việc nhận thức và đòi hỏi quyền đó; và làm
thế nào để người mang nghĩa vụ thực thi đầy đủ nghĩa vụ của họ.
Khi giải quyết mối quan hệ này một cách tuyệt đối thì vấn đề đáp
ứng quyền, hay đáp ứng nhu cầu cũng sẽ đồng thời đạt được. Đây
là cách tiếp cận bền vững nhất và giải quyết được gốc rễ của vấn
đề.
Như vậy, chúng ta đã thấy được những điểm hợp lý và
đúng đắn của Tiếp cận dựa trên quyền. Đó chính là những lý lẽ cơ
bản giải thích vì sao cách tiếp cận này lại được áp dụng phổ biến
based approach: (a) the intrinsic rationale, acknowledging that a
human rights-based approach is the right thing to do, morally or
legally; and (b) the instrumental rationale, recognizing that a human
rights-based approach leads to better and more sustainable human
development outcomes."
29
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
như vậy. Đặc biệt là với nỗ lực của Liên hợp quốc cùng với các
cơ quan của nó, Tiếp cận dựa trên quyền với tư cách là cách tiếp
cận tiến bộ và bền vững nhất đang ngày càng được quan tâm, nhất
là ở các nước đang phát triển. Khởi đầu từ một lời hiệu triệu của
Tổng thư ky Liên hợp quốc Kofi Anan: "Tất cả cơ quan của Liên
hợp quốc lồng ghép quyền con người vào các hoạt động, chương
trình trong khuôn khổ các nhiệm vụ tương ứng"27, Tiếp cận dựa
trên quyền ngày nay đã là một trong tâm trong nhiều hoạt động
hợp tác của tổ chức này với các quốc gia và trở thành xu thế của
xã hội đương đại. Như vậy, với những yếu tố khách quan thuộc về
bối cảnh và xu hướng của nhân loại, và cả những yếu tố chủ quan
thuộc về tính hiệu quả và bền vững của Tiếp cận dựa trên quyền,
có thể thấy, cách thức tiếp cận này xứng đáng và cần thiết được
áp dụng trong các hoạt động xây dựng thể chế ở Việt Nam.
Đối với vấn đề chuyển đổi giới tính, Tiếp cận dựa trên
quyền lại càng trở nên cần thiết và quan trọng trong bối cảnh hiện
đại. Như đã trình bày ở phần trước, chuyển đổi giới tính là một
vấn đề có mối liên hệ mật thiết với quyền con người hay thậm chí
có thể khẳng định đó là một trong những khía cạnh mới của
quyền con người28. Do vậy, để giải quyết vấn đề chuyển đổi giới
tính, cần thiết phải áp dụng cách tiếp cận này. Bối cảnh quốc tế
cũng cho thấy, chuyển đổi giới tính đang ngày càng được quan
tâm dưới góc độ quyền con người. Tháng 6/2011, Hội đồng nhân
quyền Liên hợp quốc đã thông qua Nghị quyết khẳng định mọi
người đều có quyền bình đẳng bất kể thiên hướng tình dục như
thế nào. Và chính Tổng thư ky Liên hợp quốc đương nhiệm Ban
Ki Moon cũng đã kêu gọi các nước chấm dứt sự kỳ thị với người
chuyển giới nói chung và cộng đồng người đồng tính, song tính,
27 www.unicef.org/sowc04/files/AnnexB.pdf.
28 Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Lã Khánh Tùng, Sđd, tr. 99.
30
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
chuyển giới nói chung29. Ngay cả ở Việt Nam, những phong trào
hoạt động cho quyền của người chuyển giới thông qua các hội
thảo, tuần hành, triển lãm cũng đã diễn ra và nhận được sự hưởng
ứng rộng rãi và mạnh mẽ từ những dư luận trong và ngoài nước.
Như vậy, sự nhìn nhận dưới góc độ quyền là điều hết sức cần thiết
trong việc xây dựng pháp luật về chuyển đối giới tính, dưới
những sức ép từ chính nhu cầu nội tại của cộng đồng chuyển giới
trong nước và bối cảnh thế giới đương đại.
3. Một số vấn đề pháp lý về chuyển đổi giới tính và
cách thức giải quyết thông qua Tiếp cận dựa trên quyền
Như đã trình bày, chuyển đổi giới tính là một hiện tượng
có liên quan tới nhiều khía cạnh xã hội và con người, do vậy nó
cũng đặt ra nhiều vấn đề pháp lý cần được giải quyết, trong phần
này, chúng tôi trình bày về một số vấn đề cơ bản như sau:
Thứ nhất là về tính hợp pháp của phẫu thuật chuyển
đổi giới tính. Sự công nhận và hợp pháp hóa việc chuyển giới là
yếu tố đầu tiền và quan trọng nhất để đảm bảo quyền của người
chuyển giới. Thật vậy, với nhu cầu thay đổi cơ thể nhằm phù hợp
với bản dạng giới của cá nhân, việc tìm kiếm tới các biện pháp
chuyển giới là hết sức cần thiết để đáp ứng nhu cầu đó. Và khi
xác định rằng, quyền được chuyển giới là quyền đầu tiên và cơ
bản nhất của người chuyển giới, sự ghi nhận và hợp pháp hóa
hành vi chuyển giới là nghĩa vụ quan trọng của nhà nước. Vậy,
với cách tiếp cận dựa trên quyền, khi đã nhìn nhận nhà nước như
một chủ thể mang nghĩa vụ thì việc thực hiện nghĩa vụ này đối
với người hưởng quyền, tức những người chuyển giới, là rất quan
29 Toàn văn có thể xem tại đây:
on-nations-to-end-lgbt-discrimination-at-historic-human-rights-council-
hearing/.
31
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
trọng. Vì vậy, phẫu thuật chuyển đổi giới tính được cho phép ở
nhiều nơi trên thế giới30. Tất cả mọi người đều có thể thực hiện
phẫu thuật chuyển đổi giới tính, tuy nhiên có thể nói, để việc phẫu
thuật chuyển đổi giới tính thực sự là đúng đắn với nhu cầu tự
nhiên của con người (loại trừ rủi ro chuyển đổi giới tính mà cá
nhân đó không lường trước các khả năng không thể đương đầu
với phản ứng của gia đình, xã hội; hay thay đổi nhân dạng nhằm
trốn tránh nghĩa vụ và trách nhiệm trước pháp), việc đặt ra các
tiêu chuẩn phẫu thuật chuyển đổi giới tính là cần thiết. Để chắc
chắn rằng việc thực hiện phẫu thuật chuyển đối giới tính đối với
một người là đúng đắn, người đó cần trải qua Kiểm tra cuộc sống
thực (Real-life test), đây là một khái niệm mang tính đánh giá ban
đầu nhằm mô tả khoảng thời gian từ khi một người chuyển giới
bắt đầu sống đúng theo giới tính của mình đến khi người đó đã
thực hiện đủ để được nhìn nhận là một người thích hợp để phẫu
thuật chuyển đổi giới tính"31.
Bên cạnh đó, dựa trên quan điểm của Tiếp cận dựa trên
quyền, có thể thấy, đối với hành vi phẫu thuật chuyển đổi giới
tính, nghĩa vụ của nhà nước không chỉ dừng lại ở việc cho phép
mà còn là phải thúc đẩy cho việc thực hiện phẫu thuật đó được
diễn ra một cách tốt nhất. Nhìn nhận về quyền của người chuyển
giới với tư cách quyền của nhóm người dễ bị tổn thương, nhà
nước cần có những sự hỗ trợ cần thiết đối với họ trong việc thực
hiện phẫu thuật chuyển giới, giống như đã hỗ trợ cho những
người khác thuộc nhóm này như phụ nữ, người khuyết tật, trẻ em,
30 Theo một tài liệu của Viện nghiên cứu Kinh tế, Xã hội và Môi trường
ISEE, một số nước cấm phẫu thuật chuyển giới trên thế giới bao gồm:
Ethiopia, Morroco, Cotê d’voire, Tiểu vương quốc A Rập Thống Nhất,
Oman, Qatar, Kuwait, Macedonia.
31 Gianna E. Israel,Donald E. Tarver,Joy Diane Shaffer, Transgender Care:
Recommended Guidelines, Practical Information, and Personal Accounts,
Temple University Press, 2001, tr. 10.
32
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
người thiểu số.v.v. Đối với các nước trên thế giới, sự hỗ trợ về tài
chính đối với việc phẫu thuật chuyển đổi giới tính được coi là cần
thiết bởi ly do nhân đạo. Ở Iran, mặc dù là một nước Hồi giáo,
phẫu thuật chuyển đổi giới tính không những được chấp nhận mà
chi phí còn được hỗ trợ tới một nửa32. Hay ở Canada đã có 8/10
tỉnh miễn phí chi phí chuyển đổi giới tính cho người chuyển
giới33. Như vậy kinh nghiệm các nước cho thấy sự áp dụng một
cách triệt để Tiếp cận dựa trên quyền về vấn đề phẫu thuật chuyển
đổi giới tính. Ở Việt Nam, nghị định 88/2008 NĐ-CP hiện chưa
cho phép thực hiện loại phẫu thuật này, tuy nhiên điều đó không
thể ngăn cản người chuyển giới ra nước ngoài phẫu thuật. Vấn đề
đặt ra là, nếu chúng ta có thể kiểm soát được loại phẫu thuật này
thì nhà nước cần bãi bỏ quy định cấm thực hiện phẫu thuật
chuyển đổi giới tính và từ đó tiến tới những hỗ trợ cần thiết cho
người chuyển giới.
Thứ hai, về việc công nhận giới tính của người chuyển
giới. Xem xét dưới góc độ nhân thân của người chuyển giới, việc
công nhận giới tính của người chuyển giới là cần thiết vì họ cần
tới sự thừa nhận của cộng đồng đối với giới tính của mình. Ngày
nay, có thể khẳng định: mức độ của sự công nhận pháp lý đối với
người chuyển giới là hết sức rộng lớn trên toàn thế giới34. Một số
thông tin sau là minh chứng cho điều trên: Năm 2003, Quốc hội
Nam phi thông qua đạo luật về tình trạng giới (Sex status Act),
theo đó người chuyển giới có thể tới Bộ Nội vụ để xin sửa phần
giới tính trong giấy khai sinh; cùng năm đó, cơ quan lập pháp của
32 Theo bản tin: Barford, Vanessa (February 25, 2008), BBC News: Iran's
'diagnosed transsexuals', British Broadcasting Corporation. Retrieved
33 Theo: Trương Hồng Quang, Người đồng tính, song tính, chuyển giới tại
Việt Nam và vấn đề đổi mới hệ thống pháp luật, Nxb Chính trị quốc gia-Sự
thật, Hà Nội, 2014, tr. 116.
34
Joan C. Chrisler, Reproductive Justic: A global concern, Praeger,
England, 2012, tr. 21.
33
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
Nhật Bản cũng ban hành luật cho phép người chuyển giới thay
đổi giới tính pháp lý của mình và ngay năm sau một tòa án ở tỉnh
Okinawa đã thực hiện điều này; ở Hàn Quốc, năm 2006, Tòa án
tối cao quy định rằng người chuyển giới có quyền có các giấy tờ
pháp lý chứng nhận tình trạng giới tính của mình35. Hình ảnh
sau36 cho thấy các nước ở phương châu Âu, nơi quyền của người
chuyển giới có thể chia thành các nhóm: những nước công nhận
người chuyển giới nhưng có yêu cầu rằng họ phải bị triệt sản
(màu đỏ), các quốc gia không công nhận người chuyển giới (màu
xanh rêu), và các nước công nhận và không yêu cầu phải triệt sản
(màu xanh dương).
35 Joan C. Chrisler, Sđd, tr. 22.
36 Nguồn: http://www.tgeu.org/sites/default/files/Trans_Rights_Europe
_Map_2013.jpg.
34
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
Hình 3: Bản đồ các quốc gia châu Âu về quyền thừa nhận giới
theo yêu cầu bắt buộc triệt sản hay không (Nguồn: TGEU)
Như vậy, ở châu Âu có đặt ra một vấn đề là chỉ công nhận
người chuyển giới khi họ không còn khả năng sinh sản. Dường
như quy định này chỉ bắt nguồn từ những nhận thức về đạo đức
và chính trị. Cựu phó tổng thống Mỹ Al Gore trong cuốn sách nổi
tiếng của mình, The Future: Six Drivers of Global Change, đã bàn
về điều này như sau: "Thật kỳ lạ, kể cả tới ngày nay Thụy Điển
vẫn là một trong 17 nước châu Âu đòi hỏi sự triệt sản trước khi
một người chuyển giới có thể chính thức chuyển giới tính của
mình trong các văn bản của nhà nước. Những nhà lập pháp Thụy
Điển đã tranh luận về việc sửa luật này, thứ đã có hiệu lực từ tận
năm 1972. Chẳng có một lý lẽ khoa học hay y học nào khiến cho
luật này không bị bãi bỏ. Sự sợ hãi và thiếu hiểu biết của một bộ
phận nhỏ những nhà chính trị bảo thủ đã khiến việc xóa bỏ luật
35
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
này trở nên bất khả thi lâu hơn nữa."37
Trong bối cảnh áp dụng phương pháp Tiếp cận dựa trên
quyền, chúng ta cần thấy được việc công nhận giới tính cho người
chuyển giới là cần thiết và hoàn toàn có thể làm được mà không
tiêu tốn quá nhiều nguồn lực của nhà nước. Còn vấn đề yêu cầu
người chuyển giới phải từ bỏ khả năng sinh sản dường như không
còn phù hợp với yêu cầu của Tiếp cận dựa trên quyền và đang dần
được dỡ bỏ nên trong quá trình xây dựng luật về chuyển giới
chúng ta không nên xem xét đặt ra một quy định tương tự.
Thứ ba, về các quyền của người chuyển giới. Xem xét
người chuyển giới như một bộ phận của nhóm xã hội dễ bị tổn
thương, Tiếp cận dựa trên quyền đặt ra yêu cầu phải hỗ trợ và
thúc đẩy việc thực hiện rất nhiều quyền về sức khỏe, y tế, giáo
dục, lao động, của nhóm người này. Trong trường hợp đó, như
khẳng định của tổ chức WHO: "Một cách tiếp cận dựa trên quyền
sẽ đảm bảo rằng... người chuyển giới... có thể thực hiện quyền
được thông tin, quyền được sống tiện nghi, cho phép họ có thể tự
bảo vệ mình khỏi HIV hay các bệnh truyền nhiễm qua đường sinh
dục, cũng như quyền được tiếp cận những biện pháp phòng tránh
HIV thích hợp và hiệu quả, được đối xử, chăm sóc và hỗ trở với
mức độ cao nhất có thể mà không chịu bất kỳ sự phân biệt đối xử
nào."38 Có thể nói Tiếp cận dựa trên quyền đưa ra một sự bảo
đảm toàn diện đối với các quyền của người chuyển giới. Trong
đó, do có rất nhiều khía cạnh, nên chúng tôi sẽ minh họa tập trung
vào quyền được chăm sóc sức khỏe theo tinh thần Điều 12
ICESCR, cần thấy rằng người chuyển giới phải chịu rất nhiều vấn
37 Al Gore, The Future: Six Drivers of Global Change, Random House,
New York, 2013, tr. 234.
38 UNAIDS, Unaids Action Framework: Universal Access for Men Who
Have Sex With Men and Transgender People, World Health Organization,
2009, tr. 5, 6.
36
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
đề về sức khỏe sau phẫu thuật. Bên cạnh đó họ cũng có thể chịu
những ảnh hưởng về sức khỏe tâm lý do bị kỳ thị. Vì vậy, với
cách tiếp cận dựa trên quyền, nhà nước và một số tổ chức xã hội
dân sự có nghĩa vụ phải hỗ trợ về mặt sức khỏe đối với người
chuyển giới, trong đó có sự cung cấp bảo hiểm y tế, các dịch vụ
chăm sóc sức khỏe và chống phân biệt đối xử. Ở Mỹ, theo một
cẩm nang về chăm sóc sức khỏe do một tổ chức có tên National
Center for Transgender Equality (NCTE, tạm dịch: Trung tâm
quốc gia về sự bình đẳng của người chuyển giới), một số đạo luật
quan trọng bảo vệ về mặt sức khỏe của người chuyển giới bao
gồm: Affordable Care Act (ACA) nghiêm cấm kỳ thị giới ở bệnh
viện hay các chương trình sức khỏe của liên bang, Health
Insurance Portability and Accountability Act (HIPAA) bảo vệ sự
riêng tư của thông tin sức khỏe cá nhân, Nursing Home Reform
Act thiết lập các viện dưỡng lão mà ở đó quyền của người chuyển
giới được bảo vệ39. Sự bảo vệ người chuyển giới không chỉ nằm ở
các chính sách hỗ trợ mà còn ở các hoạt động giao tiếp ứng xử đối
với người chuyển giới. Bảng40 sau cho thấy điều này:
Xử sự hợp lý nhất
Ví dụ
Nguyên lý
Hỏi lịch sự nếu bạn "Hết sức trân trọng, bạn Không thành
không rõ về tên gọi muốn được gọi thế nào?" kiến
yêu thích của người hay "Bạn muốn tôi gọi
bệnh
tên bạn là gì?"
Hỏi tên một cách "Có phải trong y bạ của Xã giao
tôn trọng
bạn đã đề một cái tên
khác không?" Tránh hỏi:
"Tên thật của bạn là gì?"
39 Xem tại: http://www.transequality.org/know-your-rights/healthcare.
40 Sari Reisner, Meeting the Health Care Needs of Transgender People, tr.
34.
37
Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
Nếu bạn gọi sai, hãy "Tôi xin lỗi vị đã dùng Trách nhiệm
xin lỗi lịch sự
sai tên bạn. Tôi không có
ý không tôn trọng bạn"
Ngôn ngữ giới tính Sử dụng "họ" thay cho Đáng tin cậy
trung dung
"anh ta" hay "cô ta"
Chỉ hỏi
những Tự hỏi bản thân: mình Tôn trọng
thông tin được yêu muốn biết gì, mình cần
cầu
biết gì, hỏi một cách xúc
phạm là thế nào?
Nhìn chung, tiếp cận dựa trên quyền hướng tới một sự bảo
đảm tối đa đối với người chuyển giới, bao gồm cả mặt thể chất lẫn
tinh thần. Điều đó đặt ra nghĩa vụ với nhiều loại chủ thể, bao gồm
nhà nước, các tổ chức xã hội hay kể cả những người chăm sóc y tế,
như ví dụ ở bảng trên. Suy rộng ra có thể hình dung, đối với mỗi một
lĩnh vực xã hội, bao gồm sức khỏe và cả các lĩnh vực khác như văn
hóa, lao động, giáo dục, nghệ thuật, nơi người chuyển giới tham gia,
cần có những yêu cầu khắt khe về các nghĩa vụ cụ thể nhằm chống
lại sự phân biệt đối xử, đồng thời có những hỗ trợ cần thiết để người
chuyển giới không cảm thấy bị thiệt thòi. Đó chính là điều phản ánh
rõ rệt nhất các nguyên ly cơ bản của Tiếp cận dựa trên quyền con
người về vấn đề chuyển đổi giới tính.
Kết luận
Cùng với sự gia tăng những đóng góp xã hội của người
chuyển giới, cách nhìn của dư luận đối với người chuyển giới đã
thay đổi mạnh mẽ trong những năm qua. Hỗ trợ việc thực hiện
quyền của nhóm người này cũng đồng nghĩa với việc thúc đẩy
những cống hiến của họ cho xã hội. Trong bối cảnh đó, việc thực
hiện phương pháp Tiếp cận dựa trên quyền là một yêu cầu cơ bản
trong quá trình Việt Nam xây dựng luật về chuyển đổi giới tính,
38
Kinh nghiệm một số quốc gia trên thế giới về pháp luật chuyển đổi giới tính
và bài học cho Việt Nam
nhằm cụ thể hóa Điều 37 Bộ luật Dân sự sẽ có hiệu lực trong thời
gian tới. Cụ thể, việc xác định rõ các quyền chính đáng và phù
hợp với luật nhân quyền của người chuyển giới, đồng thời chỉ ra
được những nghĩa vụ tương ứng của nhà nước là điều hết sức
quan trọng đối với việc xây dựng nên một đạo luật chất lượng cho
người chuyển giới.
39
18 trang
4600
Bạn đang xem tài liệu "Tiếp cận dựa trên quyền về chuyển đổi giới tính - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tiep_can_dua_tren_quyen_ve_chuyen_doi_gioi_tinh_mot_so_van_d.pdf
