Giáo trình Hệ điều hành mã nguồn mở - Trường Đại học Hàng Hải

BỘ GIAO THÔNG VẬN TẢI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC HÀNG HẢI

BỘ MÔN: KỸ THUẬT MÁY TÍNH

KHOA: CÔNG NGHỆ THÔNG TIN

BÀI GIẢNG

HỆ ĐIỀU HÀNH MÃ NGUỒN MỞ

TÊN HỌC PHẦN

MÃ HỌC PHẦN

: HỆ ĐIỀU HÀNH MÃ NGUỒN MỞ

: 17308

TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO : ĐẠI HỌC CHÍNH QUY

DÙNG CHO SV NGÀNH : CÔNG NGHỆ THÔNG TIN

HẢI PHÒNG - 2010

MỤC LỤC

Chƣơng 1. GIỚ I THI Ệ U CHUNG V Ề LINUX................................................................................6

1.1. Gi ớ i thi ệ u chung ....................................................................................................................6

1.1.1. T ổ ng quan v ề Linux ........................................................................................................6

1.1.2. V ấn đề b ả n quy ề n............................................................................................................6

1.1.3. Các thành ph ầ n tích h ợ p H ệ điề u hành Linux.................................................................7

1.1.4. M ộ t s ố đặc điể m chính c ủ a Linu x ...................................................................................7

1.2. Các thành ph ần cơ bả n c ủ a Linux..........................................................................................8

1.2.1. Nhân h ệ th ố ng (kernel) ...................................................................................................8

1.2.2. H ệ v ỏ (shell)....................................................................................................................9

1.3. S ử d ụ ng l ệ nh trong Linux ......................................................................................................9

1.3.1. D ạ ng t ổ ng quát c ủ a l ệ nh Linu x .....................................................................................1 0

1.3.2. Các ký hi ệu đạ i di ệ n......................................................................................................1 1

1.3.3. Tr ợ giúp l ệ nh.................................................................................................................1 1

Chƣơng 2. THAO TÁC VỚ I H Ệ TH Ố NG.....................................................................................1 2

2.1. Ti ế n trình kh ởi độ ng Linux..................................................................................................1 2

2.2. Th ủ t ục đăng nhậ p và các l ệ nh thoát kh ỏ i h ệ th ố ng ............................................................1 2

2.2.1. Đăng nhậ p .....................................................................................................................1 2

2.2.2. Ra kh ỏ i h ệ th ố ng ...........................................................................................................1 2

2.2.3. Kh ởi độ ng l ạ i h ệ th ố ng..................................................................................................1 3

2.2.4. Kh ởi độ ng vào ch ế độ đồ ho ạ .......................................................................................1 3

2.3. M ộ t s ố liên quan đế n h ệ th ố ng.............................................................................................1 5

2.3.1. L ệnh thay đổ i m ậ t kh ẩ u.................................................................................................1 5

2.3.2. L ệ nh xem, thi ế t l ậ p ngày, gi ờ ........................................................................................1 5

2.3.3. L ệ nh ki ể m tra nh ững ai đang sử s ụ ng h ệ th ố ng ............................................................1 5

2.3.4. Thay đổ i n ộ i dung d ấ u nh ắ c shell .................................................................................1 5

2.3.5. L ệ nh g ọ i ngôn ng ữ tính toán s ố h ọ c..............................................................................1 6

Chƣơng 3. HỆ TH Ố NG FILE ........................................................................................................1 7

3.1 T ổ ng quan v ề h ệ th ố ng file ...................................................................................................1 7

3.1.1. M ộ t s ố khái ni ệ m...........................................................................................................1 7

3.1.2. Sơ bộ ki ế n trúc n ộ i t ạ i c ủ a h ệ th ố ng file .......................................................................1 8

3.1.3. H ỗ tr ợ nhi ề u h ệ th ố ng File ............................................................................................2 0

3.1.4. Liên k ết tƣợng trƣng (lệ nh ln).......................................................................................2 1

3.2 Quy ề n truy nh ập thƣ mụ c và file ..........................................................................................2 2

3.2.1 Quy ề n truy nh ậ p.............................................................................................................2 2

3.2.2. Các l ệnh cơ bả n .............................................................................................................2 3

3.3 Thao tác v ới thƣ mụ c ............................................................................................................2 5

3.3.1 M ộ t s ố thƣ mục đặ c bi ệ t.................................................................................................2 5

3.3.2 Các l ệnh cơ bả n v ề thƣ mụ c ...........................................................................................2 6

3.4. Các l ệ nh làm vi ệ c v ớ i fil e ....................................................................................................2 8

3.4.1 Các ki ể u file có trong Linux ..........................................................................................2 8

3.4.2. Các l ệ nh t ạ o file ............................................................................................................2 9

- 1 -

3.4.3 Các l ệ nh thao tác trên file ..............................................................................................3 0

3.4.4 Các l ệ nh thao tác theo n ộ i dung file...............................................................................3 2

3.4.5 Các l ệ nh tìm fil e .............................................................................................................3 5

3.5 Nén và sao lƣu các file ..........................................................................................................3 7

3.5.1 Sao lƣu các file (lệ nh tar )...............................................................................................3 7

3.5.2 Nén d ữ li ệ u.....................................................................................................................3 8

CHƢƠNG 4. QUẢ N TR Ị H Ệ TH ỐNG VÀ NGƢỜ I DÙN G ........................................................4 1

4.1. Qu ả n tr ị ngƣờ i dùng.............................................................................................................4 1

4.1.1. Tài kho ản ngƣờ i dùng ...................................................................................................4 1

4.1.2. Các l ệnh cơ bả n qu ản lý ngƣờ i dùng.............................................................................4 1

4.2. Các l ệnh cơ bản liên quan đến nhóm ngƣờ i dùng................................................................4 4

4.2.1. Nhóm ngƣờ i dùng và file /etc/grou p .............................................................................4 5

4.2.2. Các l ệnh cơ bản khác có liên quan đến ngƣờ i dùng......................................................4 6

4.3. Qu ả n tr ị h ệ th ố ng .................................................................................................................4 7

4.3.1. Qu ả n lý ti ế n trình ..........................................................................................................4 7

4.3.2 Qu ả n tr ị ph ầ n m ề m.........................................................................................................5 1

4.3.3. Qu ả n tr ị h ệ th ố ng Linu x ................................................................................................5 1

Chƣơng 5. TRUYỀ N THÔNG VÀ M Ạ NG UNIX-LINU X ..........................................................5 3

5.1. L ệ nh truy ề n thông................................................................................................................5 3

5.1.1. L ệ nh write .....................................................................................................................5 3

5.1.2. L ệ nh mail ......................................................................................................................5 3

5.1.3. L ệ nh talk .......................................................................................................................5 4

5.2 C ấ u hình Card giao ti ế p m ạ ng ..............................................................................................5 4

5.3. Các d ị ch v ụ m ạ ng ................................................................................................................5 5

5.3.1 H ệ thông tin m ạ ng NIS ..................................................................................................5 5

5.3.2. Cài đặ t và c ấ u hình cho máy ch ủ NI S ...........................................................................5 6

5.3.3. Cài đặ t các máy tr ạ m NIS .............................................................................................5 6

5.3.4. L ự a ch ọ n các file ma p ...................................................................................................5 7

5.3.5. S ử d ụ ng các file map passwd và grou p .........................................................................5 8

5.4 H ệ th ố ng file trên m ạ ng ........................................................................................................5 9

5.4.1 Cài đặ t NF S ....................................................................................................................5 9

5.4.2 Kh ởi độ ng và d ừ ng NFS ................................................................................................5 9

5.4.3 C ấ u hình NFS server và Client ......................................................................................6 0

5.4.4 S ử d ụ ng moun t ...............................................................................................................6 0

5.4.5 Unmount.........................................................................................................................6 1

5.4.6 Mount t ự độ ng qua t ệ p c ấ u hình ....................................................................................6 1

Chƣơng 6. LẬ P TRÌNH SHELL VÀ L Ậ P TRÌNH C TRÊN LINUX...........................................6 2

6.1. Cách th ứ c pipes và các y ế u t ố cơ bả n l ậ p trình trên shell....................................................6 2

6.1.1. Cách th ứ c pipe s .............................................................................................................6 2

6.1.2. Các y ế u t ố cơ bản để l ậ p trình trong shell.....................................................................6 2

6.2. M ộ t s ố l ệ nh l ậ p trình trên shel l ............................................................................................6 5

6.2.1. S ử d ụ ng các toán t ử bash ..............................................................................................6 5

6.2.2. Điề u khi ể n lu ồ n g ...........................................................................................................6 7

- 2 -

6.2.3 Các hàm shel l .................................................................................................................7 5

6.2.4. Các toán t ử định hƣớ ng vào r a ......................................................................................7 5

6.2.5. Hi ện dòng văn bả n ........................................................................................................7 6

6.2.5. L ệnh read đọ c d ữ li ệ u cho bi ến ngƣờ i dùng..................................................................7 6

6.2.6. L ệ nh se t .........................................................................................................................7 7

6.2.7. Tính toán trên các bi ế n..................................................................................................7 7

6.2.8. Chƣơng trình ví d ụ ........................................................................................................7 7

6.3. L ậ p trình C trên UNIX.........................................................................................................7 8

6.3.1. Trình biên d ị ch gcc .......................................................................................................7 8

6.3.2. Công c ụ GNU mak e ......................................................................................................8 0

6.3.3. Làm vi ệ c v ớ i file ...........................................................................................................8 1

6.3.4. Thƣ việ n liên k ế t ...........................................................................................................8 3

6.3.5 Các công c ụ cho thƣ việ n ...............................................................................................8 9

- 3 -

YÊU CẦU VÀ NỘI DUNG CHI TIẾT

Tên học phần: Hệ điều hành mã nguồn mở

Loại học phần: 2

Khoa phụ trách: CNTT

Tổng số TC: 3

Bộ môn phụ trách giảng dạy: Kỹ thuật máy tính

Mã học phần: 17303

TS tiết Lý thuyết Thực hành/Xemina Tự học

Bài tập lớn

Đồ án môn học

60

30

0

Điều kiện tiên quyết:

Sinh viên phải học xong các học phần sau mới đƣợc đăng ký học phần này:

Kiến trúc máy tính, Nguyên lý hệ điều hành

Mục tiêu của học phần:

- Nắm bắt đƣợc về hệ điều hành mã nguồn mở.

Nội dung chủ yếu

- Các kiến thức cơ bản về hệ điều hành Linux.

-

Nội dung chi tiết của học phần:

PHÂN PHỐI SỐ TIẾT

TÊN CHƢƠNG MỤC

TS

2

LT

2

BT

TH

KT

Chƣơng 1: Giới thiệu Unix – Linux

1.1. Giới thiệu chung

0,5

1

1.2. Các thành phần cơ bản của Linux

1.3. Sử dụng lệnh trong Linux

Chƣơng 2. Thao tác với hệ thống

2.1. Tiến trình khởi động Linux

10

8

3

6

4

1

0.5

1

2.2. Thủ tục đăng nhập và các lệnh thoát khỏi hệ thống

2.3. Một số liên quan đến hệ thống

1

Chƣơng 3. Quản trị hệ thống và ngƣời dùng

3.1 Quản lý ngƣời dùng

4

1

3.2 Quản lý nhóm các vấn đề liên quan

3.3 Quản trị hệ thống

1

2

Chƣơng 4. Hệ thống file

12

7

1

4.1. Tổng quan về hệ thống file

0,5

1

4.2. Quyền truy nhập thƣ mục và file

4.3. Thao tác với thƣ mục

4.4. Các lệnh làm việc với file

4.5 Nén và sao lƣu các file

1

Chƣơng 5. Truyền thông và mạng

8

4

- 4 -

5.1. Lệnh truyền thông

1

7

2

5.2 Cấu hình Card giao tiếp mạng

5.3. Các dịch vụ mạng

5.4 Hệ thống file trên mạng

Chƣơng 6: Lập trình shell và lập trình C trên Linux

6.1. Cách thức pipes và các yếu tố cơ bản lập trình trên

shell

20

12

1

6.2. Một số lệnh lập trình trên shell

2

1

6.3. Lập trình C trên Linux

Nhiệm vụ của sinh viên :

Tham dự các buổi thuyết trình của giáo viên, tự học, tự làm bài tập do giáo viên giao,

tham dự các buổi thực hành, các bài kiểm tra định kỳ và cuối kỳ, hoàn thành bài tập lớn theo

yêu cầu.

Tài liệu học tập :

- Richard Petersen - Linux: The Complete Reference, Sixth Edition – Nhà xuất bản

McGraw-Hill Osborne Media ,2007.

- Michael Rash - Linux Firewalls: Attack Detection and Response with iptables, psad,

and fwsnort – Nhà xuất bản No Starch Press ,2007

- Christopher Negus - Linux Bible – Nhà xuất bản Wiley, 2007

- Andrew Hudson và Paul Hudson – Fedora 7 UNLEASHED, 2007

Hình thức và tiêu chuẩn đánh giá sinh viên:

- Đánh giá dựa trên tình hình tham dự buổi học trên lớp, các buổi thực hành, điểm

kiểm tra thƣờng xuyên và điểm kết thúc học phần.

- Hình thức thi cuối kỳ : thi viểt.

Thang điểm: Thang điểm chữ A, B, C, D, F

Điểm đánh giá học phần Z = 0.3X + 0.7Y.

Bài giảng này là tài liệu chính thức và thống nhất của Bộ môn Kỹ thuật máy tính, Khoa

Công nghệ Thông tin và đƣợc dùng để giảng dạy cho sinh viên.

Ngày phê duyệt: 15 / 6 / 2010

Trƣởng Bộ môn: ThS. Ngô Quốc Vinh

- 5 -

Chƣơng 1. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LINUX

1.1. Giới thiệu chung

1.1.1. Tổng quan về Linux

Linus Tovalds (một sinh viên Phần lan) đƣa ra nhân (phiên bản đầu tiên) cho hệ điều

hành Linux vào tháng 8 năm 1991 trên cơ sở cải tiến một phiên bản UNIX có tên Minix do

Giáo sƣ Andrew S. Tanenbaum xây dựng và phổ biến. Nhân Linux tuy nhỏ song là tự đóng

gói. Kết hợp với các thành phần trong hệ thống GNU, hệ điều hành Linux đã đƣợc hình thành.

Và cũng từ thời điểm đó, theo tƣ tƣởng GNU, hàng nghìn, hàng vạn chuyên gia trên toàn thế

giới (những ngƣời này hình thành nên cộng đồng Linux) đã tham gia vào tiến trình phát triển

Linux và vì vậy Linux ngày càng đáp ứng nhu cầu của ngƣời dùng.

Năm 1991, Linus Torvald viêt thêm phiên bản nhân v0.01 (kernel) đầu tiên của Linux

đƣa lên các BBS, nhóm ngƣời dùng để mọi ngƣời cùng sử dụng và phát triển.

Năm 1994, hệ điều hành Linux phiên bản 1.0 đƣợc chính thức phát hành và ngày càng

nhận đƣợc sự quan tâm của ngƣời dùng.

Năm 1995, nhân 1.2 đƣợc phổ biến. Phiên bản này đã hỗ trợ một phạm vi rộng và

phong phú phần cứng, bao gồm cả kiến trúc tuyến phần cứng PCI mới

Năm 1996, nhân Linux 2.0 đƣợc phổ biến. Phân bản này đã hỗ trợ kiến trúc phức hợp,

bao gồm cả cổng Alpha 64-bit đầy đủ, và hỗ trợ kiến trúc đa bộ xử lý. Phân phối nhân Linux

2.0 cũng thi hành đƣợc trên bộ xử lý Motorola 68000 và kiến trúc SPARC của SUN. Các thi

hành của Linux dựa trên vi nhân GNU Mach cũng chạy trên PC và PowerMac.

Năm 1999, phiên bản nhân v2.2 mang nhiều đặc tính ƣu việt và giúp cho Linux bắt đầu

trở thành đối thủ cạnh tranh đáng kể của MS Windows trên môi trƣờng server.

Năm 2000 phiên bản nhân v2.4 hỗ trợ nhiều thiết bị mới (đa xử lý tới 32 chip, USB,

RAM trên 2GB...) bắt đầu đặt chân vào thị trƣờng máy chủ cao cấp.

Các phiên bản của Linux đƣợc xác định bởi hệ thống chỉ số theo một số mức (hai hoặc

ba mức). Trong đó đã quy ƣớc rằng với các chỉ số từ mức thứ hai trở đi, nếu là số chẵn thì

dòng nhân đó đã khá ổn định và tƣơng đối hoàn thiện, còn nếu là số lẻ thì dòng nhân đó vẫn

đang đƣợc phát triển tiếp.

1.1.2. Vấn đề bản quyền

Về lý thuyết, mọi ngƣời có thể khởi tạo một hệ thống Linux bằng cách tiếp nhận bản

mới nhất các thành phần cần thiết từ các site ftp và biên dịch chúng. Trong thời kỳ đầu tiên,

ngƣời dùng Linux phải tiến hành toàn bộ các thao tác này và vì vậy công việc là khá vất vả.

Tuy nhiên, do có sự tham gia đông đảo của các cá nhân và nhóm phát triển Linux, đã tiến

hành thực hiện nhiều giải pháp nhằm làm cho công việc khởi tạo hệ thống đỡ vất vả. Một

trong những giải pháp điển hình nhất là cung cấp tập các gói chƣơng trình đã tiền dịch, chuẩn

hóa.

Những tập hợp nhƣ vậy hay những bản phân phối là lớn hơn nhiều so với hệ thống

Linux cơ sở. Chúng thƣờng bao gồm các tiện ích bổ sung cho khởi tạo hệ thống, các thƣ viện

quản lý, cũng nhƣ nhiều gói đã đƣợc tiền dịch, sẵn sàng khởi tạo của nhiều bộ công cụ UNIX

dùng chung, chẳng hạn nhƣ phục vụ tin, trình duyệt web, công cụ xử lý, soạn thảo văn bản và

thậm chí các trò chơi.

Cách thức phân phối ban đầu rất đơn giản song ngày càng đƣợc nâng cấp và hoàn thiện

bằng phƣơng tiện quản lý gói tiên tiến. Các bản phân phối ngày nay bao gồm các cơ sở dữ

liệu tiến hóa gói, cho phép các gói dễ dàng đƣợc khởi tạo, nâng cấp và loại bỏ.

Nhà phân phối đầu tiên thực hiện theo phƣơng châm này là Slakware, và chính họ là

những chuyển biến mạnh mẽ trong cộng đồng Linux đối với công việc quản lý gói khởi tạo

- 6 -

Linux. Tiện ích quản lý gói RPM (RedHat Package Manager) của công ty RedHat là một

trong những phƣơng tiện điển hình.

Nhân Linux là phần mềm tự do đƣợc phân phối theo Giấy phép sở hữu công cộng phần

mềm GNU GPL.

1.1.3. Các thành phần tích hợp Hệ điều hành Linux

Linux sử dụng rất nhiều thành phần từ Dự án phần mềm tự do GNU, từ hệ điều hành

BSDcủa Đại học Berkeley và từ hệ thống X-Window của MIT.

Thƣ viện hệ thống chính của Linux đƣợc bắt nguồn từ Dự án GNU, sau đó đƣợc rất

nhiều ngƣời trong cộng đồng Linux phát triển tiếp, những phát triển tiếp theo nhƣ vậy chủ yếu

liên quan tới việc giải quyết các vấn đề nhƣ thiếu vắng địa chỉ (lỗi trang), thiếu hiệu quả và gỡ

rối. Một số thành phần khác của Dự án GNU, chẳng hạn nhƣ trình biên dịch GNU C (gcc),

vốn là chất lƣợng cao nên đƣợc sử dụng nguyên xy trong Linux.

Các tool quản lý mạng đƣợc bắt nguồn từ mã 4.3BSD song sau đó đã đƣợc cộng đồng

Linux phát triển, chẳng hạn nhƣ thƣ viện toán học đồng xử lý dấu chấm động Intel và các

trình điều khiển thiết bị phần cứng âm thanh PC. Các tool quản lý mạng này sau đó lại đƣợc

bổ sung vào hệ thống BSD.

Hệ thống Linux đƣợc duy trì gần nhƣ bởi một mạng lƣới không chặt chẽ các nhà phát

triển phần mềm cộng tác với nhau qua Internet, mạng lƣới này gồm các nhóm nhỏ và cá nhân

chịu trách nhiệm duy trì tính toàn vẹn của từng thành phần. Một lƣợng nhỏ các site phân cấp

ftp Internat công cộng đã đóng vai trò nhà kho theo chuẩn de facto để chứa các thành phần

này. Tài liệu Chuẩn phân cấp hệ thống file (File System Hierarchy Standard) đƣợc cộng đồng

Linux duy trì nhằm giữ tính tƣơng thích khắc phục đƣợc sự khác biệt rất lớn giữa các thành

phần hệ thống.

1.1.4. Một số đặc điểm chính của Linux

Dƣới đây trình bày một số đặc điểm chính của của hệ điều hành Linux hiện tại:

Linux tƣơng thích với nhiều hệ điều hành nhƣ DOS, MicroSoft Windows...:

Cho phép cài đặt Linux cùng với các hệ điều hành khác trên cùng một ổ cứng.

Linux có thể truy nhập đến các file của các hệ điều hành cùng một ổ đĩa. Linux

cho phép chạy mô phỏng các chƣơng trình thuộc các hệ điều hành khác.

Do giữ đƣợc chuẩn của UNIX nên sự chuyển đổi giữa Linux và các hệ UNIX

khác là dễ dàng.

Linux là một hệ điều hành UNIX tiêu biểu với các đặc trƣng là đa ngƣời dùng, đa

chƣơng trình và đa xử lý.

Linux có giao diện đồ hoạ (GUI) thừa hƣởng từ hệ thống X-Window. Linux hỗ trợ

nhiều giao thức mạng, bắt nguồn và phát triển từ dòng BSD. Thêm vào đó, Linux

còn hỗ trợ tính toán thời gian thực.

Linux khá mạnh và chạy rất nhanh ngay cả khi nhiều tiến trình hoặc nhiều cửa sổ.

Linux đƣợc cài đặt trên nhiều chủng loại máy tính khác nhau nhƣ PC, Mini và

việc cài đặt khá thuận lợi. Tuy nhiên, hiện nay chƣa xuất hiện Linux trên máy tính

lớn (mainframe).

Linux ngày càng đƣợc hỗ trợ bởi các phần mềm ứng dụng bổ sung nhƣ soạn thảo,

quản lý mạng, quản trị cơ sở dữ liệu, bảng tính...

Linux hỗ trợ tốt cho tính toán song song và máy tính cụm (PC-cluster) là một

hƣớng nghiên cứu triển khai ứng dụng nhiều triển vọng hiện nay.

Là một hệ điều hành với mã nguồn mở, đƣợc phát triển qua cộng đồng nguồn mở

(bao gồm cả Free Software Foundation) nên Linux phát triển nhanh. Linux là một

trong một số ít các hệ điều hành đƣợc quan tâm nhiều nhất trên thế giới hiện nay.

- 7 -

Linux là một hệ điều hành hỗ trợ đa ngôn ngữ một cách toàn diện nhất. Do Linux

cho phép hỗ trợ các bộ mã chuẩn từ 16 bit trở lên (trong đó có các bộ mã

ISO10646, Unicode) cho nên việc bản địa hóa trên Linux là triệt để nhất trong các

hệ điều hành.

Tuy nhiên cũng tồn tại một số khó khăn làm cho Linux chƣa thực sự trở thành một hệ

điều hành phổ dụng, dƣới đây là một số khó khăn điển hình:

Tuy đã có công cụ hỗ trợ cài đặt, tuy nhiên, việc cài đặt Linux còn tƣơng đối phức

tạp và khó khăn. Khả năng tƣơng thích của Linux với một số loại thiết bị phần

cứng còn thấp do chƣa có các trình điều khiển cho nhiều thiết bị,

Phần mềm ứng dụng chạy trên nền Linux tuy đã phong phú song so với một số hệ

điều hành khác, đặc biệt là khi so sánh với MS Windows, thì vẫn còn có khoảng

cách.

Với sự hỗ trợ của nhiều công ty tin học hàng đầu thế giới (IBM, SUN, HP...) và sự tham

gia phát triển của hàng vạn chuyên gia trên toàn thế giới thuộc cộng đồng Linux, các khó

khăn của Linux chắc chắn sẽ nhanh chóng đƣợc khắc phục.

1.2. Các thành phần cơ bản của Linux

Hệ thống Linux, đƣợc thi hành nhƣ một hệ điều hành UNIX truyền thống, gồm shell và

ba thành phần (đã dạng mã chƣơng trình) sau đây:

Nhân hệ điều hành chịu trách nhiệm duy trì các đối tƣợng trừu tƣợng quan trọng

của hệ điều hành, bao gồm bộ nhớ ảo và tiến trình. Các mô đun chƣơng trình

trong nhân đƣợc đặc quyền trong hệ thống, bao gồm đặc quyền thƣờng trực ở bộ

nhớ trong.

Thƣ viện hệ thống xác định một tập chuẩn các hàm để các ứng dụng tƣơng tác với

nhân, và thi hành nhiều chức năng của hệ thống nhƣng không cần có các đặc

quyền của mô đun thuộc nhân. Một hệ thống con điển hình đƣợc thi hành dựa trên

thƣ viên hệ thống là hệ thống file Linux.

Tiện ích hệ thống là các chƣơng trình thi hành các nhiệm vụ quản lý riêng rẽ,

chuyên biệt. Một số tiện ích hệ thống đƣợc gọi ra chỉ một lần để khởi động và cấu

hình phƣơng tiện hệ thống, một số tiện ích khác, theo thuật ngữ UNIX đƣợc gọi là

trình chạy ngầm (daemon), có thể chạy một cách thƣờng xuyên (thƣờng theo chu

kỳ), điều khiển các bài toán nhƣ hƣởng ứng các kết nối mạng mới đến, tiếp nhận

yêu cầu logon, hoặc cập nhật các file log.

Tiện ích (hay lệnh) có sẵn trong hệ điều hành (dƣới đây tiện ích đƣợc coi là lệnh thƣờng

trực). Nội dung chính yếu của tài liệu này giới thiệu chi tiết về một số lệnh thông dụng nhất

của Linux. Hệ thống file sẽ đƣợc giới thiệu trong chƣơng 3. Trong các chƣơng sau có đề cập

tới nhiều nội dung liên quan đến nhân và shell, song dƣới đây là một số nét sơ bộ về chúng.

1.2.1. Nhân hệ thống (kernel)

Nhân (còn đƣợc gọi là hệ lõi) của Linux, là một bộ các môdun chƣơng trình có vai trò

điều khiển các thành phần của máy tính, phân phối các tài nguyên cho ngƣời dùng (các tiến

trình ngƣời dùng). Nhân chính là cầu nối giữa chƣơng trình ứng dụng với phần cứng. Ngƣời

dùng sử dụng bàn phím gõ nội dung yêu cầu của mình và yêu cầu đó đƣợc nhân gửi tới shell:

Shell phân tích lệnh và gọi các chƣơng trình tƣơng ứng với lệnh để thực hiện.

Một trong những chức năng quan trọng nhất của nhân là giải quyết bài toán lập lịch, tức

là hệ thống cần phân chia CPU cho nhiều tiến trình hiện thời cùng tồn tại. Đối với Linux, số

lƣợng tiến trình có thể lên tới con số hàng nghìn. Với số lƣợng tiến trình đồng thời nhiều nhƣ

vậy, các thuật toán lập lịch cần phải đủ hiệu quả: Linux thƣờng lập lịch theo chế độ Round

Robin (RR) thực hiện việc luân chuyển CPU theo lƣợng tử thời gian.

- 8 -

Thành phần quan trọng thứ hai trong nhân là hệ thống các môđun chƣơng trình (đƣợc

gọi là lời gọi hệ thống) làm việc với hệ thống file. Linux có hai cách thức làm việc với các

file: làm việc theo byte (ký tự) và làm việc theo khối. Một đặc điểm đáng chú ý là file trong

Linux có thể đƣợc nhiều ngƣời cùng truy nhập tới nên các lời gọi hệ thống làm việc với file

cần đảm bảo việc file đƣợc truy nhập theo quyền và đƣợc chia xẻ cho ngƣời dùng.

1.2.2. Hệ vỏ (shell)

Ngƣời dùng mong muốn máy tính thực hiện một công việc nào đó thì cần gõ lệnh thể

hiện yêu cầu của mình để hệ thống đáp ứng yêu cầu đó. Shell là bộ dịch lệnh và hoạt động

nhƣ một kết nối trung gian giữa nhân với ngƣời dùng: Shell nhận dòng lệnh do ngƣời dùng

đƣa vào; và từ dòng lệnh nói trên, nhân tách ra các bộ phận để nhận đƣợc một hay một số lệnh

tƣơng ứng với các đoạn văn bản có trong dòng lệnh. Một lệnh bao gồm tên lệnh và tham số:

từ đầu tiên là tên lệnh, các từ tiếp theo (nếu có) là các tham số. Tiếp theo, shell sử dụng nhân

để khởi sinh một tiến trình mới (khởi tạo tiến trình) và sau đó, shell chờ đợi tiến trình con này

tiến hành, hoàn thiện và kết thúc. Khi shell sẵn sàng tiếp nhận dòng lệnh của ngƣời dùng, một

dấu nhắc shell (còn gọi là dấu nhắc nhập lệnh) xuất hiện trên màn hình.

Linux có hai loại shell phổ biến là: C-shell (dấu nhắc %), Bourne-shell (dấu nhắc $)

và một số shell phát triển từ các shell nói trên (chẳng hạn, TCshell - tcsh với dấu nhắc ngầm

định > phát triển từ C-shell và GNU Bourne - bash với dấu nhắc bash # phát triển từ Bourne-

shell). Dấu mời phân biệt shell nói trên không phải hoàn toàn rõ ràng do Linux cho phép

ngƣời dùng thay đổi lại dấu nhắc shell nhờ việc thay giá trị các biến môi trƣờng PS1 và PS2.

Trong tài liệu này, chúng ta sử dụng ký hiệu "hàng rào #" để biểu thị dấu nhắc shell.

C-shell có tên gọi nhƣ vậy là do cách viết lệnh và chƣơng trình lệnh Linux tựa nhƣ ngôn

ngữ C. Bourne-shell mang tên tác giả của nó là Steven Bourne. Một số lệnh trong C- shell

(chẳng hạn lệnh alias) không còn có trong Bourne-shell và vì vậy để nhận biết hệ thống đang

làm việc với shell nào, chúng ta gõ lệnh:

# alias

Nếu một danh sách xuất hiện thì shell đang sử dụng là C-shell; ngƣợc lại, nếu xuất hiện

thông báo "Command not found" thì shell đó là Bourne-shell.

Lệnh đƣợc chia thành 3 loại lệnh:

Lệnh thƣờng trực (có sẵn của Linux). Tuyệt đại đa số lệnh đƣợc giới thiệu trong

tài liệu này là lệnh thƣờng trực. Chúng bao gồm các lệnh đƣợc chứa sẵn trong

shell và các lệnh thƣờng trực khác.

File chƣơng trình ngôn ngữ máy: chẳng hạn, ngƣời dùng viết trình trên ngôn ngữ

C qua bộ dịch gcc (bao gồm cả trình kết nối link) để tạo ra một chƣơng trình trên

ngôn ngữ máy.

File chƣơng trình shell (Shell Scrip).

Khi kết thúc một dòng lệnh cần gõ phím ENTER để shell phân tích và thực hiện lệnh.

1.3. Sử dụng lệnh trong Linux

Nhƣ đã giới thiệu ở phần trên, Linux là một hệ điều hành đa ngƣời dùng, đa nhiệm,

đƣợc phát triển bởi hàng nghìn chuyên gia tin học trên toàn thế giới nên hệ thống lệnh cũng

ngày càng phong phú; đến thời điểm hiện nay Linux có khoảng hơn một nghìn lệnh. Tuy

nhiên chỉ có khoảng vài chục lệnh là thông dụng nhất đối với ngƣời dùng.

Cũng nhƣ đã nói ở trên, ngƣời dùng làm việc với máy tính thông qua việc sử dụng trạm

cuối: ngƣời dùng đƣa yêu cầu của mình bằng cách gõ "lệnh" từ bàn phím và giao cho hệ điều

hành xử lý.

Khi cài đặt Linux lên máy tính cá nhân thì máy tính cá nhân vừa đóng vai trò trạm cuối,

vừa đóng vai trò máy tính xử lý.

- 9 -

1.3.1. Dạng tổng quát của lệnh Linux

Cú pháp lệnh: # <Tên lệnh> [<các tham số>]

Trong đó:

Tên lệnh là một dãy ký tự, không có dấu cách, biểu thị cho một lệnh của Linux

hay một chƣơng trình. Ngƣời dùng cần hệ điều hành đáp ứng yêu cầu gì của mình

thì phải chọn đúng tên lệnh. Tên lệnh là bắt buộc phải có khi gõ lệnh.

Các tham số có thể có hoặc không có, đƣợc viết theo quy định của lệnh mà chúng

ta sử dụng, nhằm cung cấp thông tin về các đối tƣợng mà lệnh tác động tới. Ý

nghĩa của các dấu [, <, >, ] đƣợc giải thích ở phần quy tắc viết lệnh.

Các tham số đƣợc phân ra thành hai loại: tham số khóa (sau đây gọi là "tùy chọn") và

tham số vị trí.

Tham số vị trí thƣờng là tên file, thƣ mục và thƣờng là các đối tƣợng chịu sự tác

động của lệnh. Khi gõ lệnh, tham số vị trí đƣợc thay bằng những đối tƣợng mà

ngƣời dùng cần hƣớng tác động tới.

Tham số khóa chính là những tham số điều khiển hoạt động của lệnh theo các

trƣờng hợp riêng. Trong Linux, tham số khóa thƣờng bắt đầu bởi dấu trừ "-" hoặc

hai dấu trừ liên tiếp "--". Một lệnh có thể có một số hoặc rất nhiều tham số khóa.

Ví dụ, khi ngƣời dùng gõ lệnh xem thông tin về các file:

# ls -l

Trong lệnh này:

ls : là tên lệnh thực hiện việc đƣa danh sách các tên file/ thƣ mục con trong một

thƣ mục,

-l : là tham số khóa, cho biết yêu cầu xem đầy đủ thông tin về các đối tƣợng hiện

ra. Chú ý, trong tham số khóa chữ cái (chữ "l") phải đi ngay sau dấu trừ "-".

Chú ý:

Linux (và UNIX nói chung) đƣợc xây dựng trên ngôn ngữ lập trình C, vì vậy khi

gõ lệnh phải phân biệt chữ thƣờng với chữ hoa. Ngoại trừ một số ngoại lệ, trong

Linux chúng ta thấy phổ biến là:

o Các tên lệnh là chữ thƣờng,

o Một số tham số khi biểu diễn bởi chữ thƣờng hoặc chữ hoa sẽ có ý nghĩa

hoàn toàn khác nhau).

o Tên các biến môi trƣờng cũng thƣờng dùng chữ hoa.

Linux phân biệt siêu ngƣời dùng (superuser hoặc root) với ngƣời dùng thông

thƣờng. Trong tập hợp lệnh của Linux, có một số lệnh cũng nhƣ một số tham số

khóa mà chỉ siêu ngƣời dùng mới đƣợc phép sử dụng.

Một dòng lệnh có thể có nhiều hơn một lệnh, trong đó lệnh sau đƣợc ngăn cách

bởi với lệnh đi ngay trƣớc bằng dấu ";" hoặc dấu "|".

Khi gõ lệnh, nếu dòng lệnh quá dài, Linux cho phép ngắt dòng lệnh xuống dòng

dƣới bằng cách thêm ký tự báo hiệu chuyển dòng "\" tại cuối dòng.

Sau khi ngƣời dùng gõ xong dòng lệnh, shell tiếp nhận dòng lệnh này và phân tích

nội dung văn bản của lệnh. Nếu lệnh đƣợc gõ đúng thì nó đƣợc thực hiện; ngƣợc

lại, trong trƣờng hợp có sai sót khi gõ lệnh thì shell thông báo về sai sót vàdấu

nhắc shell lại hiện ra để chờ lệnh tiếp theo của ngƣời dùng. Về phổ biến, nếu nhƣ

sau khi ngƣời dùng gõ lệnh, không thấy thông báo sai sót hiện ra thì có nghĩa lệnh

đã đƣợc thực hiện một cách bình thƣờng.

- 10 -

1.3.2. Các ký hiệu đại diện

Khi chúng ta sử dụng các câu lệnh về file và thƣ mục, chúng ta có thể sử dụng các ký tự

đặc biệt đƣợc gọi là các ký tự đại diện để xác định tên file, tên thƣ mục.:

Ký tự

Ý nghĩa

*

?

Tƣơng ứng với thứ tự bất kỳ của một hay nhiều ký tự

Tƣơng ứng với một ký tự bất kỳ

[]

Tƣơng ứng với một trong những ký tự trong ngoặc hoặc giới hạn

Ví dụ:

Jo*

: Các file bắt đầu với Jo

Jo*y

: Các file bắt đầu với Jo và kết thúc với y

Ut*l*s.c

?.h

: Các file bắt đầu với Ut, chứa một ký tự l và kết thúc với s.c

: Các file bắt đầu với một ký tự đơn, theo sau bởi .h

Doc[0-9].txt : Các file có tên Doc0.txt, Doc1.txt ….Doc9.txt

Doc0[A-Z].txt : Các file có tên Doc0A.txt, Doc0B.txt …Doc0Z.txt

Các ký hiệu liên quan đến cú pháp câu lệnh đƣợc sử dụng bởi phần lớn các câu lệnh.

Chúng cung cấp một cách thuận tiện và đồng nhất để xác định các mẫu phù hợp. Chúng tƣơng

tự với các ký tự đại diện, nhƣng chúng mạnh hơn rất nhiều. Chúng cung cấp một phạm vi

rộng các mẫu lựa chọn.

Ký tự

Ý nghĩa

Tƣơng ứng với một ký tự đơn bất kỳ ngoại trừ dòng mới

Tƣơng ứng với không hoặc nhiều hơn các ký tự đứng trƣớc

Tƣơng ứng với bắt đầu của một dòng

Tƣơng ứng với kết thúc một dòng

.

*

^

$

\<

\>

[]

Tƣơng ứng với bắt đầu một từ

Tƣơng ứng với kết thúc một từ

Tƣơng ứng với một trong các ký tự bên trong hoặc một dãy các

ký tự

[^]

\

Tƣơng ứng với các ký tự bất kỳ không nằm trong ngoặc

Lấy ký hiệu theo sau dấu gạch ngƣợc

1.3.3. Trợ giúp lệnh

Do Linux là một hệ điều hành rất phức tạp với hàng nghìn lệnh và mỗi lệnh lại có thể có

tới vài hoặc vài chục tình huống sử dụng do chúng cho phép có nhiều tùy chọn lệnh. Để trợ

giúp cách sử dụng các câu lệnh, Linux cho phép ngƣời dùng sử dụng cách thức gọi trang Man

để có đƣợc các thông tin đầy đủ giới thiệu nội dung các lệnh.

Cú pháp lệnh: # man <tên-lệnh>

CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP

1. Tìm hiểu về các phiên bản phát triển của Linux.

2. Trình bày nguyên tắc thực hiện lệnh trên Linux

3. Thực hiện cài đặt hệ điều hành Linux cụ thể trên máy tính

4. Nghiên cứu các thao tác giao tiếp với Linux; so sánh các thao tác với hệ điều hành

Windows.

- 11 -

Chƣơng 2. THAO TÁC VỚI HỆ THỐNG

2.1. Tiến trình khởi động Linux

Một trong những cách thức khởi động Linux phổ biến nhất là cách thức do chƣơng trình

LILO (LInux LOader) thực hiện. Chƣơng trình LILO đƣợc nạp lên đĩa của máy tính khi cài

đặt hệ điều hành Linux. LILO đƣợc nạp vào Master Boot Record của đĩa cứng hoặc vào Boot

Sector tại phân vùng khởi động (trên đĩa cứng hoặc đĩa mềm). Giả sử máy tính của chúng ta

đã cài đặt Linux và sử dụng LILO để khởi động hệ điều hành. LILO thích hợp với việc trên

máy tính đƣợc cài đặt một số hệ điều hành khác nhau và theo đó, LILO còn cho phép ngƣời

dùng chọn lựa hệ điều hành để khởi động.

Giai đoạn khởi động Linux tùy thuộc vào cấu hình LILO đã đƣợc lựa chọn trong tiến

trình cài đặt Linux. Trong tình huống đơn giản nhất, Linux đƣợc khởi động từ đĩa cứng hay

đĩa mềm khởi động.

Tiến trình khởi động Linux có thể đƣợc mô tả theo sơ đồ sau:

LILO

Kernel

init

Theo sơ đồ này, LILO đƣợc tải vào máy để thực hiện mà việc đầu tiên là đƣa nhân vào

bộ nhớ trong và sau đó tải chƣơng trình init để thực hiện việc khởi động Linux.

Nếu cài đặt nhiều phiên bản Linux hay cài Linux cùng các hệ điều hành khác (trong các

trƣờng hợp nhƣ thế, mỗi phiên bản Linux hoặc hệ điều hành khác đƣợc gán nhãn - label để

phân biệt). Khi đó ta nhập nhãn của một trong những hệ điều hành hiện có trên máy trên dòng

thông báo LILO boot:

Ví dụ:

LILO boot: linux

Sau khi Linux đã đƣợc chọn để khởi động, trình init thực hiện, chúng ta sẽ thấy một

khoảng vài chục dòng thông báo cho biết hệ thống phần cứng đƣợc Linux nhận diện và thiết

lập cấu hình cùng với tất cả trình điều khiển phần mềm đƣợc nạp khi khởi động. Tại thời điểm

khởi động hệ thống init thực hiện vai trò đầu tiên của mình là chạy chƣơng trình shell trong

file /etc/inittab và các dòng thông báo trên đây chính là kết quả của việc chạy chƣơng trình

shell đó. Sau khi chƣơng trình shell trên đƣợc thực hiện xong, bắt đầu quá trình ngƣời dùng

đăng nhập (login) vào hệ thống.

2.2. Thủ tục đăng nhập và các lệnh thoát khỏi hệ thống

2.2.1. Đăng nhập

Sau khi hệ thống Linux khởi động xong, trên màn hình xuất hiện dấu nhắc đăng nhập.

Tại dấu nhắc đăng nhập, ta nhập tên đăng nhập, kèm theo một mật khẩu đăng nhập.

May1 login: root

Password:

Sau khi đăng nhập thành công, dấu nhắc shell xuất hiện (#) mời ngƣời dùng thực hiện

các thao tác tiếp theo.

Last login: Fri Oct 27 14:16:09 on tty2

Root[may1 /root]#

2.2.2. Ra khỏi hệ thống

Có rất nhiều cách cho phép thoát khỏi hệ thống, ở đây chúng ta xem xét một số cách

thông dụng nhất.

- 12 -

Dùng tổ hợp phím Ctrl + Alt + Del:

Đây là cách đơn giản nhất để đảm bảo thoát khỏi hệ điều hành Linux. Nếu đang làm

việc trong môi trƣờng X Window, cần nhấn tổ hợp phím Ctrl+Alt+BackSpace trƣớc.

Dùng lệnh shutdown:

shutdown [tùy-chọn] <time> [cảnh-báo]

Lệnh này cho phép dừng tất cả các dịch vụ đang chạy trên hệ thống.

Các tùy chọn:

-k : Không thực sự shutdown mà chỉ cảnh báo.

-r : Khởi động lại ngay sau khi shutdown.

-h : Tắt máy thực sự sau khi shutdown.

-f : Khởi động lại nhanh và bỏ qua việc kiểm tra đĩa.

-F : Khởi động lại và thực hiện việc kiểm tra đĩa.

-c : Bỏ qua không chạy lệnh shutdown.

-t s -giây : Chờ khoảng thời gian số-giây

Hai tham số vị trí còn lại:

time : Đặt thời điểm shutdown.

cảnh-báo : Cảnh báo đến tất cả ngƣời dùng trên hệ thống.

Dùng lệnh halt:

halt [tùy-chọn]

Lệnh này tắt hẳn máy.

Các tuỳ chọn:

-w : không thực sự tắt máy nhƣng vẫn ghi các thông tin lên file /var/log/wtmp

-d : không ghi thông tin lên file /var/log/wtmp.

-n: có ý nghĩa tƣơng tự nhƣ –d song không tiến hành việc đồng bộ hóa.

-f : thực hiện tắt máy ngay mà không thực hiện lần lƣợt việc dừng các dịch vụ

có trên hệ thống.

-i : chỉ thực hiện dừng tất cả các dịch vụ mạng trƣớc khi tắt máy.

Chú ý:

Trƣớc khi thực hiện tắt máy, cần phải lƣu lại dữ liệu trƣớc để tránh bị mất

Có thể sử dụng lệnh exit để trở về dấu nhắc đăng nhập hoặc kết thúc phiên

làm việc bằng lệnh logout.

2.2.3. Khởi động lại hệ thống

Ngoài việc thoát khỏi hệ thống nhờ các cách thức trên đây, khi cần thiết có thể khởi

động lại hệ thống nhờ lệnh reboot.

Cú pháp lệnh: reboot [tùy-chọn]

Lệnh này cho phép khởi động lại hệ thống. Nói chung thì chỉ siêu ngƣời dùng mới đƣợc

phép sử dụng lệnh reboot, tuy nhiên, nếu hệ thống chỉ có duy nhất một ngƣời dùng đang làm

việc thì lệnh reboot vẫn đƣợc thực hiện song hệ thống đòi hỏi việc xác nhận mật khẩu.

Các tùy chọn của lệnh reboot (là -w, -d, -n, -f, -i) có ý nghĩa tƣơng tự nhƣ trong lệnh

halt.

2.2.4. Khởi động vào chế độ đồ hoạ

Linux cho phép nhiều chế độ khởi động, những chế độ này đƣợc liệt kê trong file

/etc/inittab. Dƣới đây là nội dung của file này:

# inittab This file describes how the INIT process should set up

# the system in a certain run-level.

#

- 13 -

# Author: Miquel van Smoorenburg, <miquelsừdrinkel.nl.mugnet.org>

# Modified for RHS Linux by Marc Ewing and Donnie Barnes

#

# Default runlevel. The runlevels used by RHS are:

# 0 - halt (Do NOT set initdefault to this)

# 1 - Single user mode

# 2 - Multiuser, without NFS (The same as 3, if you do not have networking)

# 3 - Full multiuser mode

# 4 – unused

# 5 - X11

# 6 - reboot (Do NOT set initdefault to this)

#

id:3:initdefault:

# System initialization.

si::sysinit:/etc/rc.d/rc.sysinit

l0:0:wait:/etc/rc.d/rc 0

l1:1:wait:/etc/rc.d/rc 1

l2:2:wait:/etc/rc.d/rc 2

l3:3:wait:/etc/rc.d/rc 3

l4:4:wait:/etc/rc.d/rc 4

l5:5:wait:/etc/rc.d/rc 5

l6:6:wait:/etc/rc.d/rc 6

# Things to run in every runlevel.

ud::once:/sbin/update

# Trap CTRL-ALT-DELETE

ca::ctrlaltdel:/sbin/shutdown -t3 -r now

#ca::ctrlaltdel:/bin/echo "You can't do that"

# When our UPS tells us power has failed, assume we have a few minutes

# of power left. Schedule a shutdown for 2 minutes from now.

# This does, of course, assume you have powerd installed and your

# UPS connected and working correctly.

pf::powerfail:/sbin/shutdown -f -h +2 "Power Failure; System Shutting Down"

# If power was restored before the shutdown kicked in, cancel it.

pr:12345:powerokwait:/sbin/shutdown -c "Power Restored; Shutdown Cancelled"

# Run gettys in standard runlevels

1:2345:respawn:/sbin/mingetty tty1

2:2345:respawn:/sbin/mingetty tty2

#3:2345:respawn:/sbin/mingetty tty3

#4:2345:respawn:/sbin/mingetty tty4

#5:2345:respawn:/sbin/mingetty tty5

#6:2345:respawn:/sbin/mingetty tty6

# Run xdm in runlevel 5

# xdm is now a separate service

x:5:respawn:/etc/X11/prefdm –nodaemon

Trong đó chế độ khởi động số 3 là chế độ khởi động vào chế độ Text, và chế độ 5 là

khởi động vào chế độ đồ hoạ. Nhƣ vậy để cho máy tính khởi động vào chế độ đồ hoạ ta sửa

lại dòng cấu hình

id:3:initdefault:

thành

id:5:initdefault:

- 14 -

2.3. Một số liên quan đến hệ thống

2.3.1. Lệnh thay đổi mật khẩu

Cú pháp lệnh: passwd [tùy-chọn] [tên-người-dùng]

Các tùy chọn:

-k : Đòi hỏi phải gõ lại mật khẩu cũ trƣớc khi thay đổi mật khẩu mới.

-f : Không cần kiểm tra mật khẩu cũ. (Chỉ supervisor mới có quyền)

-l : Khóa một tài khoản ngƣời dùng. (Chỉ supervisor mới có quyền)

-stdin : việc nhập mật khẩu ngƣời dùng chỉ đƣợc tiến hành từ thiết bị vào

chuẩn không thể tiến hành từ đƣờng dẫn (pipe). Nếu không có tham số này

cho phép nhập mật khẩu cả từ thiết bị vào chuẩn hoặc từ đƣờng dẫn.

-u : Mở khóa một tài khoản. (Chỉ supervisor mới có quyền)

-d : Xóa bỏ mật khẩu của ngƣời dùng. (Chỉ supervisor mới có quyền)

-S : hiển thị thông tin ngắn gọn về trạng thái mật khẩu của ngƣời dùng đƣợc

đƣa ra. (Chỉ supervisor mới có quyền)

Nếu tên-ngƣời-dùng không có trong lệnh thì ngầm định là chính ngƣời dùng đã gõ lệnh

này.

2.3.2. Lệnh xem, thiết lập ngày, giờ

Lệnh xem, thiết lập ngày

Cú pháp lệnh: date [-tùy_chọn] [ngày giờ]

Lệnh xem, thiết lập giờ

Cú pháp lệnh: time [-tùy_chọn] [+định-dạng]

Lệnh xem lịch

Cú pháp lệnh: cal [tùy-chọn] [<tháng> [<năm>]]

2.3.3. Lệnh kiểm tra những ai đang sử sụng hệ thống

Cú pháp lệnh: who

Để kiểm tra định danh của ngƣời đang sử dụng hiện thời, dùng lệnh: who am i

2.3.4. Thay đổi nội dung dấu nhắc shell

Trong Linux có hai loại dấu nhắc: dấu nhắc cấp một (dấu nhắc shell) xuất hiện khi nhập

lệnh và dấu nhắc cấp hai (dấu nhắc nhập liệu) xuất hiện khi lệnh cần có dữ liệu đƣợc nhập từ

bàn phím và tƣơng ứng với hai biến nhắc tên là PS1 và PS2. PS1 là biến hệ thống tƣơng ứng

với dấu nhắc cấp 1: Giá trị của PS1 chính là nội dung hiển thị của dấu nhắc shell. Để nhận

biết thông tin hệ thống hiện tại, một nhu cầu đặt ra là cần thay đổi giá trị của các biến hệ

thống PS1 và PS2.

Linux cho phép thay đổi giá trị của biến hệ thống PS1 bằng lệnh gán trị mới cho nó.

Lệnh này có dạng:

# PS1='<dãy ký tự>'

Năm (5) ký tự đầu tiên của lệnh gán phải đƣợc viết liên tiếp nhau. Dãy ký tự nằm giữa

cặp hai dấu nháy đơn (có thể sử dụng cặp hai dấu kép) và không đƣợc phép chứa dấu nháy.

Dãy ký tự này bao gồm các cặp ký tự điều khiển và các ký tự khác, cho phép có thể có dấu

cách. Cặp ký tự điều khiển gồm hai ký tự, ký tự đầu tiên là dấu sổ xuôi "\" còn ký tự thứ hai

nhận một trong các trƣờng hợp liệt kê trong bảng dƣới đây.

Cặp ký tự điều khiển

Ý nghĩa

\!

\#

\$

Hiển thị thứ tự của lệnh trong lịch sử

Hiển thị thứ tự của lệnh

Hiển thị dấu $. Đối với superuser thì hiển thị dấu #

- 15 -

Cặp ký tự điều khiển

Ý nghĩa

\\

\d

\h

\n

\s

Hiển thị dấu sổ (\)

Hiển thị ngày hiện tại

Hiển thị tên máy (hostname)

Ký hiệu xuống dòng

Hiển thị tên hệ shell

\t

Hiển thị giờ hiện tại

\u

\W

\w

Hiển thị tên ngƣời dùng

Hiển thị tên thực sự của thƣ mục hiện thời

Hiển thị tên đầy đủ của thƣ mục hiện thời

2.3.5. Lệnh gọi ngôn ngữ tính toán số học

Linux cung cấp một ngôn ngữ tính toán với độ chính xác tùy ý thông qua lệnh bc. Khi

yêu cầu lệnh này, ngƣời dùng đƣợc cung cấp một ngôn ngữ tính toán (và cho phép lập trình

tính toán có dạng ngôn ngữ lập trình C) hoạt động theo thông dịch. Trong ngôn ngữ lập trình

đƣợc cung cấp (tạm thời gọi là ngôn ngữ bc), tồn tại rất nhiều công cụ hỗ trợ tính toán và lập

trình tính toán: kiểu phép toán số học phong phú, phép toán so sánh, một số hàm chuẩn, biến

chuẩn, cấu trúc điều khiển, cách thức định nghĩa hàm, cách thức thay đổi độ chính xác, đặt lời

chú thích... Chỉ cần sử dụng một phần nhỏ tác động của lệnh bc, chúng ta đã có một "máy tính

số bấm tay" hiệu quả.

Cú pháp lệnh: bc [tùy-chọn] [file...]

Các tuỳ chọn:

-l, --mathlib : phép tính theo chuẩn thƣ viện toán học

-w, --warn : thực hiện phép tính không tuân theo chuẩn POSIX

-s, --standard : phép tính chính xác theo chuẩn của ngôn ngữ POSIX

-q, --quiet : không hiện ra lời giới thiệu về phần mềm GNU

CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP

1. Thực hiện các thao tác đăng nhập, thoát khỏi hệ thống trên hệ điều hành Linux

2. Thực hiện các thao tác liên quan đến hệ thống Linux

3. Thực hiện các thao tác sử dụng lệnh bc để tính toán một bài toán số học đơn giản.

- 16 -

Chƣơng 3. HỆ THỐNG FILE

3.1 Tổng quan về hệ thống file

3.1.1. Một số khái niệm

File là một tập hợp dữ liệu có tổ chức đƣợc hệ điều hành quản lý theo yêu cầu của ngƣời

dùng. Cách tổ chức dữ liệu trong file thuộc về chủ của nó là ngƣời đã tạo ra file. Hệ điều hành

đảm bảo các chức năng liên quan đến file nên ngƣời dùng không cần biết file của mình lƣu ở

vùng nào trên đĩa từ, bằng cách nào đọc/ghi lên các vùng của đĩa từ mà vẫn thực hiện đƣợc

yêu cầu tìm kiếm, xử lý lên các file.

Hệ điều hành quản lý các file theo tên gọi của file (tên file) và một số thuộc tính liên

quan đến file.

Để làm việc đƣợc với các file, hệ điều hành không chỉ quản lý nội dung file mà còn phải

quản lý các thông tin liên quan đến các file. Thƣ mục (directory) là đối tƣợng đƣợc dùng để

chứa thông tin về các file (thƣ mục chứa các file). Các thƣ mục cũng đƣợc hệ điều hành quản

lý trên thiết bị lƣu trữ ngoài và vì vậy, theo nghĩa này, thƣ mục cũng đƣợc coi là file song

trong một số trƣờng hợp để phân biệt với "file" thƣ mục, chúng ta dùng thuật ngữ file thông

thường. Khác với file thông thƣờng, hệ điều hành lại quan tâm đến nội dung của thƣ mục.

Một số nội dung sau đây liên quan đến tên file (bao gồm cả tên thƣ mục):

Tên file trong Linux có thể dài tới 256 ký tự, bao gồm các chữ cái, chữ số, dấu

gạch nối, gạch chân, dấu chấm. Nếu trong tên file có nhiều dấu chấm "." thì xâu

con của tên file từ dấu chấm cuối cùng đƣợc gọi là phần mở rộng của tên file

Có phân biệt chữ hoa và chữ thƣờng đối với tên thƣ mục/file

Nếu trong tên thƣ mục/file có chứa khoảng trống, sẽ phải đặt tên thƣ mục/file vào

trong cặp dấu nháy kép để sử dụng thƣ mục/file đó.

Một số ký tự sau không đƣợc sử dụng trong tên thƣ mục/file: !, *, $, &, #...

Khi sử dụng chƣơng trình mc (Midnight Commander), việc hiển thị tên file sẽ bổ

sung một ký tự theo nghĩa: dấu "*" cho file khả thi trong Linux, dấu "~" cho file

sao lƣu, dấu "." cho file ẩn, dấu "@" cho file liên kết...

Tập hợp tất cả các file có trong hệ điều hành đƣợc gọi là hệ thống file là một hệ thống

thống nhất. Hệ thống file có cấu trúc hình cây, đƣợc xuất phát từ một thƣ mục gốc (ký hiệu là

"/") và cho phép tạo ra thƣ mục con trong một thƣ mục bất kỳ. Thông thƣờng, khi khởi tạo

Linux đã có ngay hệ thống file của nó.

/(root)

sbin

usr

dev

var

etc

home

sbin

bin

lib

man

User01

User02

Để chỉ một file hay một thƣ mục, chúng ta cần đƣa ra một đƣờng dẫn. Ví dụ để xác định

file user01, chúng ta viết nhƣ sau: /home/user01

Đƣờng dẫn file xác định từ thƣ mục gốc đƣợc biết với tên gọi là đƣờng dẫn tuyệt đối

sẽ rất khó khăn cho ngƣời dùng khi thực hiện gõ lệnh. Vì vậy, Linux (cũng nhƣ nhiều hệ điều

hành khác) sử dụng khái niệm thƣ mục hiện thời (là một thƣ mục trong hệ thống file mà hiện

thời "ngƣời dùng đang ở đó") của mỗi ngƣời dùng làm việc trong hệ thống. Qua thƣ mục hiện

thời, Linux cho phép ngƣời dùng chỉ một file trong lệnh ngắn gọn hơn nhiều.

Đƣờng dẫn đƣợc xác định qua thƣ mục hiện thời đƣợc gọi là đƣờng dẫn tƣơng đối.

- 17 -

Khi một ngƣời dùng đăng nhập vào hệ thống, Linux luôn chuyển ngƣời dùng vào thƣ

mục riêng, và tại thời điểm đó thƣ mục riêng là thƣ mục hiện thời của ngƣời dùng. Thƣ mục

riêng của siêu ngƣời dùng là /root, thƣ mục riêng của ngƣời dùng có tên là user01 là

/home/user1... Linux cho phép dùng lệnh cd để chuyển sang thƣ mục khác (lấy thƣ mục khác

làm thƣ mục hiện thời). Hai dấu chấm ".." đƣợc dùng để chỉ thƣ mục ngay trên thƣ mục hiện

thời (cha của thƣ mục hiện thời).

Linux còn cho phép ghép một hệ thống file trên một thiết bị nhớ (đĩa mềm, vùng đĩa

cứng chƣa đƣợc đƣa vào hệ thống file) thành một thƣ mục con trong hệ thống file của hệ

thống bằng lệnh mount. Các hệ thống file đƣợc ghép thuộc vào các kiểu khác nhau.

3.1.2. Sơ bộ kiến trúc nội tại của hệ thống file

Trên đĩa từ, hệ thống file đƣợc coi là dãy tuần tự các khối lôgic mỗi khối chứa hoặc

512B hoặc 1024B hoặc bội của 512B là cố định trong một hệ thống file. Trong hệ thống file,

các khối dữ liệu đƣợc địa chỉ hóa bằng cách đánh chỉ số liên tiếp, mỗi địa chỉ đƣợc chứa trong

4 byte (32 bit).

Cấu trúc nội tại của hệ thống file bao gồm 4 thành phần kế tiếp nhau: Boot block (dùng

để khởi động hệ thống), Siêu khối (Super block), Danh sách inode và Vùng dữ liệu.

Siêu khối

Siêu khối chứa nhiều thông tin liên quan đến trạng thái của hệ thống file. Trong siêu

khối có các trƣờng sau đây:

Kích thƣớc của danh sách inode (định kích cỡ vùng không gian trên Hệ thống file

quản lý các inode).

Kích thƣớc của hệ thống file.

Hai kích thước trên đây tính theo đơn vị dung lượng bộ nhớ ngoài,

Một danh sách chỉ số các khối rỗi (thƣờng trực trên siêu khối) trong hệ thống file.

Chỉ số các khối rỗi thƣờng trực trên siêu khối đƣợc dùng để đáp ứng nhu cầu phân

phối mới.

Chỉ số của khối rỗi tiếp theo trong danh sách các khối rỗi. Chỉ số khối rỗi tiếp

theo dùng để hỗ trợ việc tìm kiếm tiếp các khối rỗi: bắt đầu tìm từ khối có chỉ số

này trở đi.

Một danh sách các inode rỗi (thƣờng trực trên siêu khối) trong hệ thống file. Danh

sách này chứa chỉ số các inode rỗi đƣợc dùng để phân phối ngay đƣợc cho một

file mới đƣợc khởi tạo.

Chỉ số inode rỗi tiếp theo trong danh sách các inode rỗi. Chỉ số inode rỗi tiếp theo

định vị việc tìm kiếm tiếp thêm inode rỗi: bắt đầu tìm từ inode có chỉ số này trở

đi.

Hai tham số trên đây tạo thành cặp xác định được danh sách các inode rỗi trên hệ

thống file các thao tác tạo file mới, xoá file cập nhật thông tin này.

Các trƣờng khóa (lock) danh sách các khối rỗi và danh sách inode rỗi: Trong một

số trƣờng hợp, chẳng hạn khi hệ thống đang làm việc thực sự với đĩa từ để cập

nhật các danh sách này, hệ thống không cho phép cập nhật tới hai danh sách nói

trên.

Cờ chỉ dẫn về việc siêu khối đã đƣợc biến đổi: Định kỳ thời gian siêu khối ở bộ

nhớ trong đƣợc cập nhật lại vào siêu khối ở đĩa từ và vì vậy cần có thông tin về

việc siêu khối ở bộ nhớ trong khác với nội dung ở bộ nhớ ngoài: nếu hai bản

không giống nhau thì cần phải biến đổi để chúng đƣợc đồng nhất.

Cờ chỉ dẫn rằng hệ thống file chỉ có thể đọc (cấm ghi): Trong một số trƣờng hợp,

hệ thống đang cập nhật thông tin từ bộ nhớ ngoài thì chỉ cho phép đọc đối với hệ

thống file,

Số lƣợng tổng cộng các khối rỗi trong hệ thống file,

Số lƣợng tổng cộng các inode rỗi trong hệ thống file,

- 18 -

Thông tin về thiết bị,

Kích thƣớc khối (đơn vị phân phối dữ liệu) của hệ thống file. Hiện tại kích thƣớc

phổ biến của khối là 1KB.

Trong thời gian máy hoạt động, theo từng giai đoạn, nhân sẽ đƣa siêu khối lên đĩa nếu

nó đã đƣợc biến đổi để phù hợp với dữ liệu trên hệ thống file.

Inode

Mỗi khi một tiến trình khởi tạo một file mới, nhân hệ thống sẽ gán cho nó một inode

chƣa sử dụng. Để hiểu rõ hơn về inode, chúng ta xem xét sơ lƣợc mối quan hệ liên quan giữa

file dữ liệu và việc lƣu trữ trên vật dẫn ngoài đối với Linux.

Nội dung của file đƣợc chứa trong vùng dữ liệu của hệ thống file và đƣợc phân chia các

khối dữ liệu (chứa nội dung file) và hình ảnh phân bố nội dung file có trong một inode tƣơng

ứng. Liên kết đến tập hợp các khối dữ liệu này là một inode, chỉ thông qua inode mới có thể

làm việc với dữ liệu tại các khối dữ liệu: Inode chứa dựng thông tin về tập hợp các khối dữ

liệu nội dung file. Có thể quan niệm rằng, tổ hợp gồm inode và tập các khối dữ liệu nhƣ vậy là

một file vật lý: inode có thông tin về file vật lý, trong đó có địa chỉ của các khối nhớ chứa nội

dung của file vật lý. Thuật ngữ inode là sự kết hợp của hai từ index với node và đƣợc sử dụng

phổ dụng trong Linux.

Các inode đƣợc phân biệt nhau theo chỉ số của inode: đó chính là số thứ tự của inode

trong danh sách inode trên hệ thống file. Thông thƣờng, hệ thống dùng 2 bytes để lƣu trữ chỉ

số của inode. Với cách lƣu trữ chỉ số nhƣ thế, không có nhiều hơn 65535 inode trong một hệ

thống file.

Nhƣ vậy, một file chỉ có một inode song một file lại có một hoặc một số tên file. Ngƣời

dùng tác động thông qua tên file và tên file lại tham chiếu đến inode (tên file và chỉ số inode

là hai trƣờng của một phần tử của một thƣ mục). Một inode có thể tƣơng ứng với một hoặc

nhiều tên file, mỗi tƣơng ứng nhƣ vậy đƣợc gọi là một liên kết. Inode đƣợc lƣu trữ tại vùng

danh sách các inode.

Trong tiến trình làm việc, Linux dùng một vùng bộ nhớ, đƣợc gọi là bảng inode (trong

một số trƣờng hợp, nó còn đƣợc gọi tƣờng minh là bảng sao in-core inode) với chức năng

tƣơng ứng với vùng danh sách các inode có trong hệ thống file, hỗ trợ cho tiến trình truy nhập

dữ liệu trong hệ thống file. Nội dung của một in-core inode không chỉ chứa các thông tin

trong inode tƣơng ứng mà còn đƣợc bổ sung các thông tin mới giúp cho tiến trình xử lý inode.

Inode bao gồm các trƣờng thông tin sau đây:

Kiểu file. Trong Linux phân loại các kiểu file: file thông thƣờng (regular), thƣ

mục, đặc tả ký tự, đặc tả khối và ống dẫn FIFO (pipes). Linux quy định trƣờng

kiểu file có giá trị 0 tƣơng ứng đó là inode chƣa đƣợc sử dụng.

Quyền truy nhập file. Trong Linux, file là một tài nguyên chung của hệ thống vì

vậy quyền truy nhập file đƣợc đặc biệt quan tâm để tránh những trƣờng hợp truy

nhập không hợp lệ. Đối với một inode, có 3 mức quyền truy nhập liên quan đến

các đối tƣợng:

o Mức chủ của file (ký hiệu là u),

o Mức nhóm ngƣời dùng của chủ nhân của file (ký hiệu là g),

o Mức ngƣời dùng khác (ký hiệu là a).

Số lƣợng liên kết đối với inode: Đây chính là số lƣợng các tên file trên các thƣ

mục đƣợc liên kết với inode này,

Định danh chủ nhân của inode,

Định danh nhóm chủ nhân: xác định tên nhóm ngƣời dùng mà chủ file là một

thành viên của nhóm này,

Độ dài của file tính theo byte,

Thời gian truy nhập file:

o Thời gian file đƣợc sửa đổi muộn nhất,

- 19 -