Giáo trình Cơ sở an toàn thông tin
ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI
Cơ sở An toàn Thông
tin
Sách Giáo trình
Nguyễn Khanh Văn
Hà nội - 2014
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
LỜI MỞ ĐẦU.............................................................................................. 8
A.2 Phân loại các đe dọa...................................................................................13
A.3 Chính sách và cơ chế ..................................................................................15
A.4 Kiểm tra và Kiểm soát.................................................................................16
A.6 Vòng đời an toàn thông tin ........................................................................18
Các nội dung cơ bản của giáo trình ..................................................................21
CHƯƠNG 1 ...............................................................................................24
Các khái niệm cơ sở & hệ mã cổ điển .................................................................. 24
1.1 Các khái niệm cơ sở ........................................................................................24
1.1.2 Mô hình truyền tin mật cơ bản................................................................26
Cryptosystem – PKC)....................................................................................................28
1.2 Một số hệ mật mã cổ điển..............................................................................32
1.2.5 One-time-pad (Vernam cipher) ...............................................................42
1.3.1 Bí mật tuyệt đối là gì?..............................................................................43
1.3.2 Khái niệm bí mật tuyệt đối ......................................................................46
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
1
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Câu hỏi và bài tập .................................................................................................50
CHƯƠNG II...............................................................................................52
Mật mã khối và mật mã khóa đối xứng ............................................................... 52
2.1 Khái niệm và nguyên lý thiết kế cơ sở ............................................................52
2.1.1 Khái niệm vòng lặp ..................................................................................54
2.2 Chuẩn mật mã DES..........................................................................................56
2.2.1 Lịch sử của DES ........................................................................................56
2.2.3 Các điểm yếu của DES..........................................................................61
2.2.6 Các dạng tấn công khác .......................................................................64
2.3 Các hệ mật mã khối khác ................................................................................64
2.3.2 Mật mã AES .............................................................................................64
2.4 Các chế độ sử dụng Mã khối...........................................................................65
2.5 Câu hỏi và bài tập ...........................................................................................70
CHƯƠNG III .............................................................................................71
Hê thống mật mã khóa công khai ........................................................................ 71
3.1 Giới thiệu ........................................................................................................71
3.2.1 Bài toán đóng thùng ................................................................................74
3.2.2 Thuật toán Merkle-Hellman ....................................................................75
3.3 Hệ thống khóa công khai RSA .........................................................................79
3.3.1 Ý tưởng (Motivation) ...............................................................................79
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
2
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
3.3.2 Thuật toán RSA .......................................................................................80
3.4 Một số hệ PKC khác ....................................................................................87
3.4.1 Hệ Rabin...................................................................................................87
3.4.2 Hệ El-Gamal .............................................................................................88
Câu hỏi và bài tập .................................................................................................90
CHƯƠNG IV..............................................................................................92
Chữ ký điện tử và hàm băm ................................................................................ 92
4.1 Các khái niệm và nguyên lý thiết kế cơ sở ......................................................92
4.1.1 Sơ đồ chữ ký cơ bản ................................................................................93
4.1.2 Các ứng dụng của chữ ký điện tử ............................................................93
4.2 Hàm băm và ứng dụng chữ ký điện tử ...........................................................95
4.2.1 Đụng độ ...................................................................................................97
4.3 Các kỹ thuật làm hàm băm ...........................................................................100
4.3.1 Các hàm băm chế từ hệ SKC ..................................................................100
4.5 Các hệ chữ ký khác RSA ............................................................................102
4.6 Các hệ DS đặc biệt.....................................................................................103
4.6.1 Chữ ký mù (Blind signature) ..................................................................103
4.6.2 Group signature.....................................................................................106
4.6.4 Multisignature (Đồng ký).......................................................................106
Câu hỏi và bài tập mở rộng.................................................................................108
CHƯƠNG V ............................................................................................ 109
Quản lý khóa ..................................................................................................... 109
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
3
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
5.1.1 Khóa phiên.............................................................................................110
5.1.4. Giao thức Kerberos...........................................................................113
5.1.5 Vấn đề sinh khóa ...............................................................................115
5.2 Dùng PKC để trao chuyển khoá bí mật .........................................................115
5.2.1 Phương án thứ nhất ..............................................................................116
Câu hỏi và bài tập ...............................................................................................122
CHƯƠNG VI........................................................................................... 124
Xác thực ............................................................................................................ 124
6.1 Khái niệm cơ bản ..........................................................................................124
6.1.1 Định nghĩa hệ xác thực ..........................................................................125
6.2 Sử dụng Mật khẩu.........................................................................................125
6.2.1 Tấn công Mật Khẩu................................................................................127
6.2.2 Các cơ chế phòng vệ ..............................................................................128
6.3 Thách thức – Đáp ứng...................................................................................130
6.4 Xác thực qua sinh trắc ..................................................................................130
6.5 Xác thực qua địa điểm ..................................................................................131
6.6 Phối hợp nhiều phương pháp.......................................................................132
Câu hỏi và bài tập ...............................................................................................133
CHƯƠNG VII ......................................................................................... 135
Điều khiển truy nhập......................................................................................... 135
7.1 Khái niệm cơ bản ..........................................................................................135
7.2 Ma trận điều khiển truy nhập.......................................................................136
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
4
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
7.2.1 Khái niệm chung ....................................................................................136
7.2.3 Danh sách năng lực (capabilility list) .....................................................139
7.5.1 Mô hình cơ sở RBAC0 .............................................................................148
7.5.1 Mô hình cơ sở RBAC1 .............................................................................149
Câu hỏi và bài tập ...............................................................................................153
TẾ ....................................................................................................................... 155
CHƯƠNG VIII........................................................................................ 155
8.1 tổng quan......................................................................................................155
8.2 An toàn với giao thức mạng..........................................................................157
8.2.1 Khái niệm chung ....................................................................................157
8.3 Bảo mật truyền tin tầng IP: giải pháp ipsec ..................................................162
8.3.3 Giao thức đóng gói an toàn ESP ............................................................164
8.4.1 Kiến trúc và các khái niệm cơ bản .........................................................166
8.4.2 Giao thức SSL Record protocol ..............................................................168
8.5 phòng vệ cho hệ thống kết nối mạng ...........................................................171
8.5.1 Bức tưởng lửa........................................................................................172
8.5.2 Mạng riêng ảo........................................................................................173
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
5
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
8.5.3 Hệ thống dò tìm đột nhập .....................................................................175
câu hỏi và Bài tập................................................................................................178
CHƯƠNG IX........................................................................................... 181
Mã độc và an toàn phần mềm........................................................................... 181
9.1 Khái niệm mã độc .........................................................................................181
9.1.3 Ngựa Trojan ...........................................................................................182
9.2 Virus máy tính...............................................................................................183
9.2.1 Các loại virus..........................................................................................184
9.4 Lỗi tràn bộ đệm (Buffer overflow) ................................................................186
tại Việt năm trong giai đoạn 2006-2010 ....................................................................190
9.6.1. Khái niệm..............................................................................................192
9.6.2 Phân loại ................................................................................................192
9.7 Giới thiệu tấn công SQL Injection .............................................................195
9.7.1 Khái niệm ...............................................................................................195
Câu hỏi và bài tập ...............................................................................................199
Giao thức mật mã và ứng dụng ......................................................................... 200
10.1 Tổng quan ...................................................................................................200
10.1.1 Định nghĩa và thuộc tính......................................................................200
10.1.2 Mục đích của các protocols .................................................................201
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
6
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
10.2 Phân loại protocols .....................................................................................203
10.2.1 Protocols có người trọng tài................................................................203
10.2.2 Protocols có người phân xử.................................................................205
10.3 Các dạng tấn công đối với protocols...........................................................207
10.5 Một số giao thức căn bản và nâng cao .......................................................209
Người bán.......................................................................................................217
10.6.4 Mô hình trả trước................................................................................218
Câu hỏi và bài tập ...............................................................................................222
Sách tham khảo chính.........................................................................................224
Các tài liệu khác ..................................................................................................224
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
7
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Lời Mở Đầu
Với sự phát triển bùng nổ hiện nay của công nghệ thông tin và ứng dụng trong
đời sống, đặc biệt là các hệ thống mạng truyền tin và các hệ thống thƣơng mại điện tử,
các vấn đề về an toàn và bảo mật trở nên có tầm quan trọng thời sự. Trƣớc kia mục
đích chủ đạo trong thiết kế một hệ thống thông tin là làm sao cho hệ thống đƣợc đảm
bảo các chức năng làm việc, chạy tốt, ít lỗi và dễ phát triển, dễ kết nối với các hệ thống
khác. Riêng các vấn đề này cũng đủ làm đau đầu các nhà thiết kế, vì thế an toàn bảo
mật là mối quan tâm thứ yếu (mặc dù vẫn đƣợc nêu cao trong giấy tờ). Tuy nhiên với
xu hƣớng xích lại gần nhau của cả thế giới, công việc của mỗi cơ sở mỗi doanh nghiệp
không còn là việc “bếp núc của từng nhà” nữa. Các mạng truyền thông diện rộng đã
cho mỗi cơ quan tổ chức mở cửa kết nối, giao tiếp với các cơ sở bạn bè khắp nơi nhƣng
cũng vì thế mà tạo cơ hội cho các hàng xóm “thù địch" thƣờng xuyên tìm cách "dòm
ngó" và "quấy phá". Câu hỏi ngƣợc bây giờ là liệu một hệ thống thông tin có đáng
đƣợc đánh giá cao hay không nếu nó không đƣợc bảo vệ để chống lại đủ mọi loại tấn
công và xâm nhập của kể cả kẻ địch bên ngoài lẫn gián điệp bên trong? Với nhiều hệ
thống quan trọng, thực sự bài toán an toàn bảo mật đƣợc đặt lên hàng đầu với chi phí
lên tới 60% chi phí tổng thể. Qua đó chúng ta thấy một nhiệm vụ thƣờng xuyên của các
kỹ sƣ tin học là nắm vững và trau dồi các kiến thức về an toàn bảo mật thông tin, nhằm
hƣớng tới thiết kế và xây dựng các phần mềm tốt hơn, an toàn hơn.
Giáo trình “Cơ sở An toàn Thông tin” này đƣợc soạn cho đối tƣợng là sinh viên
các đại học kỹ thuật của các năm cuối và có thể sử dụng cho cả năm đầu cao học. Tác
giả hy vọng thông qua giáo trình này sẽ cung cấp một tiếp cận tổng thể tới các khái
niệm cơ bản về các vấn đề xung quanh bảo vệ các hệ thống tin học (HTTH). Đồng thời
các kiến thức cụ thể về các lĩnh vực riêng trong an toàn và bảo mật máy tính (computer
securrity) cũng đƣợc giới thiệu ở mức độ tiêm cận chuyên sâu; qua đó ngƣời đọc có
đƣợc một hình dung cụ thể tuy còn chƣa đầy đủ toàn diện về các chủ đề nghiên cứu
chính trong lĩnh vực.
Trong khuổn khổ của một giáo trình cơ sở, tác giả sẽ tập trung vào diễn giải cặn
kẽ những kiến thức cơ bản và then chốt, với mức ƣu tiên cao hơn so với các kỹ thuật
chuyên sâu hơn và các phần mở rộng. Tác giả đặc biệt chú ý tới việc trình bày kỹ lƣỡng
các kiến thức cơ bản của lý thuyết mật mã, một lĩnh vực khó đối với các học viên
ngành CNTT, thông qua một tiếp cận mang tính truyền thống, nhƣng vẫn có tính hiện
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
8
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
đại thể hiện qua việc liên tục kết nối với các bài toán thực tế hiện nay. Những vấn đề
đƣợc chọn trình bày kỹ lƣỡng đều thuộc về cơ sở của lĩnh vực, những phần mang tính
nâng cao thƣờng đƣợc điểm qua hoặc đƣa ra nhƣ những câu hỏi và bài tập mở rộng.
Về lý thuyết mật mã, một nền tảng căn bản của an toàn thông tin (ATTT), các
khái niệm cơ bản sẽ đƣợc đề cập bao gôm: hệ mã hoá đối xứng, mã hoá phi đối xứng
(khóa công khai), hàm băm, chữ ký điện tử... Các mô hình phát triển hơn sẽ đƣợc giới
thiệu là vấn đề trao chuyển khoá và giao thức mật mã (cryptographic protocol). Bên
cạnh đó các nền tảng cơ sở khác của ATTT nhƣ xác thực (authentication), điều khiển
quyền truy nhập (access control), các mô hình an toàn mạng, mã độc và tấn công lợi
dụng cũng là các chủ đề trọng tâm.
Giáo trình này đƣợc đƣa xuất bản lần đầu nên không tránh khỏi những khiếm
khuyết nhất định, tuy nhiên nó cũng là kết quả của sự tổng hợp các kiến thức và kinh
nghiệm của nhiều năm giảng dạy của tác giả tại Đại học Bách Khoa Hà nội về chủ đề
An toàn thông tin (bắt đầu từ năm 1998). Đặc biệt, do tính gấp rút của thời gian, một
số phần trình bày là tài liệu giảng dạy đã đƣợc viết từ những năm 1998-2000, nên nội
dung có thể chƣa hoàn toàn cập nhật, hoặc cô đọng hơn các phần khác, thiếu các diễn
giải chi tiết, nhiều vấn đề chỉ nêu mà chƣa minh hoạ. Chúng tôi hy vọng sẽ bổ sung và
làm tốt hơn trong các lần tái bản sau.
Mong thu nhận đƣợc thật nhiều ý kiến đóng góp cụ thể của các bạn độc giả. Ý
kiến gửi về xin chuyển qua địa chỉ cơ quan hoặc các địa chỉ E-mail sau:
TS. Nguyễn Khanh Văn
601- nhà B1, Bộ môn Công nghệ Phần mềm
Viện Công Nghệ Thông tin & Truyền Thông
Đại học Bách Khoa Hà nội, 1 Đại Cồ Việt, Hà nội, Việt nam
Xin Cám Ơn Bạn Đọc!
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
9
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Chƣơng Mở Đầu
TỔNG QUAN VỀ AN TOÀN THÔNG TIN VÀ GIỚI
THIỆU GIÁO TRÌNH
An toàn thông tin (ATTT) đang phát triển nhanh chóng, trở thành một chuyên
ngành lớn của Khoa học Máy tính hay Công nghệ Thông tin nói chung. Đào tạo ở mức
chuyên gia về an toàn thông tin trong chƣơng trình đại học có lẽ đòi hỏi một nhóm các
môn riêng, hay một chƣơng trình chuyên ngành riêng; ở nƣớc ta cũng đã có nơi có
trƣờng đại học tổ chức bộ môn An toàn thông tin. Trong một chƣơng trình đại học
chung cho Công nghệ Thông tin, kiến thức nền tảng về An toàn thông tin đã trở nên
một trong những cơ sở căn bản không thể thiếu đƣợc. Tuy nhiên có những khó khăn
nhất định trong việc thiết kế một môn cơ sở bao hàm chung các kiến thức cần thiết của
ATTT.
Các vấn đề cụ thể của ATTT nhƣ an ninh mạng, an toàn phần mềm nói chung
hay ứng dụng web, … đã trở thành những vấn đề nóng, thƣờng ngày ở các công ty tin
học. Vì vậy các công ty chờ đợi mỗi một kỹ sƣ tin học loại khá phải nắm vững đƣợc
cách tiếp cận và giải quyết sao cho phù hợp thực tế và hiệu quả. Đặc biệt là ngƣời kỹ
sƣ chuyên gia cần nắm đƣợc lĩnh vực với cách nhìn phân tích đầy đủ theo tiếp cận trên-
xuống (top-down). Điều này đáng tiếc là kiến thức cơ sở bậc đại học không thể giúp
ngay đƣợc.
Theo truyền thống của học thuật nói chung và giảng dạy đại học nói riêng, các
sách giáo khoa và chƣơng trình môn học thƣờng đƣợc xây dựng theo tiếp cận dƣới-lên
(bottom-up). Trong đó, các kiến thức cơ sở thuần túy học thuật thƣờng đƣợc giới thiệu
trƣớc; chỉ khi các kiến thức cơ sở (phần lớn mang tính hàn lâm, khoa học) đã đƣợc giới
thiệu bài bản, các chủ đề mang tính ứng dụng, giải quyết các bài toán nảy sinh trực tiếp
từ thực tế mới có thể đƣợc trình bày, nhằm giải quyết thấu đáo và cung cấp cơ sở lập
luận khoa học chặt chẽ cho các giải pháp. Tuy nhiên do thời lƣợng chƣơng trình là khá
ngắn so với khối lƣợng kiến thức cơ sở (mang tính hàn lâm) yêu cầu bắt buộc, phần
chủ đề nâng cao, mang tính hƣớng thực tế, ứng dụng thƣờng trở nên eo hẹp, lép vế, khó
đem lại sức sống thực tế nhƣ mong muốn.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
10
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Qua quá trình giảng dạy tƣơng đối lâu năm, chúng tôi nhận thức rõ những bất
cập trên. Thậm chí với xu hƣớng chung là sự phát triển nhanh của lĩnh vực và tính
nóng của nó, khó có một tiếp cận hợp lý, đẹp đẽ để thỏa mãn cả 2 xu hƣớng yêu cầu
này. Nhiệm vụ của chƣơng mở đầu này chính là nhằm để phần nào giải quyết bất cập
này, đƣa ra một bức tranh chung tƣơng đối phù hợp vừa cho thấy sự cần thiết phải nắm
đƣợc nhu cầu thực tế về ATTT (tiếp cận trên-xuống) vừa giới thiệu khái quát về
phƣơng thức hàn lâm truyền thống mà giáo trình này đi theo (tiếp cận dƣới-lên).
Chƣơng mở đầu này đƣợc thể hiện trong hai phần với mục đích ứng tạo sự nối
ghép nói trên. Trong phần thứ nhất, chúng ta làm quen với các khái niệm khái quát
chung để có một cái nhìn tổng thể về lĩnh vực. Để có một cái nhìn bao quát ta sẽ thử
thâm nhập vào lĩnh vực trong vai trò như một chuyên gia cấp cao, một kiến trúc sƣ an
toàn thông tin, ngƣời có trách nhiệm phải xây dựng một giải pháp an toàn tổng thể cho
một hệ thống tin học. Với cách tiếp cận này, ngƣời đọc sẽ đƣợc trang bị một tầm nhìn
bao quát, dần phát triển khả năng đọc các tình huống thực tế, và trên cơ sở đó có thể
chủ động liên hệ các kiến thức học thuật và kỹ thuật cụ thể ở các chƣơng sau vào các
bài toán thực tế. Đây chính là cách nhìn theo tiếp cận trên-xuống yêu cầu khi làm thực
tế đã nói ở trên.
Phần sau của chƣơng sẽ mô tả một bức tranh tổng quan về nền tảng học vấn cơ
sở mà một sinh viên tốt nghiệp đại học kỹ thuật cần trang bị về an toàn thông tin.
Chúng tôi sẽ giới thiệu với bạn đọc về các nền tảng học thuật cơ sở của an toàn thông
tin ở dạng khái quát nhất. Bên cạnh đó, chúng tôi thể hiện quan điểm xây dựng giáo
trình và giới thiệu các nội dung trình bày chính của giáo trình. Qua đó chúng tôi sẽ có
cơ hội chia sẻ những lý do về cách xây dựng và tầm quan trọng của các khối kiến thức
đƣợc chọn lựa để đƣa vào giáo trình cơ sở này.
Theo quan điểm riêng của chúng tôi, sự có mặt của chƣơng Mở đầu này sẽ đem
lại lợi ích nhiều nhất cho các bạn đọc tự học, giúp các bạn mặc dù thiếu tiếp xúc với
môi trƣờng chuyên môn, thầy giáo, vẫn có thể tự tìm tòi đƣợc những mối liên hệ của
những kiến thức cơ sở hàn lâm với các bài toán cụ thể thực tế.
A. MỘT TIẾP CẬN KHÁI QUÁT & TỔNG THỂ TRONG XÂY
DỰNG MỘT GIẢI PHÁP ATTT
Chúng ta hãy tìm hiểu khái niệm "bảo vệ hệ thống". Ở đây ta có thể đặt ra một
số câu hỏi nhƣ: “Hệ thống là gì?”, “Cái gì trong hệ thống cần phải bảo vệ?”, “Bảo vệ
khỏi cái gì?” và “Bảo vệ bằng cách nào?”. Có thể trả lời tóm tắt nhƣ sau. Ở đây đối
tƣợng hệ thống chủ yếu ta quan tâm là các hệ thống thông tin (HTTT), với các tài sản
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
11
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
(assets) cần phải bảo vệ để chống lại những mối đe dọa những mối đe doạ (threats),
thông qua các biện pháp ngăn chặn (BPNC), tức là các công cụ điều khiển (control).
Hiệu quả của các BPNC đƣợc đánh giá thông qua chi phí (cost) của chúng và kết quả
thu đƣợc. Chúng ta hãy điểm qua ý nghĩa cụ thể của các khái niệm này.
Tài sản: Hệ thống máy tính là một tập hợp gồm các thành phần của phần cứng, phần
mềm và dữ liệu. Mỗi thành tố là một tài sản cần bảo vệ. Nhƣ vậy tài sản ở đây có thể là
thiết bị, chƣơng trình cài đặt và các dữ liệu làm việc đƣợc tích lũy qua thời gian.
Mối đe doạ: là khả năng có thể bị tấn công, bị khai thác vào những điểm yếu của hệ
thống. Có 3 hình thức chính nhƣ sau
Phá hoại: trong đó một tài sản nào đó bị làm mất giá trị. Ví dụ nhƣ: phá hỏng một
thiết bị phần cứng hay xoá một chƣơng trình cài đặt.
Can thiệp (interrception): tài sản bị truy nhập trái phép bởi những ngƣời không có
thẩm quyền. Ví dụ: nghe trộm trên mạng (wiretapping network), sao chép trái
phép. Những tấn công này thông thƣờng rất khó phát hiện.
Sửa đổi: các tài sản bị sửa đổi, đánh tráo trái phép. Ví dụ: sửa đổi dữ liệu trong các
CSDL hoặc đang trên đƣờng truyền qua mạng.
Các thiệt hại gây ra bởi các tấn công đối với phần mềm và dữ liệu có thể dễ dàng
phát hiện thông qua các dấu hiện nhƣ việc chƣơng trình treo khi chạy hoặc dữ liệu
hỏng. Tuy nhiên cũng có khi rất khó phát hiện khi đối phƣơng cố tình không để lại dấu
vết (trƣờng hợp các virus "mìn hẹn giờ"). Những loại này có thể phát hiện đƣợc do
những các hiệu ứng hãy bằng các chƣơng trình kiểm tra thƣờng xuyên.
Vậy một chuyên gia chủ trì xây dựng một giải pháp ATTT cho một hệ thống tin
học của một doanh nghiệp cụ thể, sẽ cần phải thực hiện các bƣớc công việc nhƣ thế
nào? Trƣớc nhất, chuyên gia này cần phân tích khảo sát và nắm vững các mục tiêu cụ
thể của bài toán ATBM cho hệ thống của mình.
A.1 Mục tiêu và nguyên tắc chung cuả ATBM (an toàn & bảo mật -
security)
Có ba mục tiêu cơ bản của an toàn và bảo mật (ATBM) các hệ thống tin học:
1. Đảm bảo tính bí mật (Cofidentiality): đảm bảo tài sản không thể bị truy nhập
trái phép bởi những ngƣời không có thẩm quyền.
2. Đảm bảo tính nguyên vẹn (Intergrity): đảm bảo tài sản không thể bị sửa đổi,
bị làm giả bởi những ngƣời không có thẩm quyền.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
12
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
3. Tính khả dụng, hay sẵn dùng (Availability): đảm bảo tài sản là sẵn sàng để
đáp ứng sử dụng cho ngƣời có thẩm quyền
Một giải pháp ATBM xây dựng cần nhằm đạt đƣợc cả 3 mục tiêu cơ bản trên
một cách hài hòa. Cần phân biệt sự khác biệt giữa tính mật và tính nguyên vẹn. Có
những tấn công phá vỡ tính nguyên vẹn nhƣng không phá vỡ tính mật và ngƣợc lại.
Nếu ta gửi thông tin trên đƣờng truyền mạng công cộng mà có kẻ bên ngoài xem lén
đƣợc (qua việc tóm và đọc các gói tin gửi qua các nút trung gian thuộc địa phận ta
không kiểm soát đƣợc), đó là tính mật đã bị vi phạm. Nếu kẻ gian can thiệp sửa đổi, dù
chỉ 1 bit trên những gói tin này (mặc dù chúng có thể không đọc hiểu đƣợc), và ngƣời
nhận tin không phát hiện ra sự thay đổi đó, thì tính nguyên vẹn đã bị xâm phạm. Mặc
dù ta không thể ngăn chặn việc sửa đổi tùy tiện khi các gói tin đi qua các điểm trung
gian không thuộc quyền kiểm soát, nếu ta phát hiện đƣợc (ở phía máy nhận) sự thay
đổi trái phép, thì ta có thể yêu cầu phát lại cho đúng. Nhƣ vậy tính nguyên vẹn vẫn
đƣợc coi là đảm bảo. Tính khả dụng bị vi phạm khi kẻ thù hay kẻ tấn công tìm cách
ngăn chặn sự truy nhập dịch vụ của một hệ thống, làm tập thể ngƣời dùng bị khó khăn
hoặc bị từ chối liên tục trong việc kết nối hay khai thác dịch vụ. Ví dụ điển hình nhất là
trƣờng hợp hệ thống bị tấn công từ chối dịch vụ (DoS: denial-of-service), sẽ đƣợc
nghiên cứu chi tiết ở chƣơng 8. Chúng ta có thể đƣa ra rất nhiều ví dụ thực tế để minh
họa (sẽ nêu và phân tích thêm sau này). Các kỹ thuật mật mã là các công cụ cơ bản
nhằm xây dựng dịch vụ đảm bảo tính mật và tính nguyên vẹn.
A.2 Phân loại các đe dọa
Để đƣa ra giải pháp đảm bảo các mục tiêu căn bản nói trên, nhà thiết kế giải
pháp phải phân tích tìm hiểu tất cả các mối đe dọa có thể xảy ra đối với HTTT của
mình, dựa trên hiểu biết chung về các loại đoe dọa cơ bản. Có 4 loại cơ bản sau:
Bóc tin mật (disclosure): kẻ tấn công tìm cách “nghe” lén/trộm (snooping) các
thông tin mật, thƣởng là thông qua kỹ thuật tóm bắt các gói tin gửi qua các điểm
trung gian.
Lừa đảo (deception): kẻ tấn công can thiệp thay đổi các thông tin làm ngƣời nhận
hiểu nhầm hoặc xử lý nhầm, gây ra thiệt hại hoặc quyết định sai. Các tấn công cụ
thể thƣờng gọi là: sửa đổi (modification), cắt ghép (spoofing), từ chối phát, từ chối
nhận …
Gián đoạn (disruption): kẻ tấn công sửa đổi thông tin điều khiển làm hệ thống nạn
nhân bị gián đoạn, phần nào rối loạn.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
13
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Chiếm đoạt (usurpation): kẻ tấn công sửa đổi thông tin điều khiển qua đó cƣớp
đoạt quyền điểu khiện hệ thống hoặc phá hỏng hay làm ngừng trệ hệ thống
Trong các loại tấn công nói trên lại có nhiều dạng tấn công cụ thể, hoặc mô hình
cụ thể khác nhau. Các dạng tấn công bóc tin mật thƣờng là thụ động, tức là kẻ địch
không sửa đổi thông tin. Các dạng tấn công khác, chủ động tác động lên thông tin và
dữ liệu, thƣờng là nguy hiểm hơn, tùy vào mức độ tác động. Thậm chí kẻ địch có thể
tác động lên thông tin để tìm cách thao túng toàn bộ kênh thông tin mà các bên tham
gia liên lạc không hề biết. Điển hình nhất là sơ đồ tấn công kẻ-ngồi-giữa (the-man-in-
the-middle attack), trong đó kẻ tấn công nham hiểu, có khả năng xen vào giữa hai bên
A và B, bóp méo thông tin gửi từ cả hai phía mà không để lộ ra. Cơ chế bóp méo hai
phía này là rất nham hiểm, khiến cho cả hai bên không thể nhận ra, vì hai sự bóp méo
từ hai phía là rất khớp nhau, không để xảy sai lệch.
Để đảm bảo bao quát hết các mối đe dọa và có giải pháp chắc chắn, cần lƣu ý
hai nguyên tắc quan trọng trong đánh giá phân tích các mối đe dọa:
Phải tính đến tất cả các khả năng mà kẻ địch có thể thâm nhập. Kẻ địch thƣờng thử
mọi cách có thể đƣợc để hòng thâm nhập phá hoại cho nên không đƣợc phép giả sử
rằng kẻ sẽ tấn công chỉ ở một số điểm này mà không ở những chỗ khác, nói cách
khác phải đề phòng cả những khả năng khó tin nhất. Nguyên tắc này làm cho việc
thẩm định về bảo mật trở nên rất khó, do tất cả các khả năng bị phá hoại phải đƣợc
tính đến.
Tài sản phải đƣợc bảo vệ cho đến khi hết giá trị sử dụng hoặc hết ý nghĩa mật.
Nếu chúng ta không đứng vững trƣớc các loại tấn công trên, nhiều thiệt hại
trong hệ thống máy tính có thể xảy ra:
1. Xoá: kẻ địch xoá tệp dữ liệu quan trọng hoặc sao chép đè.
2. Sửa đổi:
- Sửa đổi chƣơng trình có thể gây ra chƣơng trình bị treo ngay lập tức hoặc một
thời điểm nào đó sau này (logic bomb -"mìn hẹn giờ"). Hoặc là nó có thể khiến cho
chƣơng trình hoạt động và tạo ra những hiệu ứng không trong thiết kế, chẳng hạn nhƣ
sửa đổi trái phép quyền truy nhập.
- Sửa đổi dữ liệu có thể gây ra bằng nhiều hình thức: nhồi nhét để chế biến các
thông báo giả (salami attack).
3. Can thiệp: Ăn trộm chƣơng trình, dữ liệu. Phá hoại tính bí mật của các dữ liệu thông
qua cá phƣơng pháp nghe trộm (wiretaping, monitoring, electromagnetic radiation...)
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
14
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Rất khó phát hiện những xâm phạm vào tính nguyên vẹn của tài sản vì chƣơng
trình/dữ liệu không hề bị thay đổi mà chỉ bị lộ bí mật.
Truyền dự liệu giữa các điểm phân tán dễ làm bộc lộ dữ liệu, tạo nên nhiều
điểm tấn công cho những kẻ xâm nhập để sửa đổi dữ liệu.
Chia sẻ tài nguyên và điều khiển truy nhập trở nên một vấn đề hóc búa.
A.3 Chính sách và cơ chế
Khởi nguồn của một giải pháp ATTT là việc xây dựng một bộ chính sách. Chính
sách (policy) là một phát biểu ở mức khái quát, qui định những điều nên làm và không
nên làm. Một định nghĩa khái quát về giải pháp ATTT chính là tập hợp các chính sách
xây dựng nó. Chính sách này đƣợc xây dựng trên cơ sở đã khảo sát phân tích kỹ các
mối đe dọa tiềm năng. Chính sách chỉ là một phát biểu chỉ ra sự yêu cầu, mong muốn
của lãnh đạo tổ chức. Tự nó không thực hiện đƣợc chính nó, mà cần một cơ chế
(mechanism) hoạt động, cài đặt cụ thể để có thể áp đặt những yêu cầu, mong muốn này
vào đời sống công việc hàng ngày của tổ chức và hệ thông thôn tin của nó. Cơ chế thể
hiện một hệ thống qui định chi tiết, trong đó bao gồm những qui định kỹ thuật và
những qui định mang tính thủ tục.
Thông thƣờng đƣa ra tập chính sách không phải là một cá nhân nào đó, mà (và
nên) là một hội đồng, qui tụ các chuyên gia và lãnh đạo quản lý, không chỉ trong giới
hạn chuyên môn công nghệ thông tin mà còn các mảng khác nhƣ nghiệp vụ, tài chính,
quản lý, nhân sự. Tức là mọi mặt hoạt động của công ty, vì an ninh thông tin chung sẽ
ảnh hƣởng và bị ảnh hƣởng tới mọi khía cạnh, góc độ trong một hệ thống doanh
nghiệp, tổ chức. Chính sách có thể biểu đạt bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau, có thể
bằng các mệnh đề toán học, chính xác cao nhƣng khó hiểu, hoặc ngôn ngữ tự nhiên, dễ
hiểu nhƣng dễ gây nhập nhằng, thiếu chính xác. Vì vậy ngƣời ta đã thiết kế công cụ
riêng, đƣợc gọi là ngôn ngữ chính sách (policy languages) để đảm bảo sự cân bằng
giữa tính chính xác và sự dễ hiểu.
Vì có thể đƣợc tạo ra từ nhiều nguồn gốc, nhiều quan điểm của nhiều chuyên gia
lĩnh vực khác nhau, các chính sách có thể mâu thuẫn nhau, dẫn tới khó khăn trong việc
tích hợp chung vào hệ thống. Sự vênh nhau trong chính sách có thể dẫn tới những điểm
yếu, những “lỗ hổng” tiềm năng mà một kẻ đối địch có thể khai thác để tấn công.
Những điểm yếu hay “lỗ hổng” này thƣờng đƣợc gọi là điểm dễ bị tổn thƣơng, nhạy
cảm về ATBM (security vulnerability). Vì vậy trong việc xây dựng chính sách, khâu
tích hợp cần đƣợc làm rất cẩn thẩn để phát hiện và giải quyết các bất đồng có thể nảy
sinh giữa các chính sách (thƣờng tạo ra bởi các chuyên gia ở lĩnh vực khác nhau).
Mục đích chung của giải pháp an toàn thông tin chính là bảo vệ hệ thống, mà nói
cho cùng chính là bảo vệ sự toàn vẹn của các chính sách an toàn, không để cho chúng
bị vi phạm. Dƣới góc độ này, chúng ta có thể thấy 3 mục tiêu cụ thể là: 1) phòng chống
không cho kẻ tấn công có thể vi phạm (đấy là lý tƣởng nhất); 2) phát hiện tấn công vi
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
15
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
phạm (càng sớm càng tốt); và 3) khôi phục sau tấn công, khắc phục hậu quả: sau khi
đẩy lùi tấn công, khắc phục tình hình, khôi phục sự đảm bảo của các chính sách.
A.4 Kiểm tra và Kiểm soát
Chỉ có chính sách và cơ chế là chƣa đủ vì trong thực tế, một cơ chế xây dựng
nên có đáp ứng tốt hoặc tồi cho việc đảm bảo áp đặt đƣợc chính sách đó. Ta cần phải
có công cụ kiểm tra, đánh giá độ đáp ứng của cơ chế đối với việc áp đặt chính sách, tức
là trả lời câu hỏi “liệu có thể tin đến mức độ nào khả năng một hệ thống có đáp ứng
đúng những yêu cầu đặt ra cho nó?”. Công cụ kiểm trả và kiểm soát (assurance) sẽ cho
phép ta điều khiển tốt hơn việc đồng khớp đƣợc chính sách và cơ chế. Để làm đƣợc
điều này, các kỹ thuật tiêu biểu của công nghệ phần mềm có thể đƣợc áp dụng trong
toàn bộ quá trình xây dựng giải pháp phần mềm; đó là các bƣớc kỹ thuật: xây dựng đặc
tả (specification), thiết kế (design) và cài đặt (implementation).
Đặc tả là một kỹ thuật đi liền với pha phân tích yêu cầu (requirement analysis)
trong công nghệ phần mềm. Các yêu cầu ở đây chính là các chính sách (thƣờng phát
biểu ở dạng khái quát) và các đặc tả sẽ cho phép mịn hóa các yêu cầu thành các yêu
cầu nhỏ hơn, các bƣớc công việc với yêu cầu riêng phải làm để thỏa mãn đƣợc 1 yêu
cầu khái quát của chính sách. Các đặc tả cũng có thể đƣợc biểu đạt đƣợc bằng cả 2
ngôn ngữ, hình thức (mệnh đề toán học) và phi hình thức (ngôn ngữ tự nhiên), và cũng
có thể ở các cấp độ khác nhau của khái quát (high-level) hay chi tiết, cụ thể (low-level).
Đặc tả khái quát thƣờng dùng cho mô tả hệ thống chung hoặc các modul phân hệ lớn,
còn đặc tả chi tiết áp đụng cho các mo-dul, thành tố nhỏ bên trong.
Thiết kế là công việc đƣa ra các kiến trúc, các mô hình cài đặt nhằm đảm bảo hệ
thống hoạt động đúng theo yêu cầu của đặc tả. Thông thƣờng bản thiết kế là một tập
hợp các sơ đồ thể hiện việc giải quyết theo từng mức trừu tƣợng. Ban đầu hệ thống
đƣợc nhìn nhƣ một sơ đồ khái quát cao, sau đó sẽ đƣợc làm mịn dần bằng các sơ đồ bộ
phận chi tiết hơn, có mức trừu tƣợng thấp dần, cho đến khi đạt mức chi tiết có thể sử
dụng trực tiếp cho việc lập trình tạo mã cho hệ thống máy tính. Việc cài đặt là sự hiện
thực hóa các sơ đồ chi tiết, cho từng phân hệ, từng module, và tích hợp lại.
Quá trình thực hiện giải pháp thông qua các mức đặc tả, thiết kế và cài đặt, sẽ
giúp cho việc kiểm soát đƣợc dễ dàng, vì tất cả mọi khâu thực hiện đều có định nghĩa
rõ ràng, cái vào, cái ra cụ thể, cũng nhƣ bộ tài liệu xây dựng dần, chu đáo. Phƣơng
châm chung là mỗi công việc to hay bé phải có đặc tả yêu cầu và mô hình thực hiện, từ
đó dễ dàng đánh giá chất lƣợng sản phẩm cuối và độ thỏa mãn với mục tiêu ban đầu.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
16
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
A.5 Xung quanh chủ đề điều hành (operational issues)
Phân tích chi phí-lợi nhuận (cost-benefit analysis)
Đây là một chủ đề quan trọng, phải đƣợc xem xét kỹ càng khi lựa chọn giải
pháp. Giải pháp cho ATTT đối với một hệ thống cụ thể có thể có nhiều, có thể do tổ
chức tự xây dựng nên, hoặc do các công ty tƣ vấn khuyến nghị, mỗi giải pháp sẽ có
những yêu-nhƣợc điểm riêng cùng với giá thành khác nhau. Đôi khi một giải pháp đơn
giản là không làm gì mới cả, cũng là một giải pháp chấp nhận đƣợc, nêu phân tích cho
thấy chi phí để khôi phục hệ thống (chẳng hạn nhƣ chỉ là việc quét, diệt virus và cài lại
các phần mềm thông dụng) là rẻ tiền hơn so với các giải pháp ATTT đƣợc nêu.
Phân tích rủi ro (risk analysis)
Đây cũng là một vấn đề điển hình thƣờng đƣợc cân nhắc trƣớc khi đầu tƣ cho
một giải pháp an ninh, thƣờng là tốn kém đáng kể. “Có bảo vệ hay không?”,” bảo vệ
đến mức độ nào?” là các câu hỏi cần quyết định. Dựa vào việc phân tích rủi ro sẽ có thể
xảy ra nêu không thực hiện biện pháp cụ thể nào đó, ngƣời ta có thể đƣa ra quyết định
tƣơng ứng, để chọn lựa giải pháp hiệu quả nhất, vừa giảm thiểu rủi ro, vừa không gây
chi phí lớn quá mức chịu đựng.
Va chạm với luật và lệ
Một số công ty đa quốc gia thƣờng gấp vấn đề này khi phát triển một chính sách
an toàn chung trên nhiều quốc gia mà họ đặt tổ chức kinh doanh. Nhiều khi những
chính sách bảo mật đã đƣợc hoàn thiện và chấp nhân tại chính quốc và 1 số quốc gia
nào đó lại không thể đƣợc chấp nhận, hoặc gây sự phản đối nào đó (do các lề thói, thói
quen không thành văn) ở môi trƣờng của một quốc gia mà công ty này bắt đầu khai phá
thị trƣờng. Vì vậy những chính sách ATTT cũng cần phải đƣợc xem xét lại, có sự
thƣơng lƣợng và chỉnh nắn cho phù hợp với môi trƣờng mới. Công ty Google vì đã
không làm tốt điều này mà phải rút, không tổ chức kinh doanh tại thị trƣờng Trung
Quốc.
Các vấn đề xung quanh con người và tổ chức
Quyền lực và trách nhiệm. Hai điều này phải sánh đôi cân bằng. Một ngƣời
đƣợc trao trách nhiệm phụ trách về an ninh thông tin, thƣờng là một chuyên gia ICT có
tuổi đời còn trẻ, cũng phải đƣợc trao một quyền lực đúng mức căn cứ theo hệ thống cấp
bậc trong tổ chức. Thiếu quyền lực tƣơng ứng phù hợp, ngƣời dù có năng lực cao cũng
không thể hoàn thành trách nhiệm khó khăn, đặc biệt trong một địa hạt mà sự thiếu
hiểu biết về nó có thể có ở các cấp rất cao. Chẳng hạn nếu một vị trí lãnh đạo của công
ty coi thƣờng không tuân thủ qui định nào đó (ví dụ nhƣ về lựa chọn mật khẩu) mà phụ
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
17
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
trách về an ninh đặt ra, thái độ đó sẽ lây lan ra các nhân viên khác, làm phá vỡ sự
nghiêm minh chặt chẽ cần thiết để đảm bảo các chính sách đƣợc tuân thủ.
Ảnh hưởng của động cơ lợi nhuận. Các công ty doanh nghiệp thƣờng bị lôi
kéo rất mạnh bởi động cơ phải đầu tƣ cho có lãi, không đầu tƣ nhiều tiền vào dự án nào
khi không sinh đƣợc lợi nhuận. Điều đó tạo một tình thế trớ trêu vì đầu tƣ vào ATTT sẽ
tiêu tốn nhiều tiền mà không sinh ra lợi nhuận trực tiếp; ngƣời ta thƣờng chỉ thấm thía
sự cần thiết của ATTT khi đã bị thiệt hại đáng kể do bị tấn công khai thác các điểm yếu
của hệ thống thông tin.
Quan hệ giữa con người. Các giải pháp cần có các chính sách thỏa đáng xem
xét các mối đe dọa có thể đến từ các đối tƣợng con ngƣời khác nhau; ngƣời ta thƣờng
tập trung quan tâm đến các khả năng tấn công từ bên ngoài mà ít chú ý đến các khả
năng tấn công từ bên trong. Những mối đe dọa từ phía bên trong đƣơng nhiên là nguy
hiểm hơn nhiều, và nên nhớ chúng có thể đến từ không chỉ nhân viên hiện thời của tổ
chức, công ty mà còn từ các nhân viên cũ, đã thôi việc hoặc đã bị sa thải (loại này còn
nguy hiểm hơn do bất mãn gây ra).
Chế tạo quan hệ xã hội (social engineering) là một chủ đề đáng nói ở đây: kẻ tấn
công có thể giả mạo và bịa đặt những mối quan hệ với các cá nhân có vị trí quan trọng
của một tổ chức, và thông qua đó lừa gạt các nhân viên quản trị ICT (thƣờng còn trẻ)
để chiếm quyền điều khiển các tài khoản quan trọng, và ăn cắp thông tin qui giá của
công ty.
A.6 Vòng đời an toàn thông tin
Toàn bộ khảo sát trên cho chúng ta một bức tranh toàn thể về quá trình xây dựng
một giải pháp an toàn thông tin. Tóm tắt lại, quá trình này gồm các bƣớc: khảo sát tìm
hiểu các mối đe dọa xây dựng chính sách bảo vệ xây dựng đặt tả yêu cầu từ khái
quát đến cụ thể xây dựng thiết kê mô hình cài đặt giải pháp vận hành và điều
hành. Quá trình này có thể lặp lại nhiều lần tạo thành các chu trình, đƣợc gọi là vòng
đời an toàn thông tin. Sự lặp lại nảy thông thƣờng đƣợc tiến hành khi có những yêu cầu
mới nảy sinh, hoặc những sự thay đổi, đổi mới đến từ phía môi trƣờng công việc,
nghiệp vụ. Sự thay đổi của các chức năng thuần túy nghiệp vụ có thể dẫn đến những
mối đe doại mới, tức là làm nảy sinh việc cập nhật và hoàn thiện bộ chính sách, … tức
là chúng ta bắt đầu một chu trình mới để cập nhật lại giải pháp ATTT.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
18
Cơ sở An toàn Thông tin – 2014
Hình vẽ 1. Vòng đời an toàn
B. NỀN TẢNG CƠ SỞ CỦA NGƢỜI KỸ SƢ AN TOÀN THÔNG TIN
Ở trên chúng ta đã làm quen với một cách nhìn toàn thể vào bài toán xây dựng
giải pháp an toàn thông tin cho một hệ thống thông tin cụ thể, nó thể hiện phần nào cái
toàn cảnh, khó khăn và thách thức mà một ngƣời chuyên gia ATTT (chịu trách nhiệm
cao) phải đƣơng đầu. Một kỹ sƣ trẻ mới tốt nghiệp đại học thì không bị yêu cầu phải có
những kiến thức đủ sâu và rộng để bao quát hết, nhƣng khung nhìn trên cho thấy thực
tế đòi hỏi những gì ở một chuyên gia ATTT, và tạo ra động lực để một sinh viên có thể
phấn đấu trong quá trình học đại học cũng nhƣ đoạn đƣờng rèn luyện lâu dài sau đó để
có thể trở thành một chuyên gia thực thụ.
Giáo trình này sẽ cung cấp cho các bạn sinh viên một cơ sở ban đầu về học vấn,
về các phƣơng pháp kỹ thuật cơ bản trong an toàn thông tin, và quan trọng nhất là một
phƣơng pháp tƣ duy phân tích bài bản, hệ thống để từ đó các bạn có thể tự mình tiếp
tục rèn luyện, hoàn thiện tới những trình độ cao hơn trong nghệ nghiệp chuyên môn,
đặc biệt là khi đã có cơ hội cọ sát thực tế khi đã ra trƣờng.
Mục này sẽ đƣa ra một cái nhìn lƣớt về các kiến thức cơ sở sẽ đƣợc trình bày
trong toàn giáo trình. Với ngƣời kỹ sƣ, có 4 thuật ngữ và cũng là phạm trù cơ bản khi
nói về ATTT là: điểm yếu, dễ tổn thƣơng (vulnerability) của hệ thống; mối đe dọa
(threat); tấn công (attack); và biện pháp phòng chống (control, security measure). Ba
phạm trù đầu phản ánh các mức độ của kiến thức của chúng ta khi khảo sát các khả
năng một hệ thống có thể bị tấn công cho đến khi những loại tấn công thực sự đã xảy
ra. Mục 1 của chƣơng này đã giới thiệu khá rõ nét về các phạm trù này.
Phạm trù cuối bao gồm tất cả những phƣơng pháp có thể có để loại trừ các mối
nguy hiểm và các tấn công thực sự. Có thể tạm liệt kê các biện pháp để điều khiển
kiểm soát an toàn và bảo mật của một HTTT nhƣ sau:
1. Điều khiển thông qua phần mềm:
Các tiêu chuẩn về mã hoá, kiểm tra và bảo trì.
Nguyễn Khanh Văn – Đại học Bách Khoa Hà Nội
19
Tải về để xem bản đầy đủ
226 trang
26/04/2022
4640
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Cơ sở an toàn thông tin", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_co_so_an_toan_thong_tin.pdf
